Breedband en ecultuur Een verkennende studie

Transcriptie

1 Breedband en ecultuur Een verkennende studie Werkdocument v.1.2 Stoffel Debuysere April - juni 2005 stoffel.debuysere@iak.be IAK / IBK / digitaal platform

2 Redactie: Stoffel Debuysere Dit rapport is een werkdocument en mag te allen tijde gebruikt, verwerkt, geciteerd, beantwoord en aangevuld worden. Laissez circuler! Figuur op de voorpagina: Paul Baran, gecentraliseerde, gedecentraliseerde en gedistribueerde netwerken. Uit: Paul Baran, On Distributed Communications:I. Introduction to Distributed Communications Network, RAND Corporation (met steun van de United States Air Force), Beschikbaar via 2

3 0. Inleiding Technology is whatever is new since you were born. Bruce Sterling Breedband. De term roept zo veel connotaties op. Van fysieke bekabeling tot draadloze verbindingen, van digitale televisie tot genetwerkte communicatie, van wervelende webinterfaces tot virtuele ruimtes. Deze studie werd rechtstreeks of onrechtstreeks aangestuurd door enkele signalen die het begrip in de publieke belangstelling hebben gebracht of toch in ieder geval de aandacht hebben getrokken van de brede culturele wereld. Het potentieel en het algemene belang van breedband sijpelt stilaan door, maar een referentiekader ontbreekt, de verbeelding is beperkt. Wat kan breedband betekenen voor cultuur, voor kunstproductie en -verspreiding? Welke impact hebben nieuwe communicatietechnologieën op de rol en werking van culturele instellingen? Hoe verhouden kunstenaars, producenten, organisaties en instellingen zich tot de wetenschappelijke en industriële wereld? Het Nederlandse Gigaport project, waarbij culturele instellingen werden aangesloten op een breedbandnetwerk met hoge capaciteit, was een van de signalen die de verbeelding op hol brachten, net als de oprichting van het IBBT (Instituut voor BreedBandTechnologie) onder de vleugels van de Vlaamse overheid. Een ander was de doorbraak van digitale televisie, alomtegenwoordig in de media en onder verschillende gedaanten in de fantasie (en binnenkort ook in de woonkamer) van elke Vlaming. De retoriek wordt gretig overgenomen, zelden beantwoord. Niet alleen zou digitale televisie al dan niet interactief voor een ware (r)evolutie zorgen in het medialandschap: ook voor cultuur zouden heel wat nieuwe opportuniteiten in het verschiet liggen. Een open doelkans waar pragmatische politici en onbesuisde cultuuradepten maar al te graag op inspelen. Komt er een cultuurkanaal?, en kunnen onze video s nu wél vertoond worden op de televisie? Wat deze studie wil aantonen is dat televisie what s in a name?, overigens - slechts een speelbal is in een veel bredere stroming, die op termijn het concept ervan zal herdefiniëren. Nieuwe breedbandgeneraties beloven nieuwe vormen van creatie en communicatie. Er ontstaat een verschuiving van een zap- naar een netwerkcultuur, van hiërarchie naar web. Mediagebruikers willen hun consumptie en gebruik in toenemende mate zelf definiëren en controleren. Het traditionele, lineaire eenrichtingsverkeer van de omroepen maakt, vooral via het internet, plaats voor een paradigma van media-participatie en interactiviteit. De monoloog wordt een dialoog niet either/or, maar both/and. Niet alleen wordt de positie van de traditionele omroepen en mediabedrijven in de digitale wereld fundamenteel gewijzigd en verzwakt, maar bovendien wordt de gebruiker ook steeds meer zelf producent én zender, waardoor de markt nog meer versplintert. Wat betekent dit nu alles voor de producenten, de aggregatoren, de kabelleveranciers, de telecomsector, de softwaregiganten, voor de cultuurwereld, de gebruiker, de overheid? It is people we are connecting, not devices. Ben Teitelbaum (Internet2 Program Manager) Connectiviteit. De essentie van breedband heeft nauwelijks iets te maken met de verschillende lagen van de infrastructuur en technologieën, maar alles met connecties en hoe netwerken ervaren worden. De grenzen tussen vaste en mobiele netten vervagen, de scheidslijn tussen kantoor, thuis en onze mobiele levens valt geleidelijk weg. Netwerken zijn niet meer uit ons leven weg te denken. Wat voor paradigmawijzigingen brengen netwerken met zich mee en wat betekent dat voor cultuur? Culturele activiteit op het net valt niet meer te herleiden tot actieve vormen van consumptie of vluchtige communicatie. Nu de drempels om multimediale content te produceren, te distribueren, te remixen, te valoriseren en uit te wisselen quasi verdwenen zijn, is een nieuwe ecologie ontstaan, een kennis- en belevingseconomie op het kruispunt van culturele industrieën en genetwerkte vormen van creativiteit, een e-cultuur. Interactiviteit, virtualiteit, participatie: de termen zijn ondertussen helemaal ingebed in de marketing-retoriek van de telecommunicatiesector, en ontdaan van alle radicale betekenis die er in zovele utopische manifesten uit de vorige eeuw aan gegeven werd. Maar is die nog steeds zo utopisch? Kunnen nieuwe media dan niet direct of indirect leiden tot sociale en culturele transformaties? Met de utopieën als referentiekader, als katalysator van de verbeelding (nog steeds), willen we op zoek gaan naar wat deze nieuwe vormen en gradaties van connectiviteit kunnen betekenen. 3

4 Deze kortlopende studie wil in de eerste plaats het domein in kaart brengen: wat betekenen breedband en e-cultuur? Transparantie ontbreekt, duiding wordt vaak beperkt tot strategische informatie, kennis is gefragmenteerd, misverstanden worden nodeloos uitvergroot. Wat zijn de mogelijkheden voor kunstenaars, kunstorganisaties en culturele instellingen binnen het veranderend medialandschap? De laatste jaren worden vanuit verschillende hoeken voornamelijk industrie en overheid heel wat middelen ingezet om een inhaalbeweging te maken op het vlak van breedband en de ontwikkeling van een informatiemaatschappij. De cultuursector is, op enkele kleine opflakkeringen na, nergens te bespeuren. Dit document toegegeven: uiterst onvolledig, gesampled en fragmentarisch wil een eerste por geven in de rug van de cultuurwereld, die zich stilaan bewust moet worden van de onvermijdelijkheid en het potentieel van nieuwe communicatietechnologieën en de noodzaak om zo snel mogelijk in te haken op de evoluties. In het Vlaamse breedbandverhaal in opbouw neemt cultuur haast nergens een positie in. Geavanceerde breedbandtechnologieën zijn nu vooral het afgebakende speelveld van de wetenschappelijke en industriële wereld. Hoe kan het kunsten- en cultuurveld zich manifesteren? Welke rol kunnen organisaties en instellingen spelen? In het beste geval zouden de premissen die in dit rapport uitgestippeld worden, een proces van bewustwording en dialoog op gang moeten brengen. Dit rapport is een werkdocument, het resultaat van een studie van drie maanden. Tijdens die korte periode werden tal van gesprekken gevoerd met mensen uit verschillende sectoren: van kunstenaars tot curatoren en cultuurinstellingen, van omroepen tot telecombedrijven, van universitaire afdelingen tot het departement cultuur en media binnen de Vlaamse overheid. Gezien de alomtegenwoordigheid van technologie, kunst en cultuur alledrie wel erg rekbare begrippen komt in deze studie dan ook een veelheid van uitgangspunten, visies en vertogen aan bod. De copy-paste esthetiek van het document is er dan ook naar. Binnen de brede scope werd zowel gepeild naar technische, sociotechnische als juridische en beleidsmatige ontwikkelingen, in een poging om zo veel mogelijk verbindingen te leggen, op zoek naar convergentie het slagwoord van deze tijd. Het document heeft geen enkele formele waarde, maar wil een basis aanreiken voor sensibilisering, verdere gesprekken en nieuwe relaties. Alle feedback, opmerkingen en aanvullingen op dit document zijn dan ook uiterst welkom. 4

