Ontwerpen met Inge Bobbink en Eric van der Kooij

Transcriptie

1 P. 58 Ontwerpen met Inge Bobbink en Eric van der Kooij water in Amsterdam Zuidoost Bron: Google Earth

2 P. 59 Amsterdam heeft een lange traditie waarin de bescherming tegen het water onderdeel uitmaakt van het ontwerp van de stadsplattegrond. Snelle groei, verstedelijkingsdruk en ingrijpende klimaatveranderingen zorgen voor een toenemende complexiteit. Dat vraagt om een nieuwe aanpak op het niveau van waterbeheer, politiek bestuur en ontwerp. In het pilotproject Water in de Amsterdamse Zuidoostlob is onderzocht in hoeverre ontwerpend onderzoek een bijdrage levert aan het ontrafelen van deze complexiteit. De Zuidoostlob Amsterdam is door de gemeente Amsterdam gekozen als pilotgebied vanwege de diversiteit aan verstedelijkingsopgaven en waterstaatkundige kenmerken. De toenemende verstedelijking stelt besluitvormers voor een aantal lastige afwegingen over de huidige en toekomstige kwaliteiten van de Zuidoostlob. Het gaat daarbij om de koppeling tussen lange en korte termijn opgaven, de conflicterende belangen van stad en landschap, de inpassing van watersystemen in grootschalige infrastructuur en de bestuurlijke organisatie. Een breed samengestelde werkgroep waarin de gemeente Amsterdam, Waternet en de TU Delft waren vertegenwoordigd, heeft gestudeerd op ontwerpoplossingen om opgaven van waterberging en waterafvoer direct te integreren in het ruimtelijke planproces. Dit proces heeft geleid tot een toolbox van ontwerpelementen dat in dit artikel wordt uiteengezet. Ontwerpen met water In Nederland zijn de landschappelijke Watercompensatie op perceelniveau verleidt niet tot een integrale benadering, Amsterdam Zuid-Oost ondergrond, de bodemgesteldheid en de daarmee samenhangende techniek van het waterbeheer in grote mate bepalend geweest voor de vooroorlogse stedenbouwkundige structuur van nederzettingen en hun uitbreidingen. Ruimtelijke ordening, stedenbouw en waterbeheer gingen hand in hand. Een Amsterdams voorbeeld hiervan is de aanleg van de grachtengordel. Sinds de Tweede Wereldoorlog, toen de grote naoorlogse bouwstroom op gang kwam, speelde het water als ruimtelijke opgave een ondergeschikte rol. De

