Toegankelijkheid tot de stembureaus voor personen met een handicap Praktische aanbevelingen aan de gemeenten Gelijktijdige verkiezingen van 25 mei 2014
Inhoudstafel 1. Inleiding 3 2. Geldende reglementering 3 3. Aanbevelingen 4 3.1. Zich naar het stembureau verplaatsen (Bereikbaarheid) 5 3.2. Toegang krijgen tot het stembureau (Betreedbaarheid) 5 3.3. Zich verplaatsen en de weg vinden in het gebouw met het stembureau (Beweeglijkheid) 7 3.4. Zijn democratische keuze uitbrengen: stemmen (Bruikbaarheid) 8 4. Andere voorzieningen die voor iedereen nuttig zijn 9 5. Besluit 9 2
1. Inleiding Het is van essentieel belang voor de burger om zijn keuzes te kunnen uitdrukken en om ten volle aan het democratische leven van zijn land deel te nemen. Toch ondervinden sommige personen met een handicap momenteel soms nog moeilijkheden om zich naar de stembus te begeven en om aan de verkiezingen deel te nemen. Voor een goed begrip van deze omzendbrief, moeten personen met een handicap beschouwd worden als personen met een fysieke, verstandelijk of sensorieel handicap, ongeacht of het om een al dan niet blijvende handicap gaat. Deze personen ondervinden soms problemen bij de stemgang, aangezien de stemhokjes en - procedures niet altijd toegankelijk gemaakt worden. De gangen zijn soms te smal, de stembussen worden soms te hoog geplaatst, de taal is niet aangepast Het is de taak van de gemeenten om de nodige initiatieven te nemen teneinde de toegankelijkheid van de stemgang te verbeteren en aan te passen aan de noden van de burgers. Om dat te doen, bestaan er doeltreffende hulpmiddelen en zijn er verenigingen 1 die u advies kunnen geven. Deze omzendbrief heeft als doel u te herinneren aan de reglementering die ter zake van toepassing is, maar eveneens om u praktische aanbevelingen te geven zodat personen met een handicap de mogelijkheid krijgen zelf deel te nemen aan het democratisch verkiezingsproces. U heeft zeker reeds aanpassingen gedaan voor personen met een handicap (parkeerplaatsen voor gehandicapte personen, aangepaste toiletten ) in uw gemeente. Toch wensen wij eraan te herinneren dat er verschillende types van handicap bestaan (en niet enkel rolstoelgebruikers) en dat deze niet allemaal dezelfde noden en aanpassingen vereisen. Het dient ten slotte onderlijnd te worden dat niet alleen personen met een handicap baat zullen hebben bij de voorzieningen die u kunt treffen, maar eveneens de volledige bevolking, voor wie de toegang tot het kiesproces gemakkelijker zal worden. Deze voorzieningen tijdens de verkiezingen zullen ongetwijfeld op lange termijn gebruikt kunnen blijven worden om al uw diensten voor iedereen toegankelijk te maken. 2. Geldende reglementering Algemeen Het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap werd goedgekeurd door België en is in werking getreden op 1 augustus 2009. Dit is een mijlpaal voor personen met een handicap. Artikel 3 van dit Verdrag geeft als belangrijkste principe aan dat personen met een handicap ten volle, effectief en op voet van gelijkheid met anderen moeten kunnen participeren in de samenleving. Hiertoe moet het concept van redelijke aanpassingen van dit Verdrag in de praktijk gebracht worden, namelijk; noodzakelijke en passende wijzigingen en aanpassingen aanbrengen die geen disproportionele of onevenredige, of onnodige last opleggen, indien zij in een specifiek geval nodig zijn om te waarborgen dat personen met een handicap alle mensenrechten en fundamentele vrijheden op voet van gelijkheid met anderen kunnen genieten of uitoefenen. Dit concept maakt trouwens het voorwerp uit van een bijzonder protocolakkoord tussen de Federale Staat, de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap, de Duitstalige Gemeenschap, het Waals Gewest, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie en de Franse Gemeenschapscommissie ten gunste van de personen met een handicap 2. Het gebruik van dit concept bij uw verschillende aanpassingen inzake toegankelijkheid wordt levendig aanbevolen. 