Ongewenste kinderloosheid Centrumlocatie
Inhoudsopgave Inhoud pagina Oorzaken ongewenste kinderloosheid 3 Keuze behandeling 3 Het voortplantingscentrum 4 Eerste bezoek 5 Aanvullende vruchtbaarheidsonderzoeken 5 Afwijkingen en behandelingsmogelijkheden 7 Afsluitend gesprek 10 Tot slot 10 Aanvullende informatie 11 - Kosten en verzekering - Boeken - Patiëntenvereniging - Bereikbaarheid U heeft een verwijzing gekregen naar de gynaecoloog (vrouwenarts), omdat het u tot op heden niet is gelukt om zwanger te worden. Waarschijnlijk is u al het een en ander verteld over wat dit betekent. In deze folder worden onder andere de oorzaken, de keuze van behandeling, het voortplantingscentrum, het eerste bezoek, aanvullende onderzoeken, vastgestelde afwijkingen en behandelingsmogelijkheden beschreven. Sommige van deze onderwerpen worden in aparte folders uitgebreider besproken. Daarnaast vindt u in deze folder algemene informatie met betrekking tot het onderzoek naar en behandeling van vruchtbaarheidsstoornissen. Mocht u na het lezen nog vragen hebben, stelt u deze gerust aan uw arts. 2
Oorzaken ongewenste kinderloosheid Er is sprake van ongewenste kinderloosheid als zwangerschap is uitgebleven na tenminste één jaar gemeenschap zonder voorbehoedsmiddelen. Dat wil echter niet zeggen dat u niet alsnog spontaan of door behandeling zwanger kunt worden. Oorzaken voor het uitblijven van zwangerschap kunnen bij u liggen, uw partner, of bij u beiden. Het zal niet altijd lukken om een duidelijke oorzaak van het uitblijven van zwangerschap te achterhalen. Soms worden meerdere afwijkingen gevonden. Ook worden soms afwijkingen gevonden, waarvan het niet zeker is of die het uitblijven van zwangerschap kunnen verklaren. Daarnaast bestaat niet voor elke afwijking een passende behandeling. Het komt zelden voor dat één van de partners helemaal onvruchtbaar is. Vaak kan de arts een schatting maken van de kans, dat u spontaan zwanger wordt. Mede op grond daarvan bekijkt de arts of het zin heeft een behandeling voor te stellen of dat het beter is het spontane beloop af te wachten. Gelukkig bent u niet helemaal van ons afhankelijk maar kunt u zelf vaak ook wat doen om uw kansen op zwangerschap groter te maken. Daarom hebben wij een speciaal Gezond Zwanger -spreekuur in het leven geroepen. Wij vragen alle paren die bij ons een afspraak hebben gemaakt vanwege de onvervulde kinderwens op dat spreekuur een afspraak te maken. Zo hoort u wat wel en niet belangrijk is en wat u zelf kunt doen om uw kansen te verbeteren. Soms kan dat betekenen dat het verstandiger is dit eerst voor elkaar te krijgen voordat u met een eventuele behandeling begint. Keuze behandeling Bij de keuze van behandeling speelt een aantal factoren een rol, zoals uw leeftijd, de duur van de kinderwens, uw voorgeschiedenis, de aard van de gevonden afwijking, de belasting van eventuele behandeling en de kans op complicaties. Bij paren zonder vruchtbaarheidsproblemen ontstaat, bij onbeschermde gemeenschap per cyclus, slechts bij 15-20% een zwangerschap. Ook bij een succesvolle behandeling is de kans op zwangerschap niet veel hoger dan 20% per cyclus. U kunt dus niet onmiddellijk resultaat van de behandeling verwachten. Als regel worden geen behandelingen meer uitgevoerd bij vrouwen boven de 43 jaar. De reden hiervoor is, dat bij deze vrouwen de kans op zwangerschap, ook na behandeling, sterk is verminderd. Uw huisarts wordt door de arts over het onderzoek en over de uitslag geïnformeerd. U kunt als u dat wilt, ook met uw huisarts contact opnemen om alles nog eens rustig te bespreken. 3
