Ventiel Voordelen Magazine De veelzijdigheid van een innovatief ontwerp Wat omvat de VB-serie ventielen van Festo allemaal, en vooral: wat maakt de VBventielen zo speciaal? VTUB12: prijswinnaar op alle fronten De nieuwste loot aan de VBstam verlegt de grenzen van een bekroond concept. Machines maken met VB-ventielen Een echte indruk van wat de VB-ventielen in hun mars hebben krijg je pas als je ze aan het werk ziet. Bijvoorbeeld in de toevoerlijn van een robot die steenboren afwerkt. Plus: tips & tricks Een serie toepassingstips, handigheidjes en wetenswaardigheden over ventielen.
Voordeel is meer dan het lijkt VTUB12 en VB20: de veelzijdigheid van een innovatief ontwerp Bij het woord voordeel denken de meeste mensen in de eerste plaats aan korting. Ze vergeten dan vaak het gezegde goedkoop is duurkoop en gaan voor de korting. Alleen maar omdat ze het begrip voordeel te eenzijdig uitleggen. Daarom heet dit magazine ook het Ventiel Voordelen Magazine, want op het moment dat je voordeel in het meervoud zet besef je ineens dat er nog andere dimensies zijn dan de financiële. Componenten die net even slimmer ontworpen zijn en een stuk gemakkelijker te installeren zijn besparen tijd en werk, en vereenvoudigen het werk van technici, installateurs en eindgebruikers van machines. Dat voordeel vertaalt zich niet alleen in kostenbesparingen, het maakt een machine ook aantrekkelijker voor klanten. Juist bij ventielen blijven zulke aspecten vaak onderbelicht. Immers, de constructie van de machine is klaar, de aandrijvingen zitten op hun plek en nu moet de aansturing van die aandrijvingen nog worden aangebracht. Zo gezien wordt een ventiel gauw een sluitpost, die je even bestelt, monteert en aansluit. Terwijl zonder dat ventiel de bijbehorende aandrijving gewoon een beetje werkeloos mooi zit te wezen. Vandaar dat we in dit magazine even de schijnwerpers richten op de VB-ventielen van Festo. Om te laten zien dat een ventiel heel wat meer is dan een buis met wat gaatjes en klepjes en om te laten zie dat een juiste ventielkeuze onnoemelijk veel voordelen met zich meebrengt. Form follows function mag dan de gulden regel voor industriële ontwerpers zijn, Festo laat het daar niet bij. Juist in een wereld waar de concurrentie hevig is, en dat is in de machinebouw het geval, zitten technici niet te wachten op componenten (bijvoorbeeld ventielen) die allemaal extra s hebben die ze in hun machine niet gebruiken. Festo heeft daarom onder meer een ventiellijn ontwikkeld met precies de functionaliteiten die vrijwel dagelijks van pas komen. Dat kun je doen door een reeks prijs geoptimaliseerde ventielen op de markt te brengen. De ontwerpers van Festo hebben het anders aangepakt. Zij hebben een heel nieuwe visie ontwikkeld op het bouwen en toepassen van ventielen. Volledig herzien ontwerp Het resultaat is een reeks ventielen die niet alleen in aanschaf scherp geprijsd zijn, maar ook in de toepassing belangrijke besparingen opleveren. De ontwerpers van Festo hebben een aantal ventielelementen ontwikkeld die naar behoefte kunnen worden ingezet als losse ventielen, voor de montage van ventielbatterijen of voor een ventielterminal waarin zowel de elektrische als de pneumatische aansturing is geïntegreerd. En die ventielelementen zijn zodanig ontworpen dat ze met een paar snelle handelingen kunnen worden geïnstalleerd, bedraad en beslangd, en zelfs aangepast. Daarmee leveren ze ook in de toepassing forse besparingen op. de vormgevers van Festo in staat een heel nieuw bouwprincipe voor ventielen te ontwikkelen. Zij hebben het ontwerp van grondplaten, behuizingen en aansluitingen volledig herzien, en het resultaat is een ventielconcept dat meer