5 1. Breedband: what s in a name? (intro) 1.1 Breedbandtechnologie en toepassingen Breedband is een slagwoord dat vooral handig wordt gebruikt binnen een industriële retoriek. Het is echter lang geen eenduidig begrip, wat het schetsen van een vast en precies referentiekader bemoeilijkt. Algemeen wordt de term breedband gebruikt als verzamelnaam voor ICT-infrastructuren met een zeer grote capaciteit, d.w.z. permanente netwerken waarover zowel downstream als upstream grote hoeveelheden data met hoge snelheid kunnen worden getransporteerd. De capaciteit wordt aangeduid met de term bandbreedte. In enkele gevallen wordt de grens tussen smalband- en breedbanddiensten gelegd bij 128 Kbps - de karakteristieke snelheid van een ISDN-verbinding. Deze definitie wordt in de praktijk vooral als verkoopsargument aangewend door providers. De ITU (International Telecommunication Union) spreekt van breedband vanaf 1.5 of 2.0 Mbps. Het kader dat wij willen hanteren is meer gericht op functionaliteit dan capaciteit en ligt in de lijn van de definitie die gehanteerd werd in het advies aan het Nederlandse kabinet van de expertgroep Breedband: een aansluiting die geschikt is voor beeld- en geluidstoepassingen van een goede kwaliteit en geschikt is voor het uitwisselen van omvangrijke gegevensbestanden en waarbij de verbinding continu beschikbaar is. De expertgroep onderscheidt twee categorieën. Categorie 1 gaat uit van een bandbreedte van 1 Mbps tot 10 Mbps, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de opwaardering van huidige DSL- en kabelinfrastructuren. Categorie 2 biedt een bandbreedte vanaf 10 Mbps. In de breedbandnota van het Nederlandse ministerie van Economische Zaken wordt, op het vlak van functionaliteit, een onderscheid gemaakt tussen smalband, middelbreedband en super-breedband 1. Figuur 1: smalband/middel-breedband/super-breedband Het Nederlandse streaming-bedrijf Jetstream geeft in het rapport The Connected Home een overzicht van toepassingen die een over breedband beschikkend huishouden over vijf tot tien jaar zal gebruiken. Deze groep zal, aldus het rapport, vooral bestaan uit de huidige early adopters van breedband internet. De cijfers zijn slechts indicatief. Het moet gezegd worden dat de datacapaciteit afhangt van een amalgaam van factoren (o.a. de gebruikte compressietechnologie en het netwerk). 1 De Breedbandnota, een kwestie van tempo en betere benutting, Ministerie van Economische Zaken, Directoraat-generaal telecommunicatie en post,

6 Figuur 2: breedbandtoepassingen 2 Intussen zijn zowat een op de vier gezinnen in West-Europa uitgerust met breedbandinternet (de huidige generatie middelbreedband, voornamelijk ADSL en kabel). België bekleedt in 2005 voor breedbandpenetratie de derde plaats, na Nederland en Denemarken, wat vooral terug te koppelen is naar de concurrentie tussen DSL- en kabelproviders (in Vlaanderen voornamelijk Belgacom vs. Telenet). Op wereldvlak staat België volgens een rapport van de OECD op de zevende plaats, met 15,6 breedbandaansluitingen per 100 inwoners. Eind 2004 werden er internetverbindingen geteld, waarvan iets meer dan 80% een DSL (63%) of kabelaansluiting (37%) hebben. De vooruitzichten voor de komende jaren zijn in vergelijking met de andere Europese landen echter niet zo rooskleurig. De slabakkende cijfers 3 worden in de eerste plaats toegeschreven aan een relatief lage pc-penetratie (zo n 25 pc s per 100 inwoners volgens cijfers van de ITU) wat volgens kritische waarnemers echter vooral de geslotenheid van de Belgische breedbandmarkt verdoezelt. Belgacom en Telenet tegelijk eigenaars van de grootste Belgische glasvezelnetwerken en providers van internetdiensten - wordt verweten dat ze de prijzen kunstmatig hoog houden (dit werd o.a. bevestigd door Test-Aankoop 4 ). 2 Whitepaper The Connected Home, Jet-Stream, Video Exchange, JP Morgan rekent voor de komende jaren op een toename in breedbandaansluitingen van 5 procent per jaar in ons land. JP Morgan voor FttH council Europe, Why Fibre? Why now?, mei Test-Aankoop eist meer concurrentie op de Belgische markt. Die kan worden gerealiseerd via een doorgedreven ontdubbeling van de lokale lus en de uitbouw van een sterke regulator. 6

7 De beschikbaarheid van breedband hangt in grote mate af van de reeds bestaande netwerkinfrastructuren en varieert per gebied. België, met een kabelpenetratie van meer dan 90% een van de dichtst bekabelde landen ter wereld, bevindt zich in zekere zin in een voordeelpositie. Internationaal zijn koper- of kabelnetwerken reeds aanwezig in veel stedelijke gebieden, terwijl in rurale omgevingen eerder gefocust wordt op alternatieve mogelijkheden, zoals satelliet en wireless technologieën. Bij de ontplooiing van breedbandnetwerken spelen telkens verschillende culturele, politieke, geografische en economische factoren een rol, alsook het regelgevend kader en de overheidssteun. Technologie is bovendien continu in ontwikkeling: draadloze breedbandtechnologieën zijn pas sinds kort volwassen en worden als volwaardig alternatief op de markt gebracht. Het aanleggen van ICT-infrastructuur is ook niet langer het exclusieve terrein van de markt. Steeds vaker kijken gemeenten, woningcorporaties en instellingen naar mogelijkheden om zelf de aanleg van breedbandinfrastructuur te organiseren. In enkele landen, zoals Nederland, worden dergelijke initiatieven gestimuleerd door de overheid. Figuur 3: breedbandaansluitingen per 100 inwoners 5. Zuid-Korea: de breedband-bakermat Zuid-Korea is het enige land dat in de lijst van de OESO meer dan 20 aansluitingen per 100 inwoners telt en daarmee hoog boven Europa, Noord-Amerika en de rest van de wereld uittorent. De kloof is de laatste jaren wat gedicht, want die drempel van 20/100 werd al gehaald in Datzelfde jaar kondigde het Koreaanse ministerie van Informatie en Communicatie aan dat alle huishoudens in het land in 2005 voorzien zouden worden van een breedbandverbinding met een minimumsnelheid van 1 Mbps. De kost van de hele operatie werd geraamd op 10,9 miljard euro, een bedrag dat overwegend betaald wordt door KT Corp (het grootste telecombedrijf van Zuid-Korea), de internetproviders en de overheid. Zuid-Korea had de jaren daarvoor reeds negen miljard euro geïnvesteerd in (DSL) breedbandverbindingen, wat het land een leiderspositie bezorgde. In 1997 werd de Koreaanse telecommarkt geliberaliseerd, waardoor nieuwe bedrijven eindelijk de strijd konden aangaan met Korea Telecom (KT) in de lucratieve en groeiende residentiële telecommunicatiemarkten. Een van de meest invloedrijke gebeurtenissen in de Koreaanse samenleving met betrekking tot het internet, was de opening van meer dan internetcafés op het einde van de jaren 1990 de zogenoemde PC bangs : kleine, door families gerunde bedrijfjes die zich veelal nabij scholen en metrostations bevinden. Hier worden internet, gaming en hapjes aangeboden tegen bodemprijzen. Op zeer korte tijd werd internet daardoor een realiteit voor miljoenen Koreanen. Om de markt van breedbanddiensten een extra boost te geven, investeerde de Koreaanse regering zelf 400 miljoen dollar voor de uitrol van een snelle glasvezel backbone. Deze wordt gebruikt door nationale en lokale overheden, voor onderwijs en voor onderzoeksdoeleinden. Honderd vierenveertig vooraanstaande steden en dorpen werden hierdoor met elkaar verbonden. De combinatie van die verschillende factoren competitie, overheidssteun, cybercafés en het structureren van de behuizingsmarkt creëerden een enorme vraag naar 5 7