Het Voortplantingscentrum van het Erasmus MC Binnen de polikliniek Voortplantingsgeneeskkunde en Verloskunde is een apart gedeelte speciaal ingericht voor het Voortplantingscentrum. Binnen dit centrum staat de behandeling van onvruchtbaarheid centraal en wordt multidisciplinair gewerkt. Dit betekent dat bij uw behandeling meestal artsen vanuit verschillende disciplines betrokken zijn. Naast artsen zijn ook andere medewerkers nauw betrokken bij de behandeling van vruchtbaarheidsstoornissen. Het team bestaat uit de volgende medewerkers: Vrouwenartsen: Dr.J.S.E. Laven, Dr. I. Schipper en Dr. E.J.P. van Santbrink; zij zijn gespecialiseerd in vrouwelijke vruchtbaarheidsstoornissen. Andrologen: Dr. G.R. Dohle en Drs. W.P.A. Boellaard; zij zijn gespecialiseerd in mannelijke vruchtbaarheidsstoornissen. Overige medewerkers: - Dr. Ir. W.G. van Inzen, hoofd vruchtbaarheidslaboratorium; - artsen in opleiding tot vrouwenarts (stageperiode van zes maanden); - artsen betrokken bij reageerbuisbevruchting (IVF), echocontrole van eierstokwerking en stimulering van de eisprong (fertiliteitsarts); - medewerkers vruchtbaarheidslaboratorium; - verpleegkundigen en medewerkers van het verpleegkundig centrum. Hier worden ook afspraken gemaakt voor behandelingen/ingrepen in het ziekenhuis of op de polikliniek; - medewerkers polikliniek voor het maken van afspraken op de polikliniek; - medewerkers IVF-secretariaat. Het Voortplantingscentrum werkt nauw samen met andere afdelingen. Medewerkers van deze afdelingen worden zo nodig bij uw behandeling betrokken. Het gaat hierbij om de volgende afdelingen: - Medisch Maatschappelijk Werk - Klinische Genetica - Medische Psychologie - Psychiatrie - Interne Geneeskunde - Medische Ethiek Aangezien wij een universitair medisch centrum zijn, kan het voorkomen dat uw behandelend arts in opleiding is tot gynaecoloog (vrouwenarts). Deze artsen zijn voor een periode van zes maanden in ons team werkzaam. Het is dus mogelijk dat u gedurende uw 4
zorgproces met verschillende artsen te maken krijgt. Als u een eerste afspraak heeft bij een van de stafleden van de Voortplantingsgeneeskunde blijft deze gedurende uw gehele behandeling uw hoofdbehandelaar en aanspreekpunt, ook al zult u hem / haar niet bij ieder consult zelf zien. Als uw eerste afspraak niet bij een staflid is, zal uw hoofdbehandelaar de supervisor zijn van dat spreekuur. U kunt te allen tijde gedurende uw hele behandeling op de Voortplantingsgeneeskunde van het Erasmus MC een afspraak maken op het spreekuur van uw hoofdbehandelaar om eventuele problemen of knelpunten te bespreken. Als u niet precies meer weet wie uw hoofdbehandelaar is, kunt u natuurlijk altijd bij een willekeurig staflid een afspraak maken. Daarnaast kan u worden gevraagd of u bezwaar heeft tegen de aanwezigheid van een co-assistent (student in de geneeskunde) tijdens het spreekuur. Wij hopen dat u hiervoor begrip heeft. Door ons team wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan met als doel om de behandeling van onvruchtbaarheid in de toekomst te verbeteren. Het is onze gewoonte om moeilijke beslissingen gezamenlijk te nemen. Hiervoor bestaat een aparte bespreking. Op die manier kunt u er zeker van zijn dat alle aspecten van uw specifieke situatie voldoende aandacht krijgen. Eerste bezoek Dit gesprek vindt bij voorkeur plaats met u en uw partner. Wij vragen u ook om u beiden in te schrijven. Alle aspecten rondom uw specifieke situatie en al uw vragen kunnen dan aan de orde komen. Tijdens het eerste gesprek bespreekt de arts uitvoerig de spontane zwangerschapskans en de vruchtbare periode in de cyclus. Ook de relatie tussen de leeftijd van de vrouw, de duur van de kinderwens en de spontane zwangerschapskansen komen aan de orde. Net als de persoonlijke voorgeschiedenis van u en uw partner. Tevens wordt ingegaan op uw sociale situatie en een inschatting gemaakt van de omgeving waar uw kind in terecht gaat komen. Tijdens dit eerste bezoek krijgt als regel alleen de vrouw een lichamelijk onderzoek. De arts bespreekt met u het vervolgonderzoek. Voor het maken van een volgende afspraak kunt u zich melden bij de balie polikliniek.. Aanvullende vruchtbaarheidsonderzoeken In dit hoofdstuk worden een aantal mogelijke