3 P. 60 watertechniek had zich inmiddels zo ver ontwikkeld, dat het watermanagement bijna altijd onzichtbaar ondergronds en per locatie opgelost kon worden. In de stedenbouwkundige structuren van veel naoorlogse wijken zijn de oorspronkelijke waterlopen en het landbouwkundige verkavelingpatroon dan ook veel minder terug te lezen dan in oudere wijken. De huidige techniek om het watermanagement te organiseren bereikt zijn grenzen. Doordat de zeewaterspiegel stijgt, de polders waarin de Hollandse steden en dorpen liggen steeds verder inklinken, en het vaker en intensiever regent voldoet het watersysteem op de lange termijn niet meer. Daarnaast neemt door uitbreiding van de stedelijke gebieden het verharde oppervlak toe, waardoor het regenwater dat moet worden afgevoerd, toeneemt. De noodzaak om water te integreren in het ruimtelijk ontwerp is zodoende de laatste jaren uitgegroeid tot een belangrijk thema. In 2003 hebben Rijk, provincies, waterschappen en gemeenten afgesproken dat water meer sturend moet worden in de ruimtelijke ordening. Aanleiding was het advies Waterbeleid in de éénentwintigste eeuw, waarin het omgaan met klimaatverandering voor het eerst hoog op de politieke agenda kwam te staan. In 2008 is dit akkoord geactualiseerd en uitgebreid met de afspraken uit de Kader Richtlijn Water. Door deze nationale afspraken worden opdrachtgevers en ontwerpers verplicht rekening te houden met het vasthouden en langzaam afvoeren van regenwater dat op het te bebouwen perceel valt. Het watermanagement is door deze afspraken formeel geïntegreerd in het ruimtelijke ontwerp. Desondanks ontbreekt het de ontwerper veelal aan kennis om het water aan het grotere watersysteem te koppelen en daarnaast rekening te houden met de landschappelijke onderlegger. Waterpilot Zuidoostlob In dit licht is de Zuidoostlob Amsterdam een interessante casus. De Zuidoostlob is één van de vijf lobben die de stadsvorm van Amsterdam bepalen. De Zuidoostlob is een landschappelijk, cultuurhistorisch, stedenbouwkundig en bestuurlijk complex gebied. Het gebied ligt ingeklemd tussen de Amstel- en Diemerscheg met waardevolle landschappen van veenpolders, rivierlopen (Diem, Gaasp en Amstel), forten, trekvaarten en scheepvaartkanalen. Daarnaast bestaat de lob uit een palet aan droogmakerijen (Watergraafsmeer, Bullewijk en Bijlmer) en opgehoogd veen (Diemen en Duivendrecht). De lob wordt doorsneden door sporen en snelwegen op dijklichamen. De stedelijke dynamiek in de Zuidoostlob is hoog. Verdichting, herstructurering en transformatie van woon- en werkgebieden zorgen voor toenemende ruimteclaims. Dat heeft zijn neerslag op de capaciteit van waterberging en waterafvoer. Naast piekbelasting, in de vorm van hevige regenbuien, spelen bodemdaling en kwel een grote rol in de waterhuishouding in delen van het gebied. Het grootste deel van Amsterdam, waaronder de Zuidoostlob, wordt beheerd door Waternet, namens de gemeente en het hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht. Het watersysteem in de Zuidoostlob valt uiteen in tien beheersgebieden. Belangrijk uitgangspunt daarbij is dat ieder waterbeheersgebied de ruimte voor extra bergingscapaciteit binnen het eigen gebied moet oplossen. Deze waterbeheersgebieden komen niet

4 P. 61 Watersysteem en bestuursgrenzen Zuidoostlob van Amsterdam overeen met de bestuurlijke grenzen van de gemeenten Amsterdam, Ouderkerk aan de Amstel en Diemen, de stadsdelen Oost-Watergraafsmeer en Diemen, en de provincies Noord-Holland en Utrecht. Vooral de gemeenten en stadsdelen denken niet op de schaal van het watersysteem en de wijze waarop een project onderdeel kan worden van dat systeem. Toolbox Het watersysteem is voor ontwerpers vaak een onbekend terrein. De werkgroep heeft zodoende in eerste instantie een uitgebreide

5 P. 62 analyse gemaakt van de werking van het watersysteem. Mogelijke oplossingsrichtingen voor waterberging en waterafvoer zijn gevisualiseerd in een toolbox. Het voordeel van deze werkwijze was dat onderzoek, techniek en ontwerp in directe relatie tot elkaar konden worden gebracht. De toolbox bestaat uit ontwerpelementen die mogelijkheden voor de opslag en afvoer van water integreren met de ruimtelijke ontwerpopgave. De oplossingen leveren tevens een bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit van het gebied. Het uitgangspunt is te kiezen voor een duurzame oplossing, dat wil zeggen het water te bergen en alleen indien nodig vertraagd af te voeren. De toolbox bestaat uit bouwstenen voor duurzame watersystemen. De bouwstenen houden rekening met de landschappelijke onderlegger en met het verschil in programma en schaal. Daarbij is onderscheid gemaakt op drie schaalniveaus: stad, park en landschap. De bouwstenen zijn Figuur 1: Bouwstenen uit de toolbox, gegroepeerd naar thema en schaalniveau VEENRIVIER DROOGMAKERIJ VEENWEIDE Gebouw (stad) Infra (park) Waterpeil (landschap) Waterlijn (stad) Watervlak (landschap)