8 breedband. Tussen 1995 en 1999 verdubbelde het aantal gebruikers ieder jaar. Tussen 1999 en 2004 verdriedubbelde dat cijfer tot gebruikers, waarvan 95% via breedbandaansluitingen. De meest recente fase in het breedbandverhaal is het aanleggen van draadloze infrastructuur voor mobiele datacommunicatie. Korea was de eerste om de derde generatie (3G) mobiele telefonie te lanceren, met snelheden tot 2,4 Mbps. In 2004 hadden bijna 90 % van de mobiele telefoongebruikers een 3G aansluiting. Sinds kort worden ook mobiele videodiensten aangeboden via satelliet (een joint venture tussen SK Telecom en NTT DoCoMo in Japan). Tegelijk werd zwaar geïnvesteerd in hotspots. SK Telecom s NESpot alleen al heeft op locaties hotspots geïnstalleerd waarop Koreanen een abonnement hebben genomen bovenop hun vaste of mobiele verbinding. Dit alles heeft geleid tot een volledige integratie van digitale netwerken in het dagelijkse leven van iedere Koreaan, waardoor Zuid-Korea is uitgegroeid tot het meest vooraanstaande laboratorium voor de ontwikkeling van nieuwe sociale, economische, politieke en culturele gebruiken van telecommunicatietechnologieën 6. Ook Japan en Hong-Kong zijn ambitieus: in Japan wordt meer dan de helft van alle koper-huisaansluitingen door glasvezel vervangen voor In Hong Kong zijn inmiddels huisaansluitingen van 1 Gbps beschikbaar. EU Broadband penetration rate January 05 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 3% 3% 3% 3% 4% 4% 2% 6% 8% 8% 8% 8% 8% 9% 11% 10% 10% 10% 10% 10% 15% 16% 15% 19% 18% EL SK CZ LV CY EU10 PL IE HU LT SI IT ES LU PT DE EU25 MT EU15 AT EE UK FR FI SE BE DK NL Figuur 4: breedbandpenetratie in Europa 7 E-cities In een genetwerkte wereld moeten lokale gemeenschappen zich meer dan ooit manifesteren om positie in te nemen binnen de globale gemeenschap. De beschikbaarheid van geavanceerde ICT- infrastructuur speelt daarin een bepalende rol. Dat besef heeft ertoe geleid dat er wereldwijd zogenaamde e-cities ontwikkeld zijn, meestal op initiatief of met steun van de lokale overheid 8. Enkele voorbeelden: - Cyber-Port is een project van de overheid in Hong Kong om voor bewoners en bedrijven een kwalitatief hoogwaardige woon- en werkomgeving te realiseren in Telegraph Bay. De infrastructuur moet in 2007 klaar zijn. Er zijn nu reeds aansluitingen van 1Gbps mogelijk. - Singapore wil in 2010 een intelligent island zijn, in eerste instantie door de aanleg van een nationaal breedband-netwerk (2 Mbps per gebruiker) en vervolgens door bijpassende applicaties, diensten en opleidingen aan te bieden. De overheid heeft ruim 300 miljoen Singapore Dollar geïnvesteerd in infrastructuur en fiscale regelingen 9. - Maleisië wil in 2020 tot de ICT-voorhoede in de wereld behoren met het plan Vision Een eerste fase van het project is de Multimedia Super Corridor (MSC) in Kuala Lumpur, waarbij twee Smart Cities ontwikkeld worden met een geavanceerde netwerkinfrastructuur. Cyberjaya is gericht op de ontwikkeling van een multimedia Utopia met hulp van industrie, R&D en onderwijs. De overheid is eigenaar van het project en biedt bedrijven die willen investeren in MSC een speciaal statuut dat diverse fiscale voordelen biedt. - Zweden heeft als ambitie om in 2005 alle huishoudens te voorzien van minimum 2 Mbps per gebruiker voor de prijs van een buskaart. De centrale overheid investeert in een nationale backbone. Regionale en lokale 6 Anthony Townsend, Seoul: Birth of a Broadband Metropolis, Seoul-Submitted.pdf 7 Broadband access in the EU: situation at 1 January Gigaport, Inspirerende breedband-cases

9 overheden worden aangemoedigd hun eigen infrastructuur op te waarderen met behulp van fiscale regelingen. De stad Stockholm heeft zelf $100 miljoen geïnvesteerd in breedband-infrastructuur. Het bedrijf Stokab is door de stad opgezet om dark fibre neer te leggen en aan te bieden aan dienstenleveranciers. Dit heeft geleid tot meerdere aanbieders van breedbanddiensten, zoals Bredbandsbolaget, die appartementencomplexen aansluit met 10 Gbps In Nederland heeft het ministerie van Economische Zaken (EZ) de afgelopen jaren een belangrijke stimulerende rol vervuld bij het ontwikkelen en stimuleren van innovatieve elektronische diensten en infrastructuren. Een voorbeeld hiervan is het project Kenniswijk In de Regio Eindhoven, dat in 2001 is opgezet in de vorm van een publiek-private samenwerking. Kenniswijk zet in op drie componenten die, in onderlinge samenhang, de basis vormen voor innovatieve, elektronische consumentendiensten: (breedband)infrastructuur, dienstenontwikkeling en gebruikersvoorzieningen. Uitgangspunten: minimaal 2 Mbps breedbandinternettoegang voor alle bewoners en opschaalbaarheid van infrastructuur en diensten 11. De Eindhovense gemeente en de woningcorporaties willen dat in 2010 heel Eindhoven (ca woningen) verglaasd is, wat van Eindhoven een van de grootste glasvezelproeftuinen van Europa zou maken. Vanaf september 2004 kunnen bedrijven en instellingen in heel Nederland ook gebruik maken van de subsidieregeling Kenniswijk. (zie ook onder: het GigaMAn project) - Er worden steeds meer steden uitgerust met draadloze netwerken, zoals Tallinn (Estland), Hamburg, Amsterdam en ook Hasselt, waar in 2005 het i-city project werd opgestart (zie verder). Ook Brussel heeft reeds enkele experimenten achter de rug die zouden moeten leiden tot een gratis draadloos stadsnetwerk. Tegelijk kan het begrip e-city worden toegepast op de community networks en freenetworks, die gebruikt worden om een virtueel publiek domein af te bakenen waarin vrij en kosteloos kan worden gecommuniceerd en geïnformeerd en sociale participatie en inclusie kunnen worden gestimuleerd. In de jaren 1990 waren er initiatieven zoals De Digitale Stad in Amsterdam, gemodelleerd naar de Amerikaanse Freenets. DDS werd in 1994 opgestart door cultureel centrum De Balie en de Amsterdamse hackers- en activistengemeenschap - waaronder HackTic, dat de ISP XS4ALL zou vormen - als een experiment om de kloof tussen de bewoners en de lokale politiek te overbruggen, maar werd al vlug geïnstitutionaliseerd en is uiteindelijk verworden tot een steriel commercieel netwerk 12. Het is niet onbelangrijk om op te merken dat deze cultuur van activisme en zelforganisatie in Vlaanderen helemaal niet aanwezig is of gestimuleerd wordt, wat als een van de vele oorzaken voor de grote kloof tussen cultuur en ICT kan worden beschouwd. Sinds enkele jaren krijgt het idee van freenetworks opnieuw zuurstof door de beschikbaarheid van wireless technologieën en open frequenties (zie verder). Breedband, zowel de huidige als toekomstige technologieën, moet vooral gezien worden als een kader waarin nieuwe (commerciële en publieke) diensten en (sociale en culturele) gebruiken kunnen worden ontwikkeld, door bestaande uit te breiden, of volledig nieuwe mogelijk te maken. Paul Lassage, voorzitter van de vakgroep Informatietechnologie van de Universiteit Gent 13, wijst erop dat de invulling van het concept breedband vooral samenhangt met de gebruikerservaring (een idee die ook uitgebreid naar voren komt in The Experience Economy van Pine en Gilmour (1999)): Breedband is een slagzin. Niemand is geïnteresseerd in het aantal megabits per seconde dat hij krijgt. Wat de gebruiker wil, is een snelle respons. Als u thuis werkt en u wilt een bestand op de redactieserver raadplegen, dan wilt u geen vijf minuten wachten. U wilt het onmiddellijk. Dat hangt niet alleen af van de bandbreedte maar van het hele systeem, dus ook van de servercapaciteit, de betrouwbaarheid, de firewalls, enzovoort. Het hele systeem moet aangepast zijn aan de responstijd die je wenst en aan de kwaliteit die je op dat ogenblik wilt. Als je thuis HDTV bekijkt, wil je HDTV-kwaliteit. Als ik in de file naar 'FC De Kampioenen' wil kijken op mijn gsm, ben ik tevreden met een klein scherm. Ik denk dat we met breedband aan het evolueren zijn naar wat ik een ervaring zou willen noemen. Mensen willen tegenwoordig een zekere belevenis, dat zie je ook in reizen. Hetzelfde gebeurt in communicatie, bijvoorbeeld met de homecinema. Breedbandtechnologie moet de mensen toelaten een ervaring te bezorgen waarvoor ze willen betalen. Dat kan van alles zijn. Ze kunnen zich in 'Star Wars' midden in de actie wanen. Dat kan misschien zelfs 3D zijn.' en Peter van den Besselaar, The Life and Death of the great Amsterdam Digital City, 13 Lagasse wordt beschouwd als een autoriteit op het domein. Hij is tevens voorzitter van de raad van bestuur van het IWT, het Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen. Sedert de stichting is hij ook directielid van het Leuvense chiponderzoekscentrum Imec. Recenter nam hij mee het initiatief voor de oprichting van het IBBT, het Instituut voor Breedbandtechnologie, waar hij secretaris van de raad van bestuur is. 14 Delaplace Frederik, Laat innovatie meespelen bij overheidsinvesteringen', de Tijd,