aanvullende onderzoeken beschreven. Dat wil niet zeggen dat u alle onderzoeken altijd zult krijgen. Basale temperatuur curve (BTC) Dit onderzoek houdt in dat u, gedurende één tot drie maanden, elke ochtend direct na het wakker worden (op eenzelfde tijdstip) uw lichaamstemperatuur meet. Hiermee krijgt de arts een indruk omtrent het optreden en het tijdstip van de eisprong. Zo is ook te zien wanneer de vruchtbare periode in de cyclus is. Deze methode wordt veel gebruikt, omdat het eenvoudig en goedkoop is. De betrouwbaarheid is niet zo groot. Formulieren hiervoor kunt u bij de arts of bij het verpleegkundig centrum krijgen. 5
Chlamydia antistoftiterbepaling in bloed Chlamydia is een veel voorkomende seksueel overdraagbare aandoening. U kunt een dergelijke infectie in het verleden hebben opgelopen zonder dat u destijds klachten had. Chlamydia kan verklevingen rond de eileider veroorzaken en dat beïnvloedt de kans op zwangerschap. In het bloed is te zien of u vroeger zo'n infectie heeft gehad. Als dit zo is, dan wordt verder onderzoek naar de doorgankelijkheid van de eileiders gedaan. Hormoonbepalingen in bloed Als u een regelmatige cyclus heeft (ongeveer elke vier weken een menstruatie), dan wordt in uw bloed alleen het progesterongehalte bepaald. Progesteron is een hormoon dat ervoor zorgt dat het baarmoederslijmvlies geschikt wordt gemaakt voor innesteling van de bevruchte eicel. Dit onderzoek geeft meer zekerheid over de eisprong en de werking van de eierstok na de eisprong. Het is erg belangrijk dat deze bepalingen op de juiste dag worden verricht. Dit is meestal ongeveer 21 dagen na de eerste dag van uw menstruatie. Als uw menstruaties niet regelmatig zijn, dan is er mogelijk een probleem met de eisprong. U krijgt dan soms een uitgebreider bloedonderzoek samen met een inwendige echoscopie om de ontwikkeling van de eiblaas (waarin de eicel zit) te vervolgen. Zaadonderzoek (semen-analyse) Onderzoek van de zaadkwaliteit geeft informatie over de vruchtbaarheid van de man. Zaadonderzoek wordt ook gedaan in het Voortplantingscentrum. De zaadkwaliteit wordt vooral bepaald door het aantal zaadcellen, de beweeglijkheid en de vorm van de zaadcellen. De zaadkwaliteit kan nogal wisselen. Het is daarom niet altijd mogelijk om met één uitslag van het onderzoek precies de zaadkwaliteit goed te beoordelen. Soms is het dus nodig om de zaadkwaliteit verder te onderzoeken. U kunt hiervoor een afspraak maken via de balie polikliniek bij een van de andrologen. U krijgt daar verdere informatie. Inwendig echoscopie-onderzoek Met behulp van een staafje in de schede wordt met geluidsgolven een beeld van de baarmoeder en de eierstokken verkregen. Door een aantal opeenvolgende echoscopieën, met tussenpozen van één of enkele dagen kan de arts zien of de eiblaasjes groeien en voorspellen wanneer de eisprong ongeveer zal plaatsvinden, dit wordt ook wel cyclus-monitoring genoemd. Voor dit onderzoek kunt u via de balie een aparte afspraak maken op het echospreekuur. Baarmoederfoto (hysterosalpingogram, HSG) Op de polikliniek van de Röntgenafdeling wordt in de eerste helft van de cyclus een röntgenfoto gemaakt. Dit wordt gedaan terwijl via de schede en de baarmoedermond een contrast- 6
vloeistof wordt ingespoten. Op deze manier kijkt de arts naar de baarmoederholte, of de eileiders open zijn en hoe de contrastvloeistof zich verspreidt in de buik. Dit onderzoek vindt plaats zonder verdoving en is soms pijnlijk. Uw arts zal u adviseren om vooraf een pijnstiller (bijvoorbeeld Ibuprofen) in te nemen zodat u er minder last van zult hebben. U kunt meteen na het onderzoek weer naar huis. Wij adviseren u om iemand mee te nemen die u na afloop naar huis kan begeleiden. Een baarmoederfoto wordt alleen gemaakt als daar een speciale reden voor is. Via de balie polikliniek maakt u een afspraak in de eerste helft van de cyclus. Kijken in de baarmoeder (hysteroscopie) Via de schede