weg heeft van een bouwpakket voor ventielfuncties dan van een reeks onveranderbare ventielen. Gemak en veelzijdigheid Het fundament van de VB-serie wordt gevormd door een lichtmetalen basismanifold waarop allerlei verschillende modulen gemonteerd kunnen worden. Door deze modulen simpelweg in de manifold vast te haken kunnen ze met één enkele schroef worden vastgezet. Zulke kleine details zorgen niet alleen voor een snellere, maar ook voor een gemakkelijkere montage. Op de manifold kunnen allerlei verschillende ventieltypen worden ge- plaatst, maar ook afdekplaten, scheidingsblokken en luchttoevoeren. Met een paar basiselementen kan zodoende een hele reeks van luchtstuureenheden worden gemaakt: van stand-alone ventielen voor montage op of bij een cilinder tot een compleet ventielblok met verschillende drukzones. Zelfs de stuurlucht is met een enkele handeling om te stellen van inwendig naar uitwendig. Flexibiliteit en gemak Flow rate is een belangrijke variabele voor een ventiel, maar dat betekent niet dat voor iedere doorstroming een apart ventiel ontwikkeld hoeft te worden. De manifold van de grotere VB-ventielreeks is ontworpen voor 3/2- of 4/2-ventielen met een bouwbreedte van 20 mm. Hij is afgestemd op een flow van 1.000 l/min, maar dat betekent niet dat die flow ook per se afgenomen moet worden. Met een enkele handeling kunnen QS-insteekkoppelingen van 4 10 mm worden geplaatst, waardoor de flow per ventiel aangepast kan worden van 200 1.000 l/min. Nog eenvoudiger is de opzet van de nieuwe, compactere VTUB12: die is ontworpen voor alle basistoepassingen bij werkdrukken van 2,8 8 bar. Hij is ontworpen voor 3/2- en 5/2-ventielen en uitgerust met QS4- of QS6-insteekkoppelingen, wat resulteert in een flow van 200 of 400 l/min. Ook de uitbreidbaarheid van deze ontwikkeling binnen het concept van de VB-serie is vergroot: de manifold kent tot 35 ventielposities. Van ventiel tot terminal Ook in de elektrische aansluiting van de VB-serie is het principe van veelzijdige toepasbaarheid doorgevoerd. Afzonderlijke ventielen of ventielterminals op een ventielblok worden voorzien van een enkele elektrische aansluiting via een C-stekker voor de elektrische aansturing. De VB20 en VTUB12 zijn complete ventielterminals: ze zijn voorzien van een multipoolaansluiting waarmee de ventielen centraal worden aangestuurd. Om problemen snel op te sporen zijn de ventielen op de VB20-ventielterminals uitgerust met LED s die de aansturing van de magneten aangeven. Waar de grotere VB20-ventielterminal een sub-d25 multipoolaansluiting heeft, is de compactere VTUB12 ook uit te rusten met een 44-pins multipoolaansluiting. Innovatie met technopolymeer In plaats van de traditionele vol-metalen uitvoering hebben de ontwerpers ervoor gekozen een groot deel van het VB-ventielassortiment uit te voeren in een speciale kunststof, technopolymeer. Dit heeft het grote voordeel dat de ventielen lichter kunnen zijn, iets wat van pas komt wanneer zij bijvoorbeeld deel uitmaken van de bewogen massa in een constructie. Dan kan een lichter ventiel een aanzienlijke besparing betekenen, doordat er minder zware eisen aan, de constructie en hoofdaandrijving gesteld worden. Nieuw ventielconcept Reinier Reijers Afgezien van zijn lichtere gewicht biedt technopolymeer Product Marketing Manager ventielen hele nieuwe mogelijkheden als het om bewerking gaat. Technopolymeer onderdelen en ventielterminals bouwelementen kunnen zonder ingewikkelde Festo BV fabricageprocessen in een grote verscheidenheid 2 van vormen gemaakt worden, en dat stelde 3
