Tekst: Judith Rietveld Foto s: René Lipmann Liberty Wreck Het is een van de bekendste duiksites van Indonesië en staat in de wereldtop van beste duikwrakken. De USAT Liberty mag dus niet ontbreken op je bucketlist voor Bali. Maar waarom is de Liberty zo n succesverhaal en blijft ze dat ook? Harde en zachte koralen, sponzen en gorgonen De Liberty is een schitterende habitat voor vele soorten. 36 Duiken juli 2015 Duiken juli 2015 37
H et is 11 januari 1942. De Tweede Wereldoorlog is in volle gang. De USAT Liberty is op weg van Australië naar de Filipijnen om spoorwegonderdelen en rubber af te leveren. Het 120 meter lange schip, gebouwd in 1918, functioneert als transport- en bevoorradingsschip voor het Amerikaanse leger. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam ze er zonder kleerscheuren vanaf, maar deze dag lijkt er een einde te komen aan haar onschendbaarheid. In de Straat van Lombok vuurt een vijandelijke Japanse onderzeeër een torpedo af op de USAT Liberty. Ze kan geen kant meer op en maakt flink water. Een Amerikaanse destroyer en de Nederlandse torpedojager Van Ghent schieten te hulp en trachten de Liberty naar de haven van Singaraja te slepen. Dit is een Nederlandse haven van de Lesser Sunda Islands, in het noordoosten van Bali. Maar de Liberty is al dusdanig volgestroomd, dat het onmogelijk is voor de torpedobootjagers om haar nog verder op sleeptouw te nemen. Bij Tulamben, Bali, weten ze het schip op het strand te krijgen en de lading te redden. Jarenlang ligt de Liberty langs de kust en langzaamaan raakt ze steeds meer in verval. Bruikbare onderdelen worden eraf gesloopt en er blijft nog maar weinig over van het transportschip. In 1963 dient de vulkaan Gunang Agung haar de genadeklap toe: de 3142 meter hoge actieve vulkaan spuwt allesvernietigende lavastromen uit, gepaard met aardschokken. Het natuurgeweld verwoest meerdere dorpen en kost ruim 1500 mensen het leven. Ook de Liberty moet het ontgelden: door de heftige aardbevingen die de eruptie veroorzaken, glijdt het wrak de zee in en vindt zo haar laatste rustplaats. Groothoek of macro? Je kunt beter twee duiken plannen op de Liberty! SUCCESFACTOREN Tweemaal verslagen, maar ze lijkt nu het hoogtepunt in haar carrière bereikt te hebben: vandaag de dag is het een schitterende duiklocatie waar duikers bijna letterlijk in de rij staan om te mogen duiken. Ze ligt parallel aan de kust en start op 5 meter, het diepste punt bevindt zich op 30 meter. Een perfecte duikplek dus voor recreatieve duikers. De Liberty ligt 90 graden op haar zij, grotendeels uiteengevallen in stukken. Meerdere delen zijn nog goed herkenbaar zoals de laadruimtes, afweergeschut, toiletten en ankerketting. Maar wat nog wel het meeste opvalt, is de rijke begroeiing van het wrak. Overal zie je harde en zachte koralen, enorme sponzen, anemonen en zelfs schitterende gorgonen. Het is een heus rif geworden, waar ontelbare soorten zich ophouden. Kijk goed in alle donkere hoeken, je weet nooit wie zich daar verstoppen..! De Liberty is tweemaal verslagen, maar ze lijkt nu het hoogtepunt in haar carrière bereikt te hebben. 38 Duiken juli mei 2015 2017 Duiken mei juli 2015 2017 39