1 Zie verder: contactgegevens van verenigingen die op dat vlak deze personen vertegenwoordigen. 2 Protocol van 19 juli 2007 betreffende het begrip redelijke aanpassingen in België Belgisch Staatsblad van 20 september 2007. 3
Wat de verkiezingen betreft Krachtens het ministerieel besluit van 6 mei 1980, tot wijziging van het ministerieel besluit van 10 augustus 1894 betreffende de kiestoestellen (Belgisch Staatsblad van 15 mei 1980) moet, in elk gebouw waar één of meer stembureaus geïnstalleerd zijn, per 5 stembureaus ten minste één speciaal stemhokje voorzien worden dat speciaal ingericht is voor kiezers met een handicap (in het bijzonder rolstoelgebruikers). Dit besluit geeft gedetailleerd de technische specificaties weer waaraan de stemhokjes moeten voldoen. De kiezer die gebruik wenst te maken van dit aangepast stemhokje richt zijn verzoek tot de voorzitter van het bureau. - In een stembureau met traditionele stemming: de voorzitter overhandigt hem de nodige stembiljetten en wijst een bijzitter of een getuige aan om hem tot aan het aangepaste stemhokje te begeleiden, indien dat stemhokje zich niet in hetzelfde stembureau bevindt. Nadat betrokkene er zijn stem heeft uitgebracht, steekt de kiezer de dichtgevouwen stembiljetten in de stembussen van zijn stembureau en ontvangt hij zijn identiteitskaart en zijn naar behoren afgestempelde oproepingsbrief terug. - In een stembureau met geautomatiseerde/elektronische stemming: de voorzitter van het stembureau waarin de gehandicapte kiezer ingeschreven is, schrapt de kiezer van de kiezerslijst en vermeldt naast zijn naam het bureau waarin hij stemt. Een aangewezen bijzitter of getuige begeleidt de kiezer naar het stembureau met aangepast stemhokje, indien dat stemhokje zich niet in hetzelfde stembureau bevindt. De voorzitter van het stembureau met het stemhokje voor gehandicapte kiezers voegt de naam van de kiezer toe op de aanstippingslijsten en op het formulier van de toegevoegde kiezers. Hij geeft hem een stemkaart (magneetkaart of chipkaart) en laat hem stemmen. In een stembureau (traditioneel of geautomatiseerd) kan de voorzitter van het bureau de kiezer, die zich tengevolge van een handicap in de onmogelijkheid bevindt om zich alleen naar het stemhokje te begeven of zelf zijn stem uit te brengen,de toestemming geven om zich door iemand te laten begeleiden of bijstaan 3. Op te merken valt dat de keuze van de persoon die gevraagd wordt om deze rol uit te oefenen volledig vrij is, de voorzitter mag hieromtrent geen enkele druk uitoefenen op de kiezer. De toegankelijkheid van het gebouw waar de verkiezingen worden georganiseerd moet ook voor personen met een handicap voldoende zijn. Het aanbrengen van gereserveerde parkeerplaatsen kan daarbij helpen. Uit artikel 130 van het Algemeen Kieswetboek blijkt dat de gemeenten volledig verantwoordelijk zijn voor de inrichting en de toegankelijkheid van de stembureaus. Wij danken u voor de reeds geleverde inspanningen en vragen u om de maatregelen die u daartoe ter gelegenheid van de aanstaande verkiezing van 25 mei 2014 reeds getroffen hebt, indien mogelijk te versterken, namelijk door rekening te houden met de hieronder vermelde aanbevelingen. 