Tips & Tricks 1 Tips & Tricks 2 Luchtverspilling voorkomen door de juiste doorlaat voor een ventiel te kiezen. Waar komt de term PRS-ventielblok vandaan? Perslucht kost geld, en een juiste afstemming van de doorlaat van een ventiel op de hoeveelheid perslucht die een cilinder nodig heeft kan perslucht beparen. Bij de VB-ventielen kunt u de doorlaat per ventiel bij bestelling opgeven: deze is afhankelijk van de diameter van de insteekkoppelingen die om tijd te besparen op het ventiel zijn gemonteerd. Desgewenst kunt u de flowrate van de ventielen zelf echter eenvoudig vergroten of verkleinen. Met een enkele handeling kunt u namelijk de QS-insteekkoppelingen van elke poort loshalen en vervangen door een kleinere of grotere insteekkoppeling. U neemt daartoe de borgveer aan de zijkant van de poort los, waarna u de koppeling in zijn geheel uit het ventiel kunt trekken om een andere maat koppeling te monteren. Door het terugzetten van de borgveer verkrijgt u weer een hermetische afsluiting. Zo kunt u per ventiel zonder veel moeite de doorlaat op de luchtvraag afstemmen en uw toepassing zo economisch mogelijk laten werken. Om bij bestelling van ventielen de juiste poortdiameters/doorlaten op te geven kunt u bij online bestellen gebruik maken van de configuratietool die deel uitmaakt van Festo s online bestelsoftware. Oorspronkelijk werden poorten van ventielen en daarmee ook de aansluitingen op een ventielblok aangeduid door middel van lettercoderingen. Daarbij stond de P voor perslucht, en de R en S gaven de ontluchtingspoorten aan. Tegenwoordig worden voor de poortcoderingen van ventielen meestal cijfers gebruikt, maar de term PRS-ventielblok is blijven bestaan, ook toen de techniek van de ventielblokken radicale wijzigingen onderging. Het duidelijkst is dat zichtbaar in de VB-ventielblokken. Daarin worden de ventielen niet achter elkaar geplaatst tot een ventielblok, maar met één enkele schroef bevestigd op een basisplaat (manifold) waar voor elk ventiel de nodige openingen in zijn aangebracht. Daardoor kunnen VB-ventielblokken en terminals veel flexibeler worden gebruikt: ventielposities kunnen worden afgedicht met afdekplaten en bij sommige systemen (zoals de VB20-reeks) kunnen luchtkanalen worden afgestopt met speciale afdichters. Door vervolgens op ventielposities nieuwe luchttoevoeren te plaatsen kunnen VB-ventielblokken met verschillende drukzones op één manifold worden gebouwd. Letters Codering Cijfers P Perslucht 1,11 A,B Sturing 10,12,14 R,S Ontluchting 3,5 Indirecte sturing (externe perslucht Indirecte sturing (externe ontluchting 12, 14 82,84 De VTUB12-serie: prijswinnaar op alle fronten Met de VTUB12, het kleine broertje van de VB20, brengt Festo de efficiënte toepassing van de scherp geprijsde ventielen een stap verder. Waar bij de VB20 naast de grotere bouwbreedte ook de uitgebreide mogelijkheden centraal staan is eenvoud de kern van de VTUB12. Dat maakt deze variant van het VB-concept bij uitstek geschikt voor routinematige toepassingen. Daar draagt overigens de vlijmscherpe prijs-waardeverhouding een forse steen aan bij. Veelzijdigheid troef De VTUB12 brengt installatiegemak en veelzijdigheid nog een stap verder. Ook bij deze complete ventielterminal is de basis een manifold, die in dit geval tot 35 ventielposities kan bevatten. Als ventielen zijn er 3/2-, N/O- en N/C-ventielen en enkelen- en dubbel werkend 5/2-ventielen: de dubbelwerkende ventielen nemen twee ventielposities in. De ventielen zijn uitgerust met rechte of haakse QS4- of QS-insteekkoppelingen met één enkele beweging duwt u persluchtslangen lekvrij op hun plaats, en de ook de elektrische aansluiting van de ventielterminal is met de standaard multipoolkabel een eenvoudige zaak. Ook wat dat betreft is de VTUB12 letterlijk een fraai voorbeeld van arbeidsbesparend