En dankzij het zwarte zand waarop ze rust, biedt het geweldige fotografiemogelijkheden. Marien evolutie-ecoloog Dr. Sebastian Striewski deed onderzoek naar de koraalgroei op het wrak, en legt uit waarom gorgonen zo goed op deze plek gedijen. «Gorgonen hebben twee dingen nodig: het zijn sessiele organismen (organismen die zich niet kunnen voortbewegen, red.) dus ze onttrekken hun voedsel uit het water, net zoals koralen. Je vindt ze dus in gebieden waar vers water, inclusief grote hoeveelheden plankton, worden aangevoerd. Daarom groeien ze altijd dieper dan 15 meter omdat daar de waterkolom zijwaarts langs de kust stroomt. Ten tweede, de meeste gorgonen leven niet in symbiose met algen, zoals hermatypic koralen (steenkoraal). Daardoor groeien ze ook niet zo snel als hard koraal. Wanneer ze dus in een gebied leven waar veel hard koraal voorkomt, worden ze al gauw verdrongen. Daarom komen ze in donkere gebieden voor waar hun grootste concurrenten, grote algen en hermatypic koraal, niet aanwezig zijn. Dit is op een diepte van 15 tot 25 meter. Maar ook in grotten of steile wanden groeien ze graag. De Liberty biedt de ideale leefomgeving voor gorgonen, daarom kom je ze hier tegen.» Dankzij haar unieke positie in de baai, ligt ze in een gebied waar vers water langs het wrak stroomt. Daar profiteren de koralen en gorgonen van, want in deze stromingen zit veel plankton. De succesfactor van de Liberty zit hem dan ook in deze permanente lichte stroming die vers plankton aanvoert, maar ook in de vele gezonde riffen die zich in de buurt bevinden. Daar is een hoge biodiversiteit te vinden en hoe groter de omliggende omgeving met gezonde riffen, hoe sneller een nieuw rif zal groeien en hoe meer diversiteit er is. De bultkoppapegaaivissen gebruiken het wrak als slaapplaats. Bij zonsopgang gaan ze op zoek naar ontbijt op het dek. SLAAPKOPPEN Doordat de Liberty zo n divers habitat is met kleine ruimtes, holen en platte niveaus, kan het heel veel organismen faciliteren. Op het wrak leven rond de 400 soorten. Dat klinkt veel, maar eigenlijk valt dat volgens Dr. Striewski wel mee: «Je zou denken dat het schip volledig begroeid zou zijn na al die jaren. En ondanks dat er zoveel gezonde riffen in de buurt liggen die elk De succesfactor van het wrak zit m in de permanente lichte stroming die vers plankton aanvoert. Hierdoor is er een constante voedsel flow voor het mariene leven. De Liberty biedt ideale omstandigheden voor gorgonen (onder). 40 Duiken juli mei 2015 2017 Duiken mei juli 2015 2017 41
«Wanneer we niets doen, zal het wrak in de diepte verdwijnen.» ONDERZOEK Sinds de jaren 80 is de USAT Liberty een enorme trekpleister en daarom heeft het naast de historisch-archeologische waarde, ook een flinke waarde voor de lokale bevolking. Helaas is de status van het schip op dit moment kwetsbaar. Dat blijkt uit onderzoek van Research Institute for Coastal Resources and Vulnerability. Een interview met researcher Semeidi Husrin. Jullie onderzoek wijst uit dat de Liberty op een hele andere manier ten onder is gegaan. Dat klopt. Hoewel alle publicaties erop lijken te wijzen dat de aardbeving van Mount Agung ervoor zorgde dat het wrak in de zee verdween, heeft recent onderzoek uitgewezen dat erosie zeer waarschijnlijk de hoofdoorzaak is dat de Liberty nu onder water ligt. En ze is volgens jullie nog niet definitief verslagen? De kust van Tulamben ligt in het noordoosten van Bali en maakt deel uit van het Karang Asem district. In dit gebied treedt al heel lang erosie op en bedreigt huizen, tempels, het nationaal erfgoed en zo ook de Liberty. Door deze erosie, maar ook door aantasting van stromingen en het langzaam verzakken van het wrak, is het kwetsbaar. Zure regen en corrosie maken het er niet beter op. Hoe is de erosie ontstaan? Zeer waarschijnlijk is de hoofdoorzaak de interactie tussen cross-shore en long-shore stromingen die golven veroorzaken, net zoals het