6 P. 63 gecatalogiseerd naar thema s, zodat de gebruikers van de toolbox, ontwerpers en bestuurders, makkelijker hun weg in het aanbod van ontwerpoplossingen vinden. Er is onderscheid gemaakt tussen de inzet van water als ontwerpmiddel op de schaal van het gebouw, infrastructuur, waterpeil, waterlijn en watervlak. Deze benadering maakt het mogelijk om de architectuur van het watersysteem vanuit een landschapsarchitectonische insteek te benaderen, waarbij ruimtelijke ontwerpelementen de hoofdrol spelen. Bij de bouw van woningen of andere gebouwen hebben we praktisch altijd te maken met water. Het realiseren van gebouwen gaat dan ook vaak gepaard met aanpassingen aan het systeem van oppervlaktewater, grondwater en rioolwater. Er moet worden voorzien in drinkwater, maar ook regenwater en afvalwater moet worden afgevoerd. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid en esthetiek is het wenselijk bij de realisatie van gebouwen het onderliggende landschap en het daarmee samenhangende watersysteem als uitgangspunt te nemen en een bijdrage te leveren aan het oplossen van de waterproblematiek. Het levert ook kansen op om water zichtbaar te maken en te benutten als een architectonische kwaliteit. Wegen, fiets- en wandelpaden, trottoirs en pleinen beslaan een groot deel van de openbare ruimte in de stad. Daarom is hier voor het watermanagement en het ontwerp veel winst te halen. Ook in parken en in landelijk gebied zijn het vaak elementen die een behoorlijke oppervlakte innemen. Bij regen wordt er meestal voor gezorgd dat het water zo snel mogelijk en onzichtbaar wordt afgevoerd. Echter, door vorm te geven aan de integratie van water en infrastructuur kan water een toegevoegde kwaliteit zijn in termen van beleving, schoonheid en expressie. Door water zichtbaar te maken en infrastructuur te benutten voor de tijdelijke opslag van water kan worden bijgedragen aan een oplossing van de waterproblematiek. Regenwater dat bijvoorbeeld op snelwegen valt, zou via een wegbegeleidende rietzuivering direct naar het oppervlaktewater afgevoerd kunnen worden. Manipulatie van het waterpeil of het gebruik maken van peilfluctuaties zijn sterke ruimtelijk middelen, omdat zij direct invloed hebben op de groei van diverse gewassen. Tegelijkertijd kunnen deze middelen een positieve bijdrage leveren aan de oplossing van de verdrogingproblematiek in het buitengebied en kan extra wateropslagruimte worden gerealiseerd. Binnen het stedelijke gebied is het wel gewenst om het waterpeil constant te houden. Watergoten, greppels, sloten, grachten, kanalen, rivieren zijn cruciaal voor het watersysteem. De waterlijnen vervullen een belangrijke functie in aan- en afvoer en opslag van het water. Aangelegde waterlijnen worden vaak technisch vormgegeven zodat ze optimaal functioneren, maar leveren niet altijd een bijdrage aan een aantrekkelijke omgeving. Het ontwerpen aan de waterlijnen biedt mogelijkheden om door de schalen heen te ontwerpen en recreatieve functies en natuurontwikkeling aan de waterbergingsopgave te koppelen. Plassen, vijvers en meren zijn vaak geweldige trekpleisters voor recreanten en toeristen. Naast dit recreatieve gebruik zijn watervlakken essentieel voor waterberging omdat er grote hoeveelheden water in