10 3D communicatie en virtual reality zijn toepassingen die door breedband tot op zekere hoogte mogelijk zijn, maar die zich nu in experimentele lees: niet voor de residentiële markt commercieel beschikbaar stadia bevinden, als onderzoeksdomein van medialabs of telematica-ontwikkelaars. Door de providers van breedbanddiensten zelf worden een aantal meer voor de hand liggende en op korte termijn commercieel haalbare applicatiemogelijkheden in het vooruitzicht gesteld: - sneller surfen en downloaden Gesteld dat de servers aangepast worden, zal het downloaden (en uploaden, wat vaak vergeten wordt) van bestanden steeds sneller verlopen. Ook de snelheid van het surfen zal gevoelig verhogen, waardoor nieuwe vormen van websites zullen ontstaan, met meer informatie en combinaties van bewegend beeld en klank. - Video conferencing/internet telefonie/p2p Veel multimedia en interactieve applicaties zijn op dit moment onmogelijk of beperkt door gelimiteerde upload snelheden. Bij de vermelde toepassingen wordt evenveel data verzonden als ontvangen, waardoor de kwaliteit afhankelijk is van de uploadsnelheid van alle betrokken partijen. - Streaming/on demand TV De meeste videostreams die vandaag gebruikt worden, gebruiken minder dan 1 Mbps. Voor het streamen van televisiekwaliteit is ongeveer 4 Mbps nodig al is dat weer afhankelijk van de gebruikte compressietechnologie. - High definition TV/home networking High-definition television, met hogere resolutie dan standaard TV-signalen, zal een snelheid vragen van 10 à 20 Mbps. Breedbandnetwerken zullen ook ontstaan als verschillende computers in een enkele omgeving op elkaar worden aangesloten, waardoor een rechtstreekse hoge-snelheidsverbinding tussen verschillende gebruikers kan worden opgebouwd. Dienst Audio telefonie (per kanaal) analoge kwaliteit Audio telefonie (per kanaal) studio kwaliteit Audio voice messaging Audio streaming audio (MP3) Audio streaming audio (CD) Video videofonie (matige kwal.) Video videofonie (hoge kwal.) Video webcam (hobby kwal.) Video webcam (professioneel) Video streaming video (opname, VHS kwal.) Video streaming video (live, VHS kwal.) Video streaming video (live, HDTV) Data bulk (peer-to-peer) Data bulk (software downloaden) Data statische beelden Data thin client (telnet) Data thin client (remote desktop) Figuur 5: breedbandapplicaties 15 Benodigde bandbreedte 64 Kbps up- en downstream 384 Kbps up- en downstream 64 Kbps up- en downstream Kbps downstream 1,5 Mbps downstream 128 Kbps up- en downstream 1 Mbps up- en downstream 128 Kbps downstream 5 Mbps downstream 1 Mbps downstream 5 Mbps downstream 18 Mbps downstream 1 10 Mbps up- en downstream 1 Mbps downstream 1 Mbps up- en downstream 50 Kbps downstream 1 Mbps downstream Algemeen kan men stellen dat de beschikbaarheid van breedband het gebruik van rich media zal aanwakkeren, d.w.z. een brede waaier van mogelijkheden, van hoogstaand beeldmateriaal en audio- en videostreams tot complexe hyperdocumenten en vormen van audiovisuele real time communicatie. Maar zoals we verder zullen zien kan breedband véél meer zijn dan de diensten die door de internetproviders naar voren worden geschoven, meer dan het simpelweg afleveren van bewegend beeld of audio. Breedband biedt immers uitgebreide mogelijkheden voor het uitpuren van netwerkculturen, van paradigma s rond genetwerkte participatie en interactie. Bovendien worden er niet alleen hogere eisen gesteld aan vaste verbindingen, maar ook de mobiele gebruikers willen een snelheid die ze gewend zijn van hun vaste lijn, vooral als nieuwe diensten zoals videostreaming en gaming worden aangeboden. De vraag van de mobiele gebruiker lokt de ontwikkeling van snellere verbindingen uit, en vice versa. Breedband omvat dus een breed spectrum 15 Betaalbaar breedband voor wijken en dorpen, Een overzicht van leerervaringen, IDwijk, maart

11 van allerlei netwerken en technologieën, die constant exponentieel evolueren althans zolang de wetten van Moore 16 en Reed 17 gelden. 1.2 Breedband via vaste verbindingen Op dit moment worden in de eerste plaats ADSL en kabel als commerciële en betaalbare infrastructuren aangeboden. Er wordt echter vanuit verschillende hoeken geopperd dat de geboden capaciteit op termijn onvoldoende zal blijken. Dit komt zowel door de groei van het gebruik van de infrastructuur, als door een groei van de vraag naar nieuwe diensten en toepassingen (digitale televisie bijvoorbeeld) PSTN en ISDN PSTN (Public Switched Telephone Network) het netwerk van telefoniebedrijven - is in eerste instantie aangelegd om spraaksignalen te transporteren. De centrales verbinden zich meestal met coax op fibers en soms met koperdraden. De last mile bestaat voolopig steeds uit koper. De beperkingen van het netwerk zijn niet zozeer te wijten aan de koperdraad zelf maar aan de centrale. In de telefooncentrale worden alle frequenties boven de 3,4 Khz gefilterd. De centrale is immers gemaakt om telefonie te ondersteunen. De analoge signalen op de koperdraad worden gefilterd, dan gedigitaliseerd in streams van 64 Kbps en dan door het netwerk gestuurd. Door de filtering in de centrale is er dus een beperking van 64 Kbps (met analoog verlies Kbps). Een belangrijke eigenschap is dat er ingebeld moet worden op het netwerk van de provider om de dataverbinding te realiseren en dat daarmee de telefoonlijn bezet blijft en niet beschikbaar is voor normale gesprekken. ISDN is wijd beschikbaar maar wordt, mede door die beperkingen, in de praktijk enkel nog veelvuldig gebruikt in gebieden waar nog geen snellere breedbandtechnologieën voorhanden zijn DSL DSL staat voor Digital Subscriber Line. DSL technologie is, net als ISDN, gebaseerd op het gebruik van klassieke telefoonlijnen als dragers van digitale data. Een connectie gebeurt via modems aan de beide uiteinden van het netwerk - bij de gebruiker en de centrale. Via een DSL modem wordt aangemeld bij de DSL Access Multiplexer (DSLAM) van de lokale telefoonmaatschappij, waarop het signaal van de koperen telefoonlijn getransporteerd wordt naar de glasvezel backbone van het netwerk en vandaar naar het internet. 16 De Wet van Moore stelt dat het aantal transistors op een computerchip door de technologische vooruitgang elke 18 maanden verdubbelt. 17 Reed stelt dat de waarde van een netwerk tot de N-de macht vergroot, wanneer het netwerk ook nog eens de mogelijk biedt om groepen te vormen. Zie 11

12 Figuur 6: DSL infrastructuur DSL zorgt voor een permanente verbinding. In de meeste gevallen hangt de kwaliteit van de verbinding af van de afstand tussen de gebruiker en de centrale. Een bijkomend probleem hierbij is overspraak : doordat koper een antennewerking heeft, gaan nabijgelegen draadjes elkaar storen. Hoe hoger de snelheid die over een aderpaar gestuurd wordt, des te meer storing er kan optreden. Ondanks die kleine beperkingen heeft DSL zich ondertussen opgewerkt tot dominante breedbandtechnologie, zeker in Europa, waar 80% van de aansluitingen via DSL werkt. Ook in (volledig) België rijdt Belgacom op kop, met zo n ADSL-verbindingen. Er zijn intussen verschillende variaties van DSL ontwikkeld: ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) is de versie die momenteel het meest wordt gebruikt. ADSL verdeelt de telefoonlijn in twee frequentiegebieden: een voor spraak, een ander voor dataverkeer, waardoor hogesnelheidsinternet mogelijk is zonder dat de telefonie daarbij gestoord wordt. ADSL is asymmetrisch: de downstream snelheid is veel hoger dan de upstream snelheid, waardoor het systeem vooral gebruikt kan worden om data te ontvangen. Een ADSL connectie heeft een maximale theoretische - capaciteit van ongeveer 8 Mbps downstream en 1 Mbps upstream. De werkelijke snelheid hangt in grote mate af van de afstand tussen de dichtstbijzijnde schakelkast en de residentie, waardoor het maximum alleen worden geleverd in dichtbevolkte gebieden. Op dit moment bieden de ADSL verbindingen in Vlaanderen een maximale snelheid van 4,6 Mb, voor wie op maximaal 1km van het knooppunt woont. De ADSL-dekking in België is bijna 100%. In de ADSL2 standaarden (ADSL2, ADSL2+, RE-ADSL2) worden verschillende nieuwe technologieën geïmplementeerd om de capaciteit en snelheid te verbeteren. Daarnaast brengen ze ook enkele innovaties met zich mee op het vlak van bereik, controle en energieverbruik. In België wordt ADSL2 (voorlopig) niet aangeboden. In andere landen, zoals Nederland, laten telecomoperatoren met de keuze voor de technologie ADSL2 de deur open voor de markt, terwijl Belgacom met zijn keuze voor VDSL (zie verder) de concurrentie enigszins de pas afsnijdt. Zie kader. SDSL (Symmetrical Digital Subscriber Line) is in tegenstelling tot voorgaande standaarden een symmetrische dienst, die evenveel up- als dowloadsnelheid aanlevert. Het systeem wordt vooral door bedrijven gebruikt voor applicaties zoals videoconferencing. HDSL (High-datarate Digital Subscriber Line) is de hogesnelheidsversie van SDSL, met een theoretische symmetrische snelheid van 1.5 Mbps. SDSL wordt in België aangeboden door de van oorsprong Britse provider Easynet, vooral voor bedrijven die een goedkoper alternatief willen voor een leased line. Easynet pakt als eerste provider uit met het unbundling-principe, waarbij ze eigen apparatuur vestigden in de Belgacom centrales. Dat liet hen toe om meer controle uit te oefenen op de aangeboden diensten en formules. De meest belovende xdsl versie op dit moment is VDSL (Very-high-rate Digital Subscriber Line). Voor VDSL wordt de glasvezel backbone fysiek uitgebreid, waardoor enkel nog de last mile - de afstand tussen de distributiekast en de huiskamer uit koperdraad bestaat. De last mile wordt dus gewoon ingekort. Dit brengt heel wat investeringen met zich mee. VDSL ondersteunt zowel asymmetrische als symmetrische applicaties aan snelheden van 30 tot zo n 50 Mbps. Het is ontwikkeld met de intentie diverse diensten te kunnen leveren zoals digitale tv, video-on-demand, hogesnelheidinternet, e-learning en video teleconferencing. VDSL is in de meeste Europese gebieden nog niet commercieel beschikbaar, maar wordt wel soms aangewend voor academische en industriële doeleinden. In België heeft Belgacom in het kader van zijn Broadway project reeds een upgrade van haar netwerk uitgevoerd, waarbij meer glasvezel werd aangelegd tussen de lokale knooppunten en de kabelverdelers (FttC of Fiber to the Curb ). Daardoor is ook VDSL mogelijk, maar voorlopig is het enkel beschikbaar in gebieden met grote bevolkingsdichtheid: Brugge (Sint-Andries), Gent, Antwerpen, Brussel (zuidrand), Bergen en Luik (Ans). Er wordt een VDSL-abonnement aangeboden dat met 9 Mbps downstream bijna drie keer sneller is dan een modale ADSL-verbinding, maar zeker nog niet het onderste uit de kan haalt. Ongeveer 15% van de Belgacom-klanten kan dit abonnement nemen. Een aangepaste modem is noodzakelijk. In principe hoefde Belgacom voor een hogere snelheid niet meteen naar VDSL over te schakelen, want hun ADSL-aanbod is nog niet optimaal, maar de overschakeling heeft te maken met de aangekondigde tv- 12