3. Aanbevelingen De gemeente is verantwoordelijk voor de keuze van de plaatsen waar de stembureaus ingericht zullen worden. Het is belangrijk dat uw keuze zich laat leiden door het nemen van plaatsen die het best toegankelijk zijn voor personen met een handicap. De ervaring van de vorige jaren toont echter de moeilijkheden aan die sommige personen met een handicap soms ondervinden om toegang tot de stembureaus te krijgen. Daarom vestigen wij 3 Hier wordt zowel een fysieke, verstandelijk of sensorieel handicap bedoeld. Het gaat om de redactie van artikel 143, vijfde lid, van het Kieswetboek, zoals het eerstdaags voor wijziging neergelegd zal worden in het Parlement. 4
uw aandacht op de volgende punten om aan zo veel mogelijk mensen de mogelijkheid te bieden om actief en zonder belemmeringen deel te nemen aan de verkiezingen van 25 mei 2014. Het is eveneens belangrijk dat u bij de inrichting nadenkt over het voetgangersverkeer volgens volgende vier B s: Bereikbaarheid Betreedbaarheid Beweeglijkheid Bruikbaarheid 3.1. Zich naar het stembureau verplaatsen (Bereikbaarheid) Indien mogelijk is het eerst en vooral nuttig om aangepast openbaar vervoer naar de stembureaus ter beschikking te stellen van personen met een handicap, maar eveneens van bijvoorbeeld oudere burgers. Het is vervolgens belangrijk om ervoor te zorgen dat de omgeving van het stembureau voor iedereen toegankelijk is om te parkeren. Dicht bij de ingang van het stembureau dienen dus parkeerplaatsen voorzien te worden die voorbehouden zijn voor personen met een handicap en die voldoen aan de volgende voorschriften: - Voorbehouden worden met het officiële bord E9a + aanvulling (logo van rolstoel) ; - Groot genoeg zijn (3,30 m breed voor parkeerstroken ; 6 m lang) ; - Afgetekend worden op de grond ; - Aangelegd worden op een platte en niet-losse ondergrond (geen grind, geen oude betegeling ); - Aangelegd worden op een niet-gladde vloerbedekking; - Onder toezicht staan om verkeerd parkeren te vermijden in geval van grote toestroom. Het is belangrijk dat wanneer iemand zijn wagen parkeert op een parkeerplaats die voorbehouden is voor personen met een handicap, de persoon die zich in een rolstoel bevindt of wie mobiliteitsproblemen heeft de stoep gemakkelijk kan bereiken, d.w.z. zonder trappen te moeten nemen. Twee oplossingen zijn mogelijk : - De stoep afbuigen in de buurt van de parkeerplaatsen die voorbehouden zijn voor personen met een handicap ; - Deze parkeerplaatsen verhogen opdat ze hetzelfde niveau bereiken dan de stoep. Zo maken ze het mogelijk voor de persoon met een handicap om uit zijn wagen te komen op het niveau van de stoep en om zijn weg verder te zetten nadat hij in zijn rolstoel is gaan zitten. Mensen met een mobiliteitsproblemen hoeven zou ook geen niveauverschillen te overbruggen. Ten slotte kunnen de gemeenten de parking die op de dag van de verkiezing in de omgeving van de stembureaus voorbehouden wordt voor personen met een handicap, specifiek regelen, bijvoorbeeld bij politiearrest, en kunnen ze indien nodig voldoende politiemachten voorzien om het parkeerbeleid te doen naleven. 3.2. Toegang krijgen tot het stembureau (Betreedbaarheid) Zich naar het stembureau verplaatsen is belangrijk. Maar eens ter plaatse moeten de omloop rondom het bureau en de ingang van het bureau toegankelijk zijn. 5