7 P. 64 opgeslagen kunnen worden. Bovendien bieden watervlakken mogelijkheden de stad sterk aan het onderliggende landschap te koppelen. De toolbox illustreert hoe ontwerpprincipes voor het ontwerpen met water op verschillende schaalniveaus en afhankelijk van de landschappelijke ondergrond kunnen worden ingezet. Daarbij sluiten sommige oplossingen elkaar uit. Daarnaast hebben andere aspecten, zoals eigendomsgrenzen en kosten invloed op het uiteindelijke ontwerp, maar deze zijn in de toolbox buiten beschouwing gelaten. De toolbox heeft in het ontwerpproces een dubbele functie gehad. Door al in een vroeg stadium studenten plannen te laten maken, kon de toolbox operationeel worden getoetst in de vorm van toegepast ontwerponderzoek. Dit betekent feitelijk niets anders dan dat een ontwerper met de toolbox aan de slag gaat met als doel de effecten van een ingreep te onderzoeken vanuit een ruimtelijke programmatisch perspectief, zonder daarvoor locatie, omstandigheden en andere relevante aspecten uitputtend te hebben onderzocht. Het ontwerpend onderzoek heeft een vliegwielfunctie in het proces gehad. Door snel oplossingsrichtingen te verbeelden werd het makkelijker om met buitenstaanders en betrokkenen binnen de gemeente te communiceren. Vroeg samenwerken De Zuidoostlob is een van de meest diverse en complex samengestelde gebieden van Amsterdam als het gaat om de landschappelijke ondergrond, de bodemopbouw, het waterbeheer, de bestuurlijke constellatie en de cultuurhistorische diversiteit. De effecten van klimaatverandering en stede- De ruimtelijke effecten van een verschillend waterpeil worden tijdens ontwerpend onderzoek zichtbaar gemaakt

8 P. 65 lijke verdichtingsprocessen spelen naast en door elkaar met soms tegenstrijdige effecten en belangen. Dit maakt het tot een kwetsbaar gebied. De complexiteit van het gebied vraagt om overzicht en regie. Oplossingsrichtingen op de korte termijn waarin de wateropgave geïntegreerd wordt voltrekken zich op dit moment vrijwel geheel aan het oog van de beschouwer. Daar waar het water een structurerende bijdrage kan leveren in het stedelijk ontwerp zijn meer ruimtelijke oplossingen denkbaar. Het verbeelden van verkennende ontwerpoplossingen in een vroeg stadium helpt beheerders, bestuurders en ontwerpers aan ruimtelijke inzichten die het proces verder vorm kunnen geven en kunnen leiden tot een duidelijkere positionering van het water in de ruimtelijke ordening en in het watersysteembeheer. Zo is in het proces van de Waterpilot Zuidoostlob de samenwerking tussen waterbeheerders (Waternet) en ontwerpers (DRO) door de introductie van de toolbox intensiever geweest dan in vergelijkbare projecten en zijn zij ook eerder in het proces met elkaar in contact getreden. De toolbox vormde een schakel in het ontwerp- en denkproces en kon, door het aanbod aan beeldende oplossingen, al in een vroeg stadium van probleemafbakening inzicht bieden in de (on)mogelijkheden van het betreffende gebied en meehelpen om de uiteindelijke vraagstelling scherper in beeld te krijgen. kaders te treden. Dit betekent dat waterbeheerders en ontwerpers niet alleen moeten putten uit elkaars informatie maar elkaars belevingswereld moeten doorgronden. Ontwerpers moeten kennis nemen van de werking van het watersysteem. Waterbeheerders moeten vanuit de problemen en normen van nu breder durven kijken dan de vraag of de prognose. Voor bestuurders geldt dat ze de noodzaak van het duurzaam oplossen van de wateropgave op de lange termijn moeten bezien. De toolbox kan daarbij een belangrijk handvat bieden, mits aanvullend ontwerpend onderzoek aantoont wat de werkelijke implicaties van de ontwerpoplossingen in een bepaald gebied zijn. Het artikel is gebaseerd op de studie Amsterdam Sterk Water! Waterpilot Zuidoostlob. Zoektocht naar de rol van ontwerpen met water op het grensvlak van stad en land. Een studie die is verricht in het kader van de actie Ruimtelijk Ontwerpen met Water uit het interdepartementale Actieprogramma Ruimte en Cultuur. Inge Bobbink is architect en als universitair hoofddocent werkzaam bij De TUDelft Bouwkunde, leerstoel Landschaparchitectuur. Eric van der Kooij is stedenbouwkundige en werkzaam bij de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam als teamleider van het Metro(pool)team. Breder, integraler en verder vooruit denken vraagt van ontwerpers, beheerders en bestuurders om buiten de gebaande