en de baarmoedermond wordt met een kijkertje in de baarmoederholte gekeken of er afwijkingen zijn. Het onderzoek gebeurt zonder algehele verdoving en is soms gevoelig. Voorafgaand aan het onderzoek kunt u ibuprofen innemen. U kunt meteen na het onderzoek weer naar huis. Soms kan aan een gevonden afwijking direct iets gedaan worden, maar soms moet er ook een aparte afspraak voor worden gemaakt omdat het onder narcose moet gebeuren. Het hele onderzoek kan ook onder algehele verdoving in dagbehandeling plaatsvinden. Ook voor dit onderzoek maakt u via de administratiebalie een afspraak. Kijken in de buikholte (laparoscopie) De buikholte wordt met behulp van een gas (CO2) opgeblazen. Via een sneetje onder de navel wordt een kijkbuis ingebracht en via een sneetje in de lies de manipulator. Zodoende kan rechtstreeks worden bekeken of eileiders open zijn en of geen verklevingen aanwezig zijn. De wondjes worden daarna gehecht, meestal met oplosbaar hechtmateriaal. Er hoeven dan geen hechtingen verwijderd te worden. Enkele uren na de ingreep kunt u weer naar huis. De uitslag van het onderzoek wordt na het onderzoek met u besproken. Afwijkingen en behandelingsmogelijkheden Nadat de aanvullende onderzoeken zijn afgerond en een diagnose is gesteld, volgt een behandeladvies. In dit hoofdstuk wordt een aantal mogelijke afwijkingen en de daarbij behorende behandelmogelijkheden beschreven. Geen eirijping en eisprong Als u onregelmatig menstrueert, dan wordt dit veroorzaakt doordat u niet of niet regelmatig een eisprong heeft. Hierdoor is de kans om zwanger te worden duidelijk kleiner. Meestal komt dit doordat uw eierstok niet goed door uw eigen hormonen wordt gestimuleerd. Het kan echter ook zijn dat de eierstok zelf niet goed meer werkt. Door hormoonbepalingen in het bloed kan dit worden onderzocht. Meestal is behandeling wel mogelijk. Het doel van deze behandeling is om de eierstok te stimuleren met behulp van toegediende hormonen, zodat deze weer zo normaal mogelijk werkt. Hiervoor zijn verschillende medicijnen beschikbaar, zoals clomid, gonadotrofines of 7
GnRH. Vaak is controle van de reactie van de eierstok nodig met behulp van echoscopie, bloedcontrole en eventueel met een basale temperatuurcurve. Afhankelijk van het type medicijn (en de kans op bijwerkingen) is deze controle meer of minder intensief. In een aparte folder over stimulering van de eierstok kunt u meer informatie lezen. Afgesloten eileiders, verklevingen of andere afwijkingen die een zwangerschap in de weg kunnen staan U kunt alleen zwanger worden als ten minste één eileider open is. Immers, in de eileiders worden de eicellen bevrucht en via de eileider bereikt de bevruchte eicel de baarmoeder om zich daar te kunnen innestelen. Soms zijn de eileiders slechts gedeeltelijk afgesloten of kunnen de eitjes door verklevingen de eileider niet goed bereiken. Ook kunnen afwijkingen in de baarmoederholte een zwangerschap in de weg staan. Voor bovengenoemde afwijkingen is een operatie meestal zinvol. Het type operatie hangt af van de gevonden afwijkingen. Deze operaties kunnen vaak, maar niet altijd, worden uitgevoerd via een kijkoperatie. Voor deze operatie wordt u meestal enkele dagen in het ziekenhuis opgenomen. Meer informatie kunt u lezen in onze aparte folder over eileideroperaties. Verminderde zaadkwaliteit Een derde belangrijke oorzaak voor het uitblijven van een zwangerschap is verminderde vruchtbaarheid van de man. Momenteel verwijzen wij u meestal naar de Andrologie om eventuele achterliggende oorzaken op te sporen en, voor zover mogelijk, te behandelen. Afhankelijk van de ernst van de gevonden zaadafwijking bestaan er op onze polikliniek verschillende mogelijkheden om de kans op een zwangerschap te vergroten. Dit zijn intra-uteriene (in de baarmoeder) inseminatie, in vitro fertilisatie (IVF), in vitro fertilisatie in combinatie met intra cytoplasmatische sperma injectie (ICSI). Deze