Het is dus belangrijk om ervoor te zorgen dat de weg tussen de parkeerplaats en het stembureau gemakkelijk af te leggen is. Er zal inzonderheid op volgende punten gelet worden: - Er bevindt zich geen enkele trap op de weg. Indien er een aanwezig is, dient een hellend vlak aangelegd te worden, dat niet glad is en 120 cm breed is, en aan volgende voorschriften beantwoordt : o maximaal 5% voor een maximale lengte van 10 meter; o maximaal 7% voor een maximale lengte van 5 meter; o maximaal 8% voor een maximale lengte van de 2 meter; o maximaal 12% voor een maximale lengte van de 50 cm. In principe mag de helling nooit meer dan 5% zijn. Een hoger percentage kan enkel toegestaan worden als het onmogelijk is om het anders te doen, door een gebrek aan afstand. - De hellende vlakken moeten over de gehele lengte beveiligd worden met rechtopstaande randen van 5 cm (om te vermijden dat een rolstoel van het vlak af rijdt); - Als het om vaste hellende vlakken gaat, moet een horizontaal rustvlak van 150 cm voorzien worden aan de uiteinden van het hellende vlak. Als het om tijdelijke hellingen gaat, kan het toegestaan worden dat deze bovenaan niet over rustvlakken beschikken indien de deur die wordt voorafgegaan door het hellend vlak open blijft staan. - Als het om vaste hellingen gaat, dient een dubbele leuning op 75 cm en op 90 cm van de grond geïnstalleerd worden aan beide kanten van het hellend vlak en van het rustvlak. - Het wegoppervlak is stabiel, niet beweeglijk, niet glad en zonder hindernissen voor wielen. Bijvoorbeeld : asfalt, klinkers, glad beton, gecomprimeerd dolomiet. De externe omloop moet in de mate van het mogelijke vrijgemaakt zijn van eventuele obstakels. Als er toch obstakels op de grond of uitsteeksels aanwezig zijn, moeten deze aangeduid worden met gekleurde stroken om elk risico op stoten of botsen te vermijden. Bovendien moeten hangende obstakels die meer dan 20 cm uitsteken uit de muur, verlengd worden tot aan de grond om opmerkbaar te zijn voor gebruikers van een witte stok; - De toegangswegen hebben een minimale breedte van 150 cm om een gemakkelijke doorgang voor iedereen mogelijk te maken. Hier en daar mag deze breedte verminderd worden tot 120 cm. Men zal er eveneens voor zorgen dat de ingangsdeur van het gebouw of van het stembureau aan de volgende eigenschappen voldoet : - De deur maakt een vrije doorgang mogelijk van 85 cm breed ; - Langs beide kanten wordt een manoeuvreerruimte van 150 cm diameter voorzien buiten de as van de deur ; - Ze wordt door geen enkele drempel voorafgegaan. Er zou een gemakkelijk te herkennen steward of politiekracht aanwezig kunnen zijn om de kiezers met een gebrek te begeleiden : tonen waar ze naartoe moeten, hen helpen om het hellend vlak op te gaan/af te dalen Het is ook nuttig om stoelen (indien mogelijk met armleuningen om het rechtstaan te vergemakkelijken) te voorzien aan de buitenkant van het stembureau of van het gebouw in geval van een wachtrij. Er zou ook een rolstoel ter plaatse kunnen zijn, ter beschikking van oudere of personen met een handicap die bijvoorbeeld de af te leggen afstand onderschat hebben. 6
3.3. Zich verplaatsen en de weg vinden in het gebouw met het stembureau (Beweeglijkheid) a) Omgang binnen De gangen binnenin het gebouw moeten vrijgemaakt worden van hindernissen om voor iedereen een gemakkelijke doorgang mogelijk te maken. - De breedte van de gangen is minimaal 1,20 m. Geen enkele hindernis mag zich in de verkeersruimte bevinden als de minimale breedte gebruikt wordt. Als de gang breder is en er toch obstakels op de grond of uitsteeksels aanwezig zijn, moeten deze aangeduid worden met gekleurde stroken om elk risico op stoten of botsen te vermijden. Bovendien moeten hangende obstakels die meer dan 20 cm uitsteken uit de muur, verlengd worden tot aan de grond om opmerkbaar te zijn voor gebruikers van een witte stok; - Telkens er een manoeuvre uitgevoerd moet worden (voor en na een deur, om toegang te krijgen tot een lift, een voorziening, om van richting te veranderen, ), moet er een manoeuvreerruimte voorzien worden