13 diensten. ADSL volstaat in se om (een beperkte versie van) BelgacomTV te kunnen gebruiken, maar met VDSL zal de gebruiker verschillende toepassingen tegelijk kunnen inzetten. Overigens is ook VDSL2, die snelheden belooft tot 100 Mbps, in de fase van standaardisering. De nieuwste variant UDSL (Uni-DSL) wordt aangekondigd als een universele vorm van DSL die de hele DSL familie omvat. Beloofde snelheden gaan tot 200 Mbps. Daarvoor moet wel de volledige traditionele infrastructuur vervangen worden. ADSL2+ versus VDSL in Vlaanderen Met het aanbieden van televisiediensten lanceert Belgacom een frontale aanval op het bijna-monopolie van kabelbedrijven als Telenet. Hun agressieve houding rond het voetbalrechtendossier toont aan dat het Belgacom menens is. Kleine concurrenten als Versatel en Scarlet hebben echter ook interesse om met televisie te beginnen. De enige haalbare manier waarop zij dat kunnen doen is via het netwerk van Belgacom. Dat netwerk wordt vandaag al door diverse partijen gebruikt om ADSL-diensten te verkopen. Maar voor het aanbieden van televisie zouden bedrijven als Versatel ADSL2+ willen gebruiken, wat hun zou toelaten om de concurrentie met Belgacom, die alles zet op VDSL, aan te gaan. ADSL2+ zou voor voldoende bandbreedte zorgen tegen een lagere investering en een snellere uitrol dan VDSL. In andere Europese landen is ADSL2+ een van de belangrijkste elementen in de strijd om de gunst van de tv-kijker en de internetgebruiker: in Nederland trekt Versatel bijvoorbeeld de tv-markt op met ADSL2+. De druk wordt groter om het Belgacom-net voor andere partijen open te stellen en ADSL2+ beschikbaar te maken, en daarmee te vermijden dat het huidige bijnamonopolie in de tv-distributie simpelweg vervangen wordt door een duopolie. Het Belgisch Instituut voor Postdiensten en Telecommunicatie (BIPT), de Belgische telecomwaakhond, heeft daartoe recent stappen ondernomen. Maar daarvoor is een akkoord nodig met de gemeenschappen die bevoegd zijn voor media. De federale overheid, die instaat voor telecommunicatie, probeert op last van het Arbitragehof tot een samenwerkingsakkoord te komen met de gemeenschappen over telecom en media. Maar zo n akkoord, inclusief de parlementaire goedkeuring, komt er pas ten vroegste in het najaar. Verwacht wordt dat het BIPT bij de mediatoezichthouders van de gemeenschappen gaat polsen of ze al vroeger willen instemmen met ADSL2+. Zodra er een akkoord is, moet Belgacom een ADSL2+-aanbod uitwerken dat andere partijen toegang geeft tot het eigen net. Het is niet uitgesloten dat Belgacom gaat dwarsliggen: niet enkel vanwege de concurrentie, maar ook omdat er mogelijk conflicten kunnen ontstaan tussen ADSL2+ en VDSL Kabel Breedbanddiensten worden ook geleverd via het coax-netwerk dat traditioneel wordt gebruikt voor kabeltelevisie. Het netwerk is aangelegd volgens het aftapmodel, wat betekent dat een kabelsysteem vele huizen bedient. De capaciteit wordt dus gedeeld en de snelheid zal afhangen van het aantal mensen die simultaan zijn aangesloten op het netwerk. Het model van traditionele broadcasting staat hier centraal: signalen worden vanuit één punt gedistribueerd naar vele ontvangers. De capaciteit hangt ook af van hoe modern het systeem is en hoeveel van de beschikbare bandbreedte precies wordt gebruikt. Bij het leveren van breedband wordt een aantal 8MHz kanalen gebruikt. Per kanaal kan tussen 27 en 56 Mbps doorgestuurd worden. 18 Frederik Delaplace, Duopolie dreigt voor televisiedistributie, De Tijd,

14 Figuur 7: kabelinfrastructuur Kabelbedrijven zijn momenteel bezig met de overgang van analoge naar digitale tv. In een overgangsperiode moeten beide types signalen uitgezonden worden. Hierdoor wordt het grootste gedeelte van de bandbreedte in beslag genomen. Om de capaciteit te verhogen zijn een aantal opties mogelijk: - gebruik van nieuwe standaarden met meer efficiënte modulering - moderniseren van het kabelsysteem - meer kanalen van tv overhevelen naar breedband - digitaliseren van het tv-distributiesysteem - een radicalere oplossing is het aanbieden van televisiediensten via IP (het Internet Protocol, zie verder). Ook de kabeltechnologie staat niet stil: zo heeft Telenet glasvezel doorgetrokken tot de knooppunten en zijn aanbod voor de residentiële markt uitgebreid met het abonnement Telenet ExpressNet Turbo, met een maximale downloadsnelheid van 10 Mbps meer dan ExpressNet Plus (6,6 Mbps down en 512 Kbps up) of ExpressNet (5Mbps down en 192Kbps up). Telenet is momenteel bezig zijn netwerk aan te passen aan de nieuwe standaard EUROdocsis 2, die op termijn maximale snelheden belooft tot 30 Mbps. Ook andere providers zoals Coditel en UPC bieden snellere verbindingen aan Optische glasvezelnetwerken De upgrade van het telefonie- en kabelnet heeft in grote mate te maken met de verglazing het gradueel vervangen van de klassieke netwerken door optische glasvezel. Optische netwerken die tot bij de eindgebruiker thuis komen, staan beter bekend als Fibre to the Home (FttH). Dit geeft de mogelijkheid breedbanddiensten met snelheden tot meerdere gigabits per seconde per aansluiting te leveren. Bij Fiber to the Curb (FttC) strekt de glasvezelinfrastructuur zich uit tot centrale voorzieningen in de woonwijk (straatkasten) die een aantal woningen bedienen. De infrastructuur wordt dan verder via bestaande bedrading in de huizen gebracht. De last mile bepaalt dus de performantie. Veel bedrijven laten dan ook een rechtstreekse huurlijn of leased line aanleggen tussen de vestiging en de PoP (Point of Presence) van de provider, wat een constante en symmetrische bandbreedte garandeert maar echter ook een hoog prijskaartje met zich meebrengt. In de meeste gevallen wordt voor een leased line de bestaande koperinfrastructuur gebruikt. Het aanleggen van een glasvezelverbinding zal in veel gevallen nog enige graafwerkzaamheden vereisen. De meeste providers zullen in een dergelijk geval de graafvergunning regelen en eventuele werkzaamheden coördineren. Inmiddels zijn wereldwijd glasvezelnetwerken met een bandbreedte van 10 Gbps opgebouwd en ook transatlantische verbindingen zijn optisch al wordt slechts een klein deel van de infrastructuur (zo n 5%) daadwerkelijk gebruikt (dark fiber). Door toepassing van Dense Wavelength Division Multiplexing (DWDM) kan de transmissiesnelheid in theorie enkele honderden malen verhoogd worden. Er zijn reeds een aantal veldtesten uitgevoerd met optische DWDM netwerken, die Terrabit bandbreedtes over ettelijke duizenden kilometers glasvezel leveren. Glasvezel wordt door velen dan ook gezien als de meest toekomstgerichte infrastructuur voor het opvangen van de vraag naar 14