technieken worden verderop in de folder besproken. Overige afwijkingen Tijdens vruchtbaarheidsonderzoek kunnen andere afwijkingen worden geconstateerd die uw kans op zwangerschap verkleinen. Enkele van deze afwijkingen zijn: Tijdens de menstruatie wordt de slijmvliesbekleding van de baarmoederholte (endometrium) afgestoten. Hierbij komt er ook altijd wat bloed en slijmvlies in de buikholte. Meestal ruimt het lichaam dit snel op, maar bij een aantal vrouwen gebeurt dit onvoldoende. Deze stukjes baarmoederslijmvlies zetten zich in de buikholte vast en groeien vervolgens mee tijdens de menstruatiecyclus. Deze aandoening heet endometriose. Dit kan verklevingen, pijnklachten en verminderde vruchtbaarheid veroorzaken. Als behandeling nodig lijkt, wat lang niet altijd het geval is, dan kan dit met behulp van hormonen (progestagenen of GnRH agonisten), een operatie of beide. 8
De wand van de baarmoeder bestaat uit spierweefsel (myometrium) en slijmvlies. Het komt voor dat bij vrouwen stukjes spierweefsel (vleesbomen of myomen) verder aan de buitenkant van de baarmoeder doorgroeien of via de baarmoederwand naar binnen In de baarmoederholte. Dit komt vaak voor en hoeft geen invloed te hebben op uw zwangerschapskansen. Afhankelijk van de grootte en ligging is dit soms wel zo. In dat geval is behandeling met behulp van hormonen, een operatie of beide zinvol. Geen duidelijke afwijking gevonden Het komt helaas regelmatig voor dat tijdens de hiervoor beschreven onderzoeken geen afwijkingen worden gevonden, waarvan we weten dat die uw kansen om zwanger te worden verminderen. We noemen dit 'onbegrepen onvruchtbaarheid'. Dat betekent niet dat het onderzoek niet goed is uitgevoerd, maar dat onze kennis nog ontoereikend is om een mogelijke oorzaak te ontdekken. Wij proberen dan een schatting te maken van uw spontane kans op zwangerschap. Daarna wordt bepaald of het zin heeft om een behandeling aan u voor te stellen. Intra-uteriene inseminatie Bij verminderde zaadkwaliteit is het zinvol om zaad, nadat het is 'gewassen' en geconcentreerd', in de baarmoeder (uterus) in te brengen (inseminatie). Er is dan wel voldoende beweeglijkheid gezien. Inseminatie is soms zinvol bij onbegrepen onvruchtbaarheid. Onder normale omstandigheden is het zaad in het baarmoederhalsslijm enkele dagen tot bevruchting in staat. Bij het inbrengen van het zaad in de baarmoederholte, is het juiste tijdstip van inbrengen van het grootste belang. Uw cyclus wordt daarom regelmatig met behulp van echoscopie gecontroleerd. Afhankelijk van de oorzaak van de vruchtbaarheidsstoornis wordt uw eierstok soms daarnaast extra gestimuleerd met hormonen. Het is bekend dat met deze behandeling de kans op zwangerschap lijkt toe te nemen. Meer informatie hierover kunt u lezen in de folder over inseminatie. Reageerbuisbevruchting (in-vitro fertilisatie of IVF) Bij deze behandeling vindt bevruchting van de eicel in de 'reageerbuis' plaats. Om meerdere eitjes te krijgen, wordt de eierstok gestimuleerd met hormonen. Op het juiste tijdstip worden de eiblaasjes met behulp van een inwendige echo aangeprikt en worden de eitjes opgezogen. Deze eitjes worden in het laboratorium bevrucht met het zaad van uw partner en na enkele dagen teruggeplaatst in de baarmoeder. Dit is een ingewikkelde behandeling waarvoor intensieve controle noodzakelijk is. Deze behandeling is niet zonder risico's en zowel lichamelijk als geestelijk erg belastend. Er moet daarom een goede reden zijn om tot deze behandeling over te gaan. De kans op een zwangerschap is rond de 20-30% per cyclus. 9