ontwerpen. Compact en robuust Met zijn compacte bouw en de robuuste, geheel in technopolymeer uitgevoerde ventielen leent de VTUB12-serie zich bij uitstek voor de meest voorkomende toepassingen. Ook daar waar met de nodige zorgvuldigheid met ruimte en gewicht wordt omgegaan komt de VTUB12-serie uitstekend tot zijn recht: in het ontwerp wordt ruimte optimaal benut en de moderne technopolymeren maken een robuuste en tegelijkertijd lichte constructie mogelijk. De scherpe prijsstelling in combinatie met de bekroonde vormgeving laten zien dat voor prijswinnend ontwerpen niet per se de hoofdprijs betaald hoeft te worden: in uw machines kunt u uw persluchtcilinders uitermate economisch aansturen met ventielen, ventielblokken en ventielterminals uit de VTUB12-serie. Sneller en gemakkelijker werken De economische voordelen van de VTUB12 liggen niet alleen in de aanschaf. Het ontwerp van alle elementen van de serie is zodanig dat montage en toepassing een minimum aan tijd in beslag nemen. De manifold is met enkele schroeven snel en secuur te bevestigen, en ventielen, luchttoevoeren en afdekplaten zijn met een enkele handbeweging en één schroef vast te zetten. Door de grote flexibiliteit lenen VTUB12-ventielblokken en terminals zich perfect voor snelle montage on the spot. Met de manifold op zijn plaats kunnen de noodzakelijke ventielen achter elkaar geplaatst worden, en kan bedrading en beslanging in één moeite door worden uitgevoerd. De logica van het ontwerp van de VTUB12-serie volgt wat dat betreft de logica van het bouwen van een machine op de voet en dat scheelt kostbare tijd. Tijd winnen en geld besparen Zelfs nog voordat u begint met monteren kunt u de VTUB12-serie perfect inpassen in het ontwerp- en bouwproces van uw machine. Wanneer u eenmaal weet welke functies u nodig heeft bestelt u uw VTUB12-ventielterminal montagegereed rechtstreeks online bij Festo. Dat is eenvoudigweg een kwestie van het gebruiken van de Festo bestelsoftware en het online configureren: u voert in hoeveel van welke ventielfuncties er op uw VTUB12-terminal moeten zitten maximaal 35! en uw terminal wordt u compleet geconfigureerd en getest geleverd. Een ideale oplossing in situaties waar u niet de tijd en de mensen kunt missen om zelf uw terminals te configureren en te testen. Oscar voor vormgeving Zoals er Oscars zijn voor films en Nobel-prijzen voor literatuur, zo zijn er ook bekroningen voor industriële vormgeving. Eén van de belangrijkste daarvan is de IF Award, jaarlijks uitgereikt door het Interantional Forum Design, en ook wel bekend als de Oscar voor industrieel ontwerp. Voor diverse producten heeft Festo in de loop der jaren al IF Awards gewonnen, en ook de VB-ventielenreeks werd bekroond 4 met deze prijs. 5
Tips & Tricks 3 Tips & Tricks 4 Hoe test ik het ventiel op de werkvloer? Soms is het handig om met één enkele handeling te verifiëren of een ventiel goed werkt. Bij 5/2-ventielen vraagt dat niet meer dan het loshalen van één slang. Controleer in de eerste plaats of er lucht stroomt uit de ontluchtingspoorten 3 of 5. Stroomt er lucht uit poort 5, dan is poort 2 bekrachtigd. Haal in dit geval de slang aan poort 4 los, en kijk waar vandaan de luchtstroom komt. Stroomt de lucht uit het ventiel, dan betekent dit dat het defect in het ventiel zit. Blijft er lucht uit de slang stromen, dan ligt het probleem bij de achterliggende component (bijvoorbeeld een cilinder). Eenzelfde werkwijze wordt gevolgd als de ontluchting via poort 3 verloopt. Alleen is in dit geval poort 4 de bekrachtigde poort en wordt om het ventiel te controleren de slang aan poort 2 losgenomen. Ook dan geldt weer: stroomt de lucht uit het ventiel, dan is dit de oorzaak