zand dat de rivier aanvoert. Dit is flink gestegen na zandwinnende activiteiten. Het aantal duikers is daarnaast een factor die meespeelt? De grote hoeveelheid duikers die op het wrak duiken, zijn ook een bedreiging. Sinds 1980 is de hoofdattractie van Tulamben de USAT Liberty en gemiddeld bezoeken rond de 150 duikers per dag het wrak. Helaas beheersen lang niet alle duikers de duikskills goed, waardoor ongemerkt koraal vernietigd wordt en de habitat van het mariene leven. Ook de bubbels die in de ruimtes achterblijven, hebben een negatieve invloed op het rif: ze zijn een grote veroorzaker van corrosie dat langzaam het wrak afbreekt. Gelukkig is er ook nog iets positiefs te melden: de lokale bevolking werkt hard mee aan het behoud van de Liberty. Omdat de lokale mensen inzien hoe belangrijk het wrak is voor hun levensonderhoud, doen ze er alles aan om het te behouden. Zo hebben ze zelfs in hun traditionele wetten, de Awig-awig, opgenomen dat er niet meer op het wrak gevist mag worden, en dat ze er niets vanaf mogen halen. De wetten worden nageleefd en niemand durft in overtreding te gaan. Hoe kan de USAT Liberty behouden blijven? Enkel de Awig-awig is niet genoeg. Wanneer we niets doen, zal het wrak in de diepte verdwijnen. Als we zo doorgaan, verkeert het over 10 jaar al in een kritieke situatie. Daarom moeten we nu actie ondernemen. Ten eerste moet het aantal duikers gelimiteerd worden. Dit zal niet eenvoudig zijn aangezien het van veel lokale inwoners hun grootste inkomstenbron is. Een andere oplossing is om het een exclusieve duiksite te maken zoals de SS Yongala in Australië. Daar mogen maximaal 7000 duikers per jaar duiken. We kunnen het aantal duikers monitoren en limiteren, en door de fee te verhogen behoudt de lokale bevolking haar inkomen. Daarnaast moeten we onszelf afvragen wat voor bestemming Tulamben is: voor massatoerisme of ecotoerisme? Door het plaatsen van rifballen en een ander schip dichtbij te laten afzinken, kunnen we een nieuw kunstmatig rif creëren en een alternatieve duikstek aanbieden. Op die manier ontlasten we de USAT Liberty. Daarnaast dienen we meer onderzoek te doen naar de natuurlijke invloeden op het wrak en wat de uitwerking hiervan is. Het schip is een schitterende habitat en een unieke duikplek, dit mag niet verloren gaan! Macroleven is dol op wrakken. Zo ook dit Denise pygmeezeepaardje. jaar weer kleine koraal- en gorgoonlarfjes eruit sturen, is ze nog niet volledig begroeid.» Maar ondanks dat is er meer dan genoeg te ontdekken. Ook voor macrofotografen is het een klein paradijsje op aarde. Volgens Dr. Striewski zijn nudibranchs dol op wrakken. Ze vinden er genoeg voedsel en schuilplaatsen, zowel gedurende de dag als nacht. Dat was waarschijnlijk ook de reden voor het Denise pygmeezeepaardje om beslag te leggen op een van de gorgonen. Dat is overigens behoorlijk grootspraak, want het minuscule diertje is nauwelijks met het blote oog zichtbaar - laat staan dat je het makkelijk terugvindt in de grote gorgoon. «Pygmeezeepaardjes zijn gebonden aan de structuren die het beste bij hen passen, dit zijn zeegras, zachte koralen en gorgonen. Omdat het hele slechte zwemmers zijn, zijn ze afhankelijk van hun camouflagetechnieken. Daarom komen ze ook niet voor in gebieden met sterke stromingen omdat ze dan hun voedsel niet snel genoeg kunnen pakken en zelf weggeblazen worden. Dankzij de stabiele populatie van de Liberty is het mogelijk dat de pygmees hier leven,» verklaart Dr. Striewski. Ga je liever voor dieren die je wél in een oogopslag kunt zien, dan