Analyse van het metselen van metselstenen Stichting Arbouw ing. G.J. Meijer Ede, september 1994
Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Inventarisatie metselstenen 3 Tijdsbesteding metselaar 3.1 Werkmethode 3.2 Ploeg 3.3 Materieel en gereedschap 3.4 Analyse van directe en indirecte werkzaamheden Bijlage: Fotoreportage
Inleiding In opdracht van Stichting Arbouw is door de SAOB-adviesgroep een onderzoek gedaan naar verwerkingsgegevens van de meest gebruikte metselstenen en formaten, welke nodig zijn voor het schrijven van het A-blad metselstenen. Doel van dit onderzoek is het werk van de metselaar op de volgende onderdelen te beschouwen: - het materiaal (incl. de gewichten en afmetingen ervan) - de werkmethode - de ploeggrootte - de dagproduktie - de tijdsbesteding - het materieel en gereedschap. De meest gebruikte metselstenen zijn kalkzandsteen, baksteen, betonsteen en poreuze gebakken steen. De lengte varieert van 160 en 434 mm., de breedte varieert van 60 en 327 mm. en de hoogte van 35 en 240 mm. De drie eerst genoemde stenen, kalkzandsteen, baksteen en betonsteen, worden zowel binnen als buiten toegepast. De poreuze gebakken steen wordt alleen binnen toegepast. Omdat het aandeel van de overige metselstenen en formaten gering is en in de meeste gevallen vergelijkbaar is met een van bovenstaande stenen en formaten, beperken we ons in dit onderzoek tot de vier genoemde metselstenen en formaten. Alle genoemde stenen worden zowel in de woningbouw als in de utiliteitsbouw toegepast. Aangezien in beide situaties eenvoudige en complexe situaties voorkomen, i$ er geen onderscheid gemaakt.
2 Inventarisatie metselstenen In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de meest voorkomende metselstenen en formaten. Tabel 1. Inventarisatie metselstenen koloi 1 koloi 2 koloi 3 koloi 4 koloi 5 kolom 6 kolom 7 Soort metselstenen afmeting lxbxb gewicht per steen produktie per dag iiniiaal iaxiiaal handling toepassing aantal stuks geproduceerd per jaar KALKZANDSTEEN waalfonaat aistelfonaat iaasfonaat dubbel aistelfonaat dubbel iaasfonaat KALKZANDSTEEN blokken H 1001157 H 1001240 H 1501157 H 2141157 H 2401157 H 2651157 H 2651157 (W) H 3271157 mm vechtfonaat waalf onaat dikfonaat ri jnfonaat lilliput fonaat i jsselfonaat belgisch iodinufon. eurofonaat 214x10255 u 214x10272?a 214x102~82 u 214x150~72 u 214x150~82 u 2,lO kg 2,75 kg 3,13 kg 4,04 kg 4161 kg 700 550 600 1500 1350 1300 tweehandig tweehandig bupi tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig bupi tweehandig