van de storing, stroomt de lucht uit de slang dan schuilt het probleem in het achterliggende component. Snel en lekvrij monteren met QS-koppelingen. De QS-koppelingen van de VB-ventielen zijn speciaal ontwikkeld voor een snelle en lekvrije montage van persluchtslangen. De ventielen worden kant en klaar met koppelingen geleverd, zodat ze snel en zonder extra werk beslangd kunnen worden. Het systeem is echter wel zo ontworpen, dat elke koppeling vervangen kan worden door een koppeling met een ander formaat om de flow rate van het ventiel aan te passen aan de eisen van de toepassing. Ook is het mogelijk om een koppeling te vervangen door een stop, bijvoorbeeld om van een 5/2-ventiel een 3/2-ventiel te maken (zie Tips & Tricks 6). Persluchtslangen kunnen direct in de koppeling worden geschoven en komen dan automatisch klemvast te zitten. Losschieten is uitgesloten en het resultaat is een lekvrije verbinding tussen slang en ventiel met één enkele beweging. Voorwaarde voor een dergelijke verbinding is echter wel dat gebruik gemaakt wordt van uitwendig gecalibreerde slangen. Voor service- en onderhoud kan de slang direct van de koppeling worden losgetrokken. Om daarna verzekerd te zijn van een lekvrije verbinding verdient het echter aanbeveling om het stukje slang dat in de koppeling geklemd is geweest af te knippen. Daarom kan het zinvol zijn om bij de installatie de slangen niet al te krap te bemeten, omdat anders om de paar heraansluitingen een nieuwe slang gemonteerd moet worden. Machines maken met VB-ventielen Eenvoud mag dan het kenmerk zijn van de VB-serie, de machines die met VB-ventielen aangestuurd worden zijn vaak staaltjes van geavanceerde industriële automatisering. Dat bewijst onder andere de toevoerautomaat voor het bewerken van steenboren die Handling Tech in Stuttgart ontwikkelde. Deze zorgt voor een continue aanvoer van voorlopers, die door freesmachines worden bewerkt tot kant en klare boren. Concept met variaties Michael Will, constructeur bij Handling Tech, licht de werking van de automaat toe. Deze toevoerautomaat is een van de vele varianten van het door ons ontwikkelde ROBAX-concept. ROBAX-robotcellen zijn compacte hulpsystemen met een geïntegreerde besturing. Ze werken autonoom en kunnen bij allerlei machinale bewerkingen worden ingezet zoals het be- en ontladen van machines en het transporteren en apart zetten van producten tijdens de bewerking. Het concept slaat aan: gemiddeld eens per week verlaat een kant-en-klare robotcel de constructiehal. Transporteren en sorteren Voordat ze het freesproces ingaan worden de voorlopers in een verzamelcontainer direct bij de machine gestort. Een transportband onderin de verzamelcontainer transporteert ze naar een plateauhefinrichting. Daarbij worden de gelijkmatigheid van de aanvoer en het aantal aangevoerde voorlopers via een optische sensor bewaakt. Als er een bepaald voorraadniveau is bereikt, wordt de transportband automatisch uitgeschakeld. Vervolgens brengen de hefplateaus de voorlopers omhoog. Deze plateaus worden aangedreven door een DNC-normcilinder. Eenmaal boven rollen de boren tegen een metalen aanslagplaat. Deze zorgt ervoor dat de delen recht komen te liggen. Twee ADNkorteslagcilinders bewegen de aanslagplaat als een sluisdeur naar boven. De te bewerken delen rollen eronderdoor en belanden op een halfopen transportband. Robot als eindstation Via de transportband worden de voorlopers vervolgens richting de sorteereenheid gebracht. Onderweg controleert een sensor de positie van de boren en worden verkeerd liggende exemplaren er uitgehaald. Deze gaan terug naar de plateauhefinrichting. Voorlopers in de juiste positie gaan naar een draaischijf met