ben je bij de Liberty ook op de juiste plek. «Hoe diverser de community op een rif - in dit geval het wrak -, hoe meer pelagische soorten erop afkomen,» aldus Dr. Striewski. Wil je echt iets bijzonders meemaken, dan moet je vroeg uit de veren. s Nachts slaapt er een grote groep van zo n twaalf bultkoppapegaaivissen op het wrak, die bij zonsopgang een rondje maken over het dek en verder trekken naar de nabijgelegen riffen. «Papegaaivissen eten benthische algen en koralen en zijn afhankelijk van grote gebieden met gezonde riffen. Ze migreren de hele dag door om een groot gebied te beslaan. Ze nemen happen van koraal en verteren de levende organismen, dit zijn het koraaldiertje en de symbiotische eeneiige algencel. De rest poepen ze uit, dit is het witte zand dat je op het strand vindt. Het mooie witte strand waar je met je blote voeten oploopt, is dus allemaal papegaaivispoep!» De Liberty is niet een primaire voedselbron voor de bultkoppapegaaivissen omdat ze liever grotere riffen afstruinen met gezonde steenkoralen. Maar ze zwemmen graag een stukje om voor een veilige slaapplaats. Ook de mola mola laat zich hier weleens zien, kijk dus goed om je heen als je het wrak bezoekt. En wat dacht je van schildpadden, barracuda s, horsmakrelen en ONZE EXPERT Sebastian Striewski is marien evolutieecoloog en doceert aan de Ruhr Universiteit in Bochum. Daarnaast organiseert hij (mariene) biologiereizen naar bijzondere bestemmingen. www.striewski.org 42 Duiken juli mei 2015 2017 Duiken mei juli 2015 2017 43
LIBERTY WRECK REIZEN Dankzij de stabiele populatie is het mogelijk dat de pygmees hier leven. Het Ocean Front & Spa Resort Siddhartha biedt een prachtig uitzicht over de zee. Er zijn 30 bungalows en villa s die in een fraaie tropische tuin gelegen zijn. VERVOER Met Singapore Airlines vlieg je in 12,5 uur naar Singapore en vervolgens 2,5 uur door naar Denpasar in Bali. Opvallend is de riante beenruimte waarover de Ecomony Class beschikt. www.singaporeairlines.com VERBLIJF Wij verbleven in het Ocean Front & Spa Resort Siddhartha, in het noordoosten van Bali. Het beschikt over vrijstaande bungalows: 7 Superior bungalows, 18 deluxe bungalows, 5 Ocean Front Deluxe bungalows en drie droomvilla s met hun eigen privézwembad. De bungalows staan verspreid in de fraaie, kleurrijke tuin. Ontspan na een dag duiken in het oceanview zwembad en drink een lekkere cocktail aan de bar. In het sfeervolle restaurant kun je kiezen uit een uitgebreid menu. Het resort hanteert zeer redelijke prijzen voor een verblijf. www.siddhartha-bali.de DUIKCENTRUM Duikcentrum Werner Lau ligt direct aan zee, op het resort zelf. Je loopt dus zo van je bungalow naar het duikcentrum toe. Het is van alle gemakken voorzien: aparte spoelbakken, douches en verhuur van materiaal. Je zal zelf de spoelbakken niet veel zien: al je materiaal wordt altijd door het vriendelijke personeel uitgespoeld en opgehangen. Per dag worden er verschillende duiksites aangedaan. REISINFO Liberty Wreck ligt slechts op 5 minuten varen. Nitrox 32 beschikbaar zonder toeslag. www.wernerlau.com DUIKSEIZOEN Hoewel je in Indonesië het hele jaar door kunt duiken, zijn april tot en met september de beste maanden. In de overige maanden is er meer kans op wind en een regenbui, maar niet van dien aard dat het de duikkwaliteit beïnvloedt. De watertemperatuur varieert van 26 tot 29 graden. Boven water is de gemiddelde temperatuur 30 graden. REISORGANISATIES Diving World - www.divingworld.nl EWDR - www.ewdr.nl 44 Duiken juli 2015 Duiken mei juli 2017 2015 45