van 150 cm; - Er mogen geen trapjes of hoogteverschillen aanwezig zijn op de weg, tenzij deze vereffend worden door geschikte hellende vlakken 4. b) Signalisatie De signalisatie op de plaats van de verkiezing moet leesbaar en zichtbaar zijn voor slechtziende personen. Daarom moet deze aan volgende voorwaarden voldoen: - Het lettertype moet eenvoudig en niet vloeiend zijn (de letters kleven niet aan elkaar): - De grootte van het lettertype (het voorkeurlettertype is Verdana of Arial) moet aangepast zijn aan de leescontext : Minder dan 1m : Minimum lettergrootte van 8mm tot 1 cm. De tekst wordt ontcijferd vanuit een goed geplaatste zone ; de persoon bevindt zich zeer dicht bij de tekst. 1m : Minimum lettergrootte van 2 cm. De informatie moet gelezen worden op een groter oppervlak dat men van verder bekijkt. De persoon bevindt zich op een afstand van ongeveer een meter. 3m : Minimum lettergrootte van 4 cm. Deze afstand komt bijvoorbeeld overeen met de richtingen binnen een gebouw. 15m : Minimum lettergrootte van 7,5 cm. De informatie is bedoeld om de persoon te waarschuwen of om zijn aandacht te trekken van op grote afstand (sportcomplexen, bewegwijzering buiten, ). ; - Er is voldoende afstand tussen de woorden ; - Er moet rekening gehouden worden met bepaalde contrasten bij de gebruikte kleuren. Het wordt aangeraden om hier meer over te lezen in de hierbij gevoegde aanbevelingen; - De ondergrond is mat en reflecteert het licht niet; - De signalisatie moet eenvoudig, coherent, doorlopend en op strategische plaatsen aangebracht zijn. Deze aanduidingen zijn ook essentieel voor mensen met een auditieve beperking doordat zij moeilijker kunnen communiceren. Als het voor uw diensten niet mogelijk is om een eenvoudige en coherente 4 Zie voorschriften in het deel over de omloop buiten. 7
signalisatie aan te brengen, gebruik dan eerder pictogrammen dan tekst, aangezien deze gemakkelijker te begrijpen zijn. 3.4. Zijn democratische keuze uitbrengen: stemmen (Bruikbaarheid) Er moet eerst en vooral voor gezorgd worden dat, bijvoorbeeld aan de ingang van het stembureau, instructies aangebracht worden, alsook een kopie van de stembiljetten met vergrote lettertekens 5. Hetzelfde geldt voor personen met een verstandelijke beperking of cognitieve stoornissen, voor wie het nuttig is om instructies te maken in een taal die gemakkelijk leesbaar is, d.w.z. in eenvoudige en klare taal 6. Het is eveneens aanbevolen om over een vergrootglas te beschikken in elk stembureau voor personen met een visuele beperking. Een aangepast stemhokje dient aan volgende voorschriften te beantwoorden : - Voor het stemhokje wordt voorzien in een manoeuvreerruimte van 1,5 m diameter waarin zich geen enkel hinderlijk voorwerp bevindt; - In het stemhokje wordt voorzien in een manoeuvreerruimte met een diameter van 1,5 m (zowel om het stemgeheim te waarborgen als om genoeg ruimte te laten voor een eventuele begeleider); - De bovenkant van het tafelblad, waarop de stembiljetten gelegd zijn of waarop het computerscherm zich bevindt, moet op 80 cm van de grond geplaatst worden en moet een breedte hebben van 1m en een diepte van 60 cm; - De ruimte onder het tafelblad moet vrij blijven om het voor de personen in een rolstoel mogelijk te maken om goed te zitten; - Er zal een stoel (indien mogelijk met armleuningen) ter beschikking gesteld worden van de personen die zich niet in een rolstoel bevinden. Eenmaal de stemming verricht werd, moet deze stoel uit het stemhokje verwijderd worden; - De belichting moet voldoende zijn in alle stemhokjes. Er mag geen schaduw vallen op het stemtablet. De stembussen en het stemmaterieel moeten zo geplaatst worden dat ze de doorgang en het gebruik van de inrichtingen niet bemoeilijken voor de personen die motorisch beperkt zijn. - De gleuf waarin de stembiljetten gestoken moeten worden, moet zich op minimum 80 cm en maximum 110 cm van de grond bevinden; 5 Wat dit onderwerp betreft, wordt verwezen naar punt 3.3. inzake spatie tussen de woorden en contrast wat gebruikte kleuren betreft. 6 Onderrichtingen van dit type zijn beschikbaar op www.verkiezingen.fgov.be. 8