openingen toe. Daar aangekomen worden ze in de openingen gestoken, onder een onderlinge hoek van 120 graden. In die positie worden ze door de grijper van een robot overgenomen. Telkens als deze robot een boor uit de sorteereenheid heeft gepakt, gaat hij naar de freesmachine, waar hij het deel klaar houdt voor een volgende bewerking. Lichtgewicht met zware taak Het VTUB-ventieleiland zorgt ervoor dat alle pneumatiek in de toevoer- en sorteereenheid voor de robot vlekkeloos functioneert. De uitvoering van dit ventiel uit hoogwaardige kunststof staat borg voor een lange levensduur, een gering gewicht en een scherpe prijs zo licht Michael Will de keuze voor het VTUB12-eiland toe. Bovendien is het zo ontworpen en geconstrueerd dat het snel en eenvoudige geïnstalleerd kan worden en compatibel is met een verscheidenheid van elektrische aansturingen en besturingsplatforms. De flexibiliteit van het VTUB-eiland is voor Handling Tech een belangrijk pre. Het is een eenvoudig en doordacht concept, zo stelt Will. Ik heb één basisventiel dat ik naar believen als afzonderlijk ventiel, als ventielbatterij of als multipool ventieleiland kan toepassen. Bovendien zijn de ventielen eenvoudig en snel uit te wisselen: één schroef losdraaien, ventiel vervangen en schroef weer vastdraaien. Dat is ook voor de technici van de klanten die onze machines afnemen eenvoudig te doen. 6 7
Tips & Tricks 5 Werken met drukken lager dan 3 bar en aansturen van vacuüm. Voor veel cilinders is het geen probleem en voor vacuüm is het vaak een must, maar bij werkdrukken onder de 3 bar kunnen ventielen er de brui aan geven. Ventielen die ook onder deze lagere drukken kunnen schakelen moeten in staat zijn om gebruik te maken van externe hulpstuurlucht. De ventielen van de VB20-serie zijn hiervoor standaard uitgerust. Door simpelweg de externe hulpstuurlucht op de meegeleverde pilot air supply module aan te sluiten kunnen deze standaardventielen drukken lager dan 3 bar aansturen. Festo BV Schieweg 62 2627 AN Delft Tel. +31 015 251 88 90 Fax +31 015 251 88 67 www.festo.nl sales@festo.nl Tips & Tricks 6 Ontluchting bij ventielen op een manifold, subbase of ventielonderplaat. Bij het plaatsen van ventielen op een manifold, subbase of ventielonderplaat wordt meestal voldoende rekening gehouden met de luchttoevoer. Anders ligt dit vaak bij de ontluchting. Voor alle manifolds geldt dat ze van meerdere kanten ontlucht kunnen worden, maar vaak worden de meeste ontluchtingspoorten afgeplugd. Hierdoor kan de karakteristiek van het drukverloop in de subbase aanzienlijk gaan afwijken. De ontluchting kan dan vertraagd verlopen en dat kan op zijn beurt weer gevolgen hebben voor het gedrag van de cilinders die door die ventielen worden aangestuurd. Zeker als een ventielblok- of eiland meerdere cilinders moet aansturen verdient het dus aanbeveling goed op te letten welke en hoeveel ontluchtingspoorten worden afgeplugd. Tips & Tricks 7 Verstandig kiezen van magneetventielen (een kleine leidraad). In veel gevallen wordt bij ventielen het zekere voor het onzekere genomen, en de luchtdoorlaat en het aantal functies groter gekozen dan nodig is. Dit brengt onnodige kosten met zich mee door extra verbruik van perslucht en door het gebruiken van PLC-uitgangen die niet noodzakelijk zijn. Met een paar eenvoudige richtlijnen zijn echter aanzienlijke besparingen mogelijk. De vereiste doorlaat van het ventiel wordt bepaald door het volume van de achterliggende cilinder en de diameter van de gebruikte luchtslang. Met het Festo software pakket Propneu zijn deze waarden eenvoudig te berekenen. Bij de VB-ventielen kunt u de doorlaat, hetzij bij bestelling opgeven, zodat u meteen het juiste