15 bandbreedte. Maar het aanleggen van glasvezel is op veel plaatsen nog niet aan de orde. Investeringen zijn hoog en de complexiteit aanzienlijk. Bovendien willen de eigenaars van de bestaande infrastructuren de afschrijving hiervan zo lang mogelijk rekken. Quintel Management Consulting heeft op verzoek van VECAI (de organisatie van de Nederlandse kabelbedrijven) een inventaris opgemaakt van Europese FttH initiatieven 19. De conclusie is dat FttH nergens in Europa op grote schaal wordt uitgerold. Alleen Italië (Fastweb) en Zweden (Stokab en B2 Bredband) hebben bedrijven die op grote schaal glasvezel aanleggen. In Nederland woekert het momenteel van de private en publieke initiatieven, waarvan Gigaport ongetwijfeld de belangrijkste voortrekker is. GigaPORT en GigaMAN: dedicated glasvezelnetwerken in Nederland GigaPort is een project van de Nederlandse overheid, het bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten, dat zich tot doel stelt om Nederland een voorsprong te geven in de ontwikkeling en het gebruik van geavanceerde en innovatieve netwerktechnologieën 20. SURFnet, qua diensten verruit de meest vooruitstrevende van alle Europese onderzoeksnetwerken (zie onder), is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het netwerk. Het eerste GigaPort-project liep van 1999 tot Eind 2004 werd GigaPort Next Generation Network gelanceerd, ondersteund door een subsidie van 40 miljoen euro. Binnen Gigaport worden zowel de kennis, vaardigheden en tools ontwikkeld, als geavanceerde nationale en internationale netwerkdiensten beschikbaar gesteld voor de Nederlandse wetenschappelijke gemeenschap. Op het huidige netwerk, SURFnet5, zijn vooral onderzoeksinstituten, universiteiten en hogescholen aangesloten. Het hart van de backbone, bestaande uit dark fiber, is gevestigd op twee locaties in Amsterdam (bij SARA Reken- en Netwerkdiensten in het Wetenschap & Technologiecentrum (WTCW) en in een vestiging van BT op het Hempoint-industrieterrein). Daarop zijn via routers vijftien Points of Presence (PoP's) aangesloten. SURFnet5 is geconnecteerd met Europese onderzoeksnetwerken, andere onderzoeksnetwerken in Noord- en Zuid-Amerika en Azië en andere ISP s via de Amsterdam Internet Exchange. Momenteel wordt gewerkt aan het nieuwe, hybride netwerk SURFnet6, een combinatie van een traditioneel IP-netwerk met optische technieken. Figuur 8: De 15 PoP s zijn elk verbonden met beide Core locaties met 10 Gbit/s. In 2002 werd in het kader van Gigaport het GigaMAN-project opgestart, waarbij een aantal Nederlandse lokale overheden werd aangeschreven om door middel van vraagbundeling samenwerking te stimuleren voor de In 1999 kreeg GigaPort een ICES-KIS bijdrage van 64,4 miljoen Euro toegezegd voor een looptijd van vier jaar. De projectperiode is tussentijds verlengd tot eind 2003 en de ICES-KIS bijdrage is uitgebreid met 1 miljoen Euro tot 65,4 miljoen Euro. Het Business Plan voorzag een belangrijke bijdrage uit andere bronnen, maar het uiteindelijke bedrag van bijna 10 miljoen Euro, voornamelijk uit het bedrijfsleven en van instellingen, overtrof alle verwachtingen. 15

16 realisatie van fijnmazige glasvezelringen in hun stad of regio. Deze zogenaamde GigaMAN's (Gigabit Metropolitan Area Network) kunnen lokale overheden, scholen, zorginstellingen, bibliotheken en andere nonprofitorganisaties met elkaar verbinden via glasvezelinfrastructuren. Het accent ligt dus op het overbruggen van de last mile. Om glasvezelkoppelingen aan te leggen moet echter publieke grond worden opengebroken en zijn instellingen tot nu toe aangewezen op telecomoperatoren. De grondstof voor dergelijke koppelingen is managed dark fiber, waarbij glasvezels door marktpartijen worden geleverd en afnemers zelf actieve apparatuur inzetten, waardoor zij het netwerk zelf kunnen beheren. Door het aankopen en gebruiken van managed dark fiber en het koppelen aan het SURFnet-netwerk kan een stedelijk netwerk gecreëerd worden, waardoor een scala van nieuwe toepassingen binnen bereik komt van lokale instellingen. Voorbeelden in landen als Canada, Amerika en Zweden, waar op lokaal niveau scholen, gemeentelijke instanties, ziekenhuizen en zelfs huishoudens via glasvezelnetwerken worden ontsloten, laten zien dat door de vraag te bundelen, een open infrastructuur kostenefficiënt kan worden aangelegd. Daarnaast geldt: hoe groter het aantal aansluitingen, hoe lager de kostprijs per aansluiting. In het kader van het GigaMAN-project zijn concrete initiatieven genomen in Arnhem, Leeuwarden en Nijmegen. Ook in gemeenten zoals Amsterdam, Deventer, Den Haag, Enschede, Groningen, Leiden en Tilburg zijn samenwerkingsverbanden opgestart. In het kader van de uitbreiding van het SURFnet5- netwerk werden in een aantal andere steden buiten het GigaMAN-project eveneens glasvezelnetwerken aangelegd (Den Haag, Utrecht en Rotterdam). Hierbij is slechts een kleine groep organisaties aangesloten, meestal alleen instellingen uit de SURFnet-doelgroep. Ook voor bedrijven en organisaties buiten het hoger onderwijs en onderzoek werd een aantal GigaPort aansluitingen gerealiseerd, onder andere voor culturele instellingen. In 2001 werd een subsidie toegekend 21 om zes instellingen in Amsterdam en Rotterdam drie jaar lang aan te sluiten op GigaPort: Waag Society (PoP in Amsterdam, verbinding van 1 Gbps), Nederlands Instituut voor Mediakunst - Montevideo/TBA, Paradiso, Submarine, De Balie en V2_(PoP in Rotterdam, verbinding van 1 Gbps) (zie verder). Onderzoeksnetwerken wereldwijd en in België De beperkingen van het traditionele internet o.a. gelimiteerde bandbreedte, geen multicasting, latentie en de disruptie van firewalls beletten het efficiënt gebruik van geavanceerde applicaties zoals teleconferencing. Daarom zijn wereldwijd onderzoeksnetwerken aangelegd, zowel in Europa (Belnet in België, Surfnet in Nederland, Garr in Italië etc), verenigd in de pan-europese backbone Géant, als daarbuiten (Internet2 in de VS, Canarie in Canada,..). Het doel van die netwerken is om geavanceerde netwerkapplicaties en technologieën te kunnen ontwikkelen en implementeren en op die manier de blauwdruk te leveren voor de volgende internetgeneraties. De glasvezelnetwerken zijn dan ook in de meeste gevallen enkel voorbestemd voor universiteiten en andere onderzoeksinstellingen enerzijds en overheidsinstellingen anderzijds. De maximale snelheid gaat van 10 tot 40 Gbps en zelfs meer. De plaatsgebonden, nationale eilandjes worden sinds enkele jaren ook met elkaar geconnecteerd, waardoor er impulsen werden gegeven voor internationale samenwerkingen. In België werd in 1993, op initiatief van het federale wetenschapsbeleid, het startschot gegeven voor de ontwikkeling van Belnet. In 2000 werd het een staatsdienst in afzonderlijk beheer. Belnet, dat parallel loopt met de commerciële netwerken, verleent intussen via dedicated netwerken toegang aan 150 instellingen in België universiteiten, hogescholen 22, alle federale wetenschappelijke instellingen en onderzoekscentra, overheidsinstellingen en administraties - samen goed voor zo n eindgebruikers, aan bandbreedtes van 10Mbps tot 2.5 Gbps. Het netwerk zelf bestaat uit twee netvormige structuren, die genetwerkt zijn met 15 PoP s (zie figuur). De gebouwen van de federale administraties zijn met elkaar verbonden via Fedman (Federal Metropolitan Area Network) een door Belnet in opdracht van FedICT (de Federale Overheidsdienst ICT) beheerd netwerk. 21 De subsidie betreft gelden van het ministerie van OCW voor e-cultuurprojecten en is toegekend door de Mondriaan Stichting. 22 Dankzij subsidies voor de opwaardering van de netwerkinfrastructuur in 2002 en 2003 maken alle hogescholen nu ook deel uit van het onderzoeksnetwerk en hebben zij toegang tot een virtuele wetenschappelijke bibliotheek met digitale tijdschriften en bibliografische gegevensbanken. 16