- Er is rotatie-as met een diameter van 150 cm vóór de stembussen en voor de tafel van de voorzitter en de bijzitters; - Het kettinkje van het stempotlood met rode punt moet lang genoeg zijn om gemakkelijk met het potlood te kunnen werken, ook voor personen die klein zijn van gestalte of die zich in een rolstoel verplaatsen. 4. Andere voorzieningen die voor iedereen nuttig zijn Los van voormelde aanbevelingen, mogen de gemeenten voorzieningen treffen die niet voorzien werden door het Kieswetboek, om de toegankelijkheid tot stemming in de breedste zin van het woord te vergroten voor elke kiezer 7. Zo zou rekening gehouden kunnen worden met de denkwijze en de draagwijdte van het Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (UNCRPD). Zo kan bijvoorbeeld, zoals al gebeurd is, gedacht worden aan de oprichting van stembureaus in rusthuizen of gespecialiseerde instellingen. Al deze voorzieningen voor de toegankelijkheid zijn een bijdrage tot onze democratie. Bovendien zou het toegankelijk maken van de stembureaus positieve gevolgen hebben voor de toegang tot de dagelijkse activiteiten (klaslokalen, sociaal-culturele lokalen enz.). 5. Besluit Wij bedanken u voor het effectief gevolg dat u geeft aan dit rondschrijven. Voorts wensen wij u eraan te herinneren dat de personen met een handicap die de stembureaus niet zullen kunnen bereiken, het recht zullen hebben om klacht in te dienen bij het Centrum voor Gelijkheid van Kansen. De nodige maatregelen, in de mate van het mogelijke, dienen dus getroffen te worden om elke discriminatie te vermijden. Ter informatie vindt u hieronder de contactgegevens van verenigingen die de bewuste personen vertegenwoordigen en die ervaring hebben op het vlak van de toegankelijkheid van personen met een handicap tot openbare gebouwen. - Enter - Vlaams Expertisecentrum Toegankelijkheid Belgiëplein 1 3510 Hasselt Tel.: 32 (0)11 26 50 30 Fax: +32 (0)11 87 41 39 info@entervzw.be www.entervzw.be - Vlaamse toegankelijkheidsbureaus: o Toegankelijkheidsbureau (Limburg en Vlaams-Brabant) www.toegankelijkheidsbureau.be o ATO - Adviesbureau Toegankelijke Omgeving (Oost-Vlaanderen) 7 In bijlage, staat als voorbeeld een beschrijving van een goede opstelling voor een stembureau. 9
o o www.ato-vzw.be Westkans - West-Vlaams Bureau voor Gelijke Kansen en Toegankelijkheid www.westkans.be PAT - Provinciaal Adviesbureau Toegankelijkheid (Antwerpen) www.provant.be/welzijn/toegankelijkheid/ - Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding Koningsstraat 138 1000 Brussel Tel. : 0800/12 800 Fax : 02/212 30 30 www.diversiteit.be - CAWaB Collectif Accessibilité Wallonie-Bruxelles c/o AFrAHM asbl 24, av. Albert Giraud 1030 Bruxelles Tél : +32(0)2/247-28-16 Fax : +32(0)2/219-90-61 info@cawab.be - Duitstalige gemeenschap Dienststelle für Personen mit Behinderung Vennbahnstraße 4/4 4780 St.Vith Tel: 080/229-111 Fax: 080/229-098 www.dpb.be info@dpb.be - Kabinet van de Staatssecretaris voor Sociale Zaken, Gezinnen en Personen met een handicap en voor Wetenschapsbeleid, belast met Beroepsrisico's: Dhr. Philippe DUBOIS, Raadgever Tel.: 02/238.28.75 Ernest Blérotstraat 1 1070 Brussel Philippe.Dubois@minsoc.fed.be 10