ventiel krijgt, hetzij deze naderhand met een enkele handeling vergroten of verkleinen. Kies in principe altijd voor monostabiele magneetventielen. Hiermee bespaart u PLC-uitgangen en installatiewerk, omdat maar één magneetspoel hoeft te worden aangesloten. Alleen wanneer het ventiel om een bepaalde reden niet retour mag schakelen bij spanningsuitval, is een bistabiel-ventiel aangewezen: bij spanningsuitval zal dit in de laatste positie blijven staan. Preferred Supplier ERIKS / Van Eyle & Ruygers - Schwartz Sevillaweg 75 3047 AL Rotterdam Postbus 35040 3005 DA Rotterdam T (010) 245 50 00 F (010) 262 06 22 E info@erxs.nl I www.erxs.nl VAN EYLE & RUYGERS SCHWARTZ
ERIKS vestigingen Aandrijftechniek ERIKS Servicecenters Dordrecht Keerweer 41 3316 KA Dordrecht T (078) 652 21 21 F (078) 652 21 29 E info.dordrecht@eriks.nl Alkmaar Saffierstraat 3 1812 RM Alkmaar T (072) 514 17 17 F (072) 514 16 25 E esc.alkmaar@eriks.nl Ede Galvanistraat 34 6716 AE Ede T (0318) 43 96 14 F (0318) 64 01 04 E ede@eriks.nl Leeuwarden James Wattstraat 19 8912 AS Leeuwarden T (058) 215 05 87 F (058) 215 85 16 E leeuwarden@eriks.nl Groningen Rouaanstraat 8 9723 CD Groningen T (050) 368 49 49 F (050) 314 62 57 E info.groningen@eriks.nl Almelo Plesmanweg 12 7602 PE Almelo T (0546) 87 30 70 F (0546) 87 32 68 E almelo@eriks.nl Eerbeek Loubergweg 19 6961 EJ Eerbeek T (0313) 67 95 00 F (0313) 65 47 68 E eerbeek@eriks.nl Maastricht Amerikalaan 28 6199 AE Maastricht-Airport T (043) 604 91 80 F (043) 363 87 28 E maastricht@eriks.nl Leeuwarden James Wattstraat 19 8912 AS Leeuwarden T (058) 294 50 50 F (058) 213 24 71 E info.leeuwarden@eriks.nl Amsterdam Dynamostraat 46-48 1014 BK Amsterdam-Westpoort T (020) 448 96 10 F (020) 613 77 65 E amsterdam@eriks.nl Eindhoven De Witbogt 22 a 5652 AG Eindhoven T (040) 291 19 00 F (040) 291 19 09 E eindhoven@eriks.nl Rijnmond Shannonweg 33, Haven 5079 3197 LG Rotterdam-Botlek T (010) 231 34 00 F (010) 296 96 18 E rijnmond@eriks.nl Roermond Albert Einsteinweg 8 6045 GX Roermond T (0475) 37 22 33 F (0475) 32 75 40 E info.roermond@eriks.nl Arnhem Pieter Calandweg 46 6827 BK Arnhem T (026) 362 92 44 F (026) 361 00 63 E arnhem@eriks.nl Emmen Willem Schoutenstraat 11 b 7825 VV Emmen T (0591) 66 80 00 F (0591) 66 80 06 E emmen@eriks.nl Rotterdam Caïrostraat 80 3047 BC Rotterdam T (010) 245 50 55 F (010) 262 00 38 E rotterdam@eriks.nl Rotterdam Sevillaweg 75 3047 AL Rotterdam T (010) 245 50 00 F (010) 262 06 22 E info.rotterdam@eriks.nl Bergen op Zoom Van Konijnenburgweg 44 b 4612 PL Bergen op Zoom T (0164) 27 55 44 F (0164) 27 55 49 E bergenopzoom@eriks.nl Hengelo Hassinkweg 16 7556 BV Hengelo T (074) 291 57 57 F (074) 291 59 39 E hengelo@eriks.nl Roermond Ada Byronweg 11 6045 GM Roermond T (0475) 37 22 70 F (0475) 37 23 05 E roermond@eriks.nl Schoonhoven Broeikweg 25 2871 RM Schoonhoven T (0182) 30 34 56 F (0182) 38 69 20 E info.schoonhoven@eriks.nl Delfzijl Deltaweg 30 9936 HK Farmsum T (0596) 63 38 20 F (0596) 63 38 29 E delfzijl@eriks.nl Hoorn De Factorij 35 d 1689 AK Zwaag T (0229) 21 28 82 F (0229) 21 93 74 E hoorn@eriks.nl Tilburg Ellen Pankhurststraat 9 5032 MD Tilburg T (013) 571 45 61 F (013) 570 06 42 E tilburg@eriks.nl Den Haag / Marofra Neckar 2 2491 BD Den Haag T (070) 381 84 84 F (070) 381 84 36 E denhaag@eriks.nl Gouda Marconistraat 117 2809 PG Gouda T (0182) 33 11 60 F (0182) 37 82 02 E gouda@eriks.nl Zwolle Ampèrestraat 27 8013 PT Zwolle T (038) 467 29 20 F (038) 467 29 29 E zwolle@eriks.nl Doetinchem Havenstraat 55 7005 AG Doetinchem T (0314) 34 37 20 F (0314) 34 37 41 E doetinchem@eriks.nl Groningen Rouaanstraat 8 9723 CD Groningen T (050) 368 49 99 F (050) 368 49 98 E groningen@eriks.nl www.eriks.nl