Redenen om deze behandeling toe te passen zijn onder andere: - afgesloten eileiders, waarbij operatie niet goed mogelijk is; - slechte zaadkwaliteit; - langdurige onbegrepen onvruchtbaarheid; - gestoorde eierstokwerking, waarbij stimulering niet goed lukt. Andere mogelijkheden Bij erg slechte zaadkwaliteit is nog een aanvullende laboratoriumtechniek in combinatie met IVF mogelijk, de zogenaamde ICSI (intra cytoplasmatische sperma injectie) procedure. Hierbij wordt één zaadcel in een eicel gebracht. Alhoewel deze techniek veilig lijkt, zijn eventuele risico's op lange termijn voor het kind nog onbekend. Ook kan IVF worden uitgevoerd met eicellen van een donor. Meer informatie hierover kunt u lezen in de folder over IVF. N.B. Overeenstemmend met de landelijke richtlijnen adviseren wij vrouwen die zwanger willen worden om foliumzuur te gebruiken. Hierdoor is de kans op het krijgen van een kind met een 'open ruggetje' (zogenaamde open neuraalbuisdefecten) de helft kleiner. Afsluitend gesprek Als u zwanger bent geworden, bespreken wij met u of er al dan niet een medische indicatie bestaat voor prenataal onderzoek (tijdens de zwangerschap), of voor controle door de vrouwenarts en bevalling in het ziekenhuis. U gaat meestal terug naar uw huisarts of uw behandelend gynaecoloog. Als u niet zwanger bent geworden en verdere behandeling niet meer zinvol lijkt, bespreken wij met u in een uitvoerig gesprek alle (on)mogelijkheden en uw vragen. Uw huisarts wordt hierover geïnformeerd. Het is mogelijk dat u daarna prijs stelt op verdere begeleiding via uw huisarts of maatschappelijk werk. Indien u dit kenbaar maakt, zullen wij dit voor u organiseren. Misschien overweegt u in die situatie om een kind te adopteren. Dit is vaak een lange weg door de lange wachttijd. Op het moment van aanmelden moet u jonger zijn dan 41 jaar. Ongehuwde paren moeten binnen één jaar getrouwd zijn. Voor echtparen waarvan de oudste partner 42-43 jaar is, bestaat een aparte procedure. U kunt hierover nadere informatie krijgen via de patiëntenvereniging Freya (brochure nr 1: Adoptie) of bij Bureau Voorlichting Interlandelijke Adoptie, telefoonnummer: (030) 232 16 40. Tot slot Deze folder geeft geen volledige informatie, maar dient ter ondersteuning van de informatie, gegeven door uw arts. Mocht u iets niet duidelijk zijn, vraag dit gerust aan uw behandelend arts. 10
Aanvullende informatie Kosten en verzekering Of uw behandeling volledig vergoed wordt hangt af van uw verzekering. Kijk hiervoor uw verzekeringspolis na of informeer bij uw zorgverzekeraar. Voor de behandeling ontvangen zowel de man als de vrouw een rekening. Dit heeft tevens consequenties voor uw wettelijk eigen risico. Boeken over vruchtbaarheidsproblemen Wilt u meer weten over achtergronden van vruchtbaarheidsproblemen? De boekhandel of bibliotheek kan u hierover verder informeren. Enkele titels: - 'Weer niet zwanger', van Leerentveld en Gaasbeek (ISBN 90 266 1980 4); - 'Rond onvruchtbaarheid', van Helmerhorst, Moors en Broekhuizen (ISBN 90 249 1673 9); - 'Intens verlangen naar een kind: Ervaringen met reageerbuisbevruchting', van Bots en Kaashoek (ISBN 90 215 217 33); Patiëntenvereniging De Nederlandse patiëntenvereniging voor vruchtbaarheidsproblematiek is: 'Freya', Postbus 476, 6600 AL Wijchen telefoonnummer: (024) 645 10 88 www.freya.nl Freya kan u informeren over behandelingsmogelijkheden, verzekeringskwesties en adressen van relevante instanties. U kunt zich ook als lid aanmelden. Bereikbaarheid Voor het maken van afspraken: Polikiniek Voortplantingsgeneeskunde (ma t/m vr 08.30 16.30 uur) (010) 704 01 16 Algemene informatie: Informatielijn (ma t/m do van 09.00-16.00 uur) (010) 703 54 74 Adresgegevens Hoofdingang: Parkeergarage: s-gravendijkwal 230, 3015 CE Rotterdam Westzeedijk 361, 3015 AA Rotterdam Na het parkeren volgt u de bordjes Ingang 2 11
Hieronder vindt u een plattegrond van het ziekenhuisterrein, inclusief de haltes van het openbaar vervoer en een plattegrond van het ziekenhuis. Het voortplantingscentrum is te vinden op de tweede etage in het polikliniekgebouw BA (rood omcirkeld in de plattegrond). Erasmus MC s Gravendijkwal 230 3015 CE Rotterdam Tel (010) 704 0 704 www.erasmusmc.nl 5822993 Erasmus MC - Patiëntencommunicatie 09/12