17 Figuur 9: Het Belnet-netwerk Belnet is aangesloten op het globale internet, de Belgische, Nederlandse, Franse en Engelse internetknooppunten en via een verbinding met Géant ook op de Europese, Noord-Amerikaanse en Aziatische onderzoeksnetwerken. De kosten omvatten enerzijds de eenmalige uitgave voor het aanleggen van een FttH glasvezel verbinding en anderzijds een jaarlijkse bijdrage die afhangt van de verkozen bandbreedte (van euro voor 10Mbps tot euro voor 1Gbps, variërend voor de categorieën Administraties en Onderzoek & onderwijs ) en de gebruikte toegangspoorten. Een rekensommetje komt al snel uit bij honderdduizenden euro s goedkoper dan de leased lines van de commerciële providers, maar nog steeds niet meteen haalbaar voor de meeste culturele instellingen, die overigens maar een marginale doelgroep vormen van Belnet. De Munt, de federale musea en de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten zijn aangesloten (onder de categorie onderwijs ), net als de meeste hogescholen met opleidingen in audiovisuele media en kunsten 23. Mede doordat de kloof tussen de geboden snelheden en diensten van de commerciële providers en die van Belnet kleiner wordt, wordt hun meerwaarde ook veel kleiner. Belnet is op dit moment bezig met een poging de eigen markt te verruimen. Overigens is Belnet ook van plan om via zijn backbone serverruimte bandbreedte ter beschikking te stellen voor Wikipedia. Regionale netwerken: IRISnet en i+brussel Vlaanderen telt ook enkele regionale netwerken, zoals VERA (Vlaams-Brabant) en IRISnet, het hogecapaciteits telecommunicatienetwerk van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het IRISnet-netwerk wordt beheerd door het C.I.B.G. (Centrum voor Informatica voor het Brusselse Gewest) dat sinds 1987 als hoofdopdracht heeft de openbare instellingen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te informatiseren. Het C.I.B.G. levert in essentie diensten en toepassingen aan de verschillende gewestelijke en plaatselijke administraties. Irisnet werd ontwikkeld en wordt onderhouden door een tijdelijke vereniging van Telindus en France Telecom. In 2010 zal het eigendom van het netwerk getransfereerd worden naar de overheid. Op het netwerk zijn onder andere gemeentebesturen, OCMW s, ziekenhuizen en gewestministeries aangesloten en sinds december 2003 ook het gros van de Brusselse scholen. Er is ook aandacht voor cultuur: via het CyberCulture-project worden webhosting met grote capaciteit en een streamingserver ter beschikking gesteld aan vzw s die eigen culturele inhoud via het Internet aanbieden en gesubsidieerd worden door het Gewest, de Franse Gemeenschap of de Vlaamse Gemeenschaps Commissie. Onder andere Constant vzw 24 en Radio Boups zijn aangesloten. Het C.I.B.G. heeft overigens ook het plan opgevat om in Brussel een WIMAN (Metropolitain area network) een draadloos stadsnetwerk aan te leggen. Een eerste stap was het project i+brussel waarbij een twintigtal internetterminals geïnstalleerd werden, die meteen ook als hotspots voor een draadloos netwerk met een bereik van 300 meter dienen. Via de terminals kan informatie over overheidsdiensten bekeken worden, net als de uurregeling van het openbaar vervoer, huisvestingsmogelijkheden, gratis en webcam videomaildiensten, spelletjes, het weerbericht, stadskaarten en Le Soir on line. Via de WiFi hotspots krijgen inwoners, mobiele werknemers en toeristen toegang tot een draadloos breedbandnetwerk. Op termijn zal dit netwerk zich verspreiden over de hele 23 Op deze pagina vind je een overzicht: 24 Wat overigens niet van een leien dakje liep. Constant werkt nog steeds gedeeltelijk via all2all.org 17

18 stad en uitgroeien tot een volwaardige stedelijke breedbanddienst buitenshuis. I+Brussel is ontstaan op initiatief van C.I.B.G. en IRISnet, in partnerschap met France Telecom en Telindus, de in Londen gevestigde stedelijke breedbandprovider Cityspace en Clear Channel Belgium. Grids en Belgrid Supercomputers. Er werd al over gesproken toen de eerste kiemen van het internet werden gelegd. De voorbije tien jaar is er steeds meer sprake van grids, een term die eerder verwijst naar een conceptueel kader dan naar een concreet systeem voor het delen van reken- en opslagcapaciteit via netwerken, zowel binnen bedrijven als tussen geografisch verspreide locaties. Op zich is het concept niet nieuw: het heeft zijn wortels in de elektriciteitssector, waar ontelbare centrales met elkaar verbonden zijn en stroom kunnen toeleveren naargelang van de capaciteit en de behoeften. Ook in andere nutssectoren wordt met grids gewerkt. Letterlijk betekent grid raster: denkbeeldige puntjes die op een tekening, afdruk of scherm worden gelegd. Vertaald naar een ICT-omgeving kan grid computing beschouwd worden als het werken met een virtuele, enorm krachtige supercomputer, waarbij computercapaciteit wordt beschouwd als een nutsvoorziening. De voordelen zijn legio: vandaag werken bedrijven met afzonderlijke servers voor hun verschillende toepassingen (loonadministratie, , beheer van het bedrijfsnetwerk, internet, enzovoort) waardoor bij gebrek aan schaalbaarheid behoorlijk inefficiënt met computercapaciteit wordt omgesprongen. Door computers aan elkaar te koppelen, is het mogelijk de capaciteit te halen waar deze beschikbaar is. Grid computing wordt vooral gebruikt in de academische wereld voor het verrichten van complexe berekeningen, maar spelers als Microsoft, IBM en HP leveren steeds meer commerciële producten en diensten die inspelen op de grid-trend voor zakelijke diensten. Verwacht wordt dat de optimalisering van de nodige technologie zal leiden tot een sterke groei van de markt voor grid computing. Grids zullen stilaan wortelen in de algemene ICT-infrastructuur. De uitdaging van grid computing bestaat erin het delen van de computercapaciteit zodanig vlot te laten verlopen dat de gebruiker het niet merkt. Dat veronderstelt een snel en degelijk netwerk. In 2003 stelde de Vlaamse regering euro vanuit het FFEU (Financieringsfonds voor Schuldafbouw en Eénmalige Investeringsuitgaven, sector wetenschapsbeleid) ter beschikking voor de uitbouw van Belgrid, een pilot grid-infrastructuur in Vlaanderen, met de bedoeling om ervaring op te doen, maar ook om aan te sluiten bij Europese gridprojecten en toegang te krijgen tot internationaal beschikbare reken- en opslagcapaciteit. Belgrid wordt ondersteund door het Belnet netwerk 25. De Europese Commissie is een van de grote stimulerende krachten en investeert nu zowat 130 miljoen per jaar in de ontwikkeling van grids, niet enkel voor onderzoek, maar ook voor commercieel én cultureel gebruik. Een eerste stap is de creatie van GridCoord, gericht op de coördinatie van internationaal gridonderzoek in elf lidstaten. Het onderzoeksbudget voor het zogenaamde 7 th framework wordt uitgebreid naar 7 biljoen voor zeven jaar 26 - het dubbele van het vorige programma. Grid computing wordt beschouwd als een van de hoekstenen om onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten in Europa te coördineren en zo de positie t.o.v. de V.S. en Azië te verbeteren Power Line Communication (PLC) PLC is de levering van breedbanddiensten via het elektriciteitsnet. Het datasignaal wordt gescheiden van de stroom. Voor de verbinding is een netwerkkaart in de computer nodig, die je via een aparte modem aansluit op het stopcontact. De transportsnelheid van het systeem zou ongeveer even hoog zijn als die van ADSL. Er is sprake van gedeeld gebruik, net als bij kabel. Een probleem blijkt de storingsgevoeligheid te zijn: uit metingen blijkt dat de signalen te sterk zijn, waardoor radiosignalen kunnen worden gestoord. De Europese Unie heeft inmiddels besloten Powerline Communication via het project OPERA (Open PLC European Research Alliance) te gaan stimuleren Jo Best, Pay-as-you-go grids for all: Europe says you're worth it, Silicon.com, Opera is een Europees initiatief dat kadert binnen het 6de framework IST gebied Broadband for ALL 18

19 1.3 Breedband draadloos Wires are so 20th century. Anonymous, ergens op het Net Breedband is niet enkel een stationair netwerkfenomeen. De laatste jaren hebben zich belangrijke ontwikkelingen voorgedaan op het gebied van draadloze en mobiele technologieën, waardoor wireless netwerken niet enkel beschouwd worden als complementair met de vaste netwerken, maar ook supplementair en zelfs competitief. Het consultancybureau Arthur D. Little voorspelt dat de volledige wereldwijde markt van zogenaamde Mobile Wireless BroadBand Access (MBWA, met snelheden van 384 Kbps tot 4 Mbps) in 2008 naar schatting 10 miljoen gebruikers zal tellen. Vanuit een deel van de industrie wordt vooral van de residentiële markt voor mobiele datatoepassingen veel verwacht. Ruim 40 procent van alle on line content voor consumenten zal in 2008 op een mobiel toestel terechtkomen, titelde de Europese onderzoeksorganisatie Eito 28 recent nog in een persbericht. Met snellere netwerken kunnen providers naast sms ook , instant messaging, mms (multimedia messaging service), videobeelden, muziek en games aanbieden - een brede waaier van diensten die een breder publiek moeten aanspreken en de inkomsten opkrikken. Op dit moment zijn hooguit een paar procent van de bezitters van een mobiele telefoon fervente gebruikers van mobiele datadiensten. Over vijf jaar zou dit aantal moeten zijn opgelopen tot een derde dat is althans de betrachting van de operatoren. Ook de productontwikkelaars staan te popelen: voor deze diensten zijn immers nieuwe toestellen nodig, en uiteindelijk ook nieuwe applicaties. Los van de marktgerichte poespas, moet worden opgemerkt dat wireless technologieën ook de ontwikkeling van onafhankelijke en publieke media-infrastructuren mogelijk maken, wat reeds in verscheidene grootsteden tot een rijke voedingsbodem van culturele activiteiten en kunstprojecten heeft geleid (zie kader). Voor een uitgebreid overzicht van wireless technologieën en concepten, zie het rapport Toekomst van Mobiel, samengesteld door Medianet Vlaanderen en Flanders Multimedia Valley 29. Hier beperken we ons tot de voornaamste standaarden Breedband via satelliet Ook via satelliet kunnen spraak-, video- en datasignalen worden doorgestuurd. Meestal gaat het om een snelle downstreamverbinding, terwijl het signaal vanaf de gebruiker via de telefoon of de kabel wordt geleid. Sinds kort is ook een tweeweg-satellietoplossing financieel haalbaar. Vanwege de vertraging is het systeem nog niet geschikt voor een aantal applicaties, zoals games. Afhankelijk van het abonnement variëren de downloadsnelheden van 256 Kbps tot 38 Mbps en de uploadsnelheden van 128 Kbps tot 2 Mbps 30. Een satellietverbinding wordt vooral gebruikt in gebieden waar andere breedbandtechnologieën geen doorgang vinden. De snelheid hangt af van verschillende factoren, o.a. de provider, de afstand tussen de gebruiker en de satelliet en de weersomstandigheden. Bovendien moet er ook gezorgd worden voor een satellietmodem en een schotel Wireless Local Loop (WLL) WLL slaat op digitale radiosystemen waarmee het mogelijk is om verbindingen te leggen tussen een centrale antenne en een aantal vast opgestelde decentrale punten. Die centrale antenne is dan op haar beurt met een breedbandverbinding aangesloten. Een ontvangen signaal kan ook weer doorgestuurd worden naar een volgende antenne. WLL is vooral handig als locaties moeilijk te ontsluiten zijn of als organisaties snel aangesloten moeten worden. Het is in die zin een aanvulling op koper en glasvezel. Het systeem is vooral ontwikkeld om bedrijfstelefooncentrales op bijvoorbeeld bedrijfsterreinen aan te sluiten op het vaste net, zonder dat daarvoor kabels in de grond moeten worden gelegd. Het verzorgingsgebied van één basisstation beperkt zich, mede afhankelijk van de gebruikte frequentieband, tot een afstand van enkele kilometers van het basisstation (stedelijke toepassing) tot enkele tientallen kilometers (landelijke gebieden). Het bieden van mobiliteit is dan ook geen doel van WLL: er is niet meer mobiele functionaliteit dan bij het draadgebonden toegangsnet. Dit houdt in dat Zie bijvoorbeeld 19

20 de mobiliteit beperkt is tot de omgeving van het vaste aansluitpunt ( in-huis mobiliteit). WLL is als technisch platform onder andere inzetbaar: - als alternatief voor bestaande toegangsnetwerken waarmee bijgedragen wordt aan de concurrentie op infrastructuurniveau; - voor breedband toegang waarmee de benodigde capaciteit geleverd wordt voor snelle datadiensten en pakketten van diensten (marktinnovatie); - voor het verbinden van basisstations van de mobiele netwerken met een centrale. Het voornaamste probleem is dat de randapparatuur voor WLL op dit moment te duur is door een geringe marktvraag. De bandbreedte is afhankelijk van de gebruikte techniek: bij de LMDS (Local Multipoint Distribution Service) technologie (zo goed als dood, eigenlijk) bedraagt deze bij 200 gebruikers bijvoorbeeld op 2,8 Mbps Free Space Optics FSO is een technologie om twee of meerdere gebouwen op een netwerk aan te sluiten via een laserverbinding. Nadeel zijn weersinvloeden zoals mist en het verstoren van het signaal door objecten die zich door de laserstraal bewegen, zoals vogels. Voordelen zijn het licentieloos gebruik van FSO (dit in tegenstelling tot de meeste radioverbindingen), de grote capaciteit (Bandbreedte wordt aangekondigd tot zelfs 10 Gbps) en de compacte apparatuur. FSO is een zogenaamde line-of-sight technologie: de zender en ontvanger moeten binnen oogbereik van elkaar zijn. De normale reikwijdte van FSO is 1 km 32. Free space laserverbindingen vormen een betaalbaar en snel inzetbaar alternatief voor aanleg van glasvezelkabel. De kostenvoordelen van free space laser spelen vooral als er geen schaalvoordelen optreden ten gunste van glasvezel Wireless Local Area Network (WLAN) en Wireless metropolitan area network (WMAM) WiFi Een WLAN wordt gebruikt als supplement of alternatief voor een lokaal vast netwerk, hoofdzakelijk voor datacommunicatie tussen pc s of afgeleide toestellen (bijvoorbeeld PDA s) met hogere bandbreedtes. WLAN maakt gebruik van de vrije frequentieband waardoor geen extra kosten moeten worden betaald. Standaard antennes voor WLAN zijn omnidirectioneel : dat betekent dat de antennes alle signalen tegelijkertijd in alle richting uitstralen. Het bereik binnenshuis is beperkt tot enkele honderden meter. Grotere afstanden kunnen overbrugd worden met behulp van versterkers en richtantennes die via line-of-sight zorgen voor een point-to-point verbinding. Van de meest voorkomende WLAN technologieën, die de verzamelnaam WiFi (Wireless Fidelity) kregen, zijn momenteel drie standaarden beschikbaar: b: werkt op een frequentie van 2,4 Ghz, tot 11 Mbps. In de praktijk zal echter slechts de helft aan doorvoersnelheid gehaald worden. Bovendien neemt de bandbreedte af naarmate men verder van een zender verwijderd is. Bij Apple wordt deze standaard 'Airport' genoemd a: werkt op een frequentie van 5 Ghz, theoretisch tot 54 Mbps, in de praktijk de helft. Mikt vooral op bedrijfsnetwerken, maar is duur en bovendien niet neerwaarts compatibel met de andere standaarden g: werkt op een frequentie van 2,4 Ghz, theoretisch tot 54 Mbps, in de praktijk 20 Mbps. Verwacht wordt dat deze standaard de b thuisnetwerken zal vervangen. Ondertussen worden verdere combinaties en alfabetvariaties ontwikkeld, die vooral kwesties rond interoperabiliteit en veiligheid willen aanpakken. Op papier is vooral n het meest veelbelovend. Deze standaard is vooral gericht op het gebruik van video en multimedia, met een theoretische doorvoersnelheid van 100Mbps. Alhoewel deze standaard vermoedelijk nog minstens twee jaar op zich zal laten wachten, beginnen bedrijven nu al de voorlopers te introduceren, waaronder MIMO. Bij MIMO (Multiple In, Multiple Out) wordt gebruik gemaakt van verschillende antennes om de snelheid waarmee gegevens doorgestuurd worden, te verhogen en het bereik en de signaalkwaliteit te verbeteren. De communicatie tussen toestellen in een WiFi netwerk wordt meestal beheerd door een Access Point (AP) of hotspot. In België zijn er reeds verscheidene hotspots in dienst, van Telenet, Proximus of Een uitgebreid rapport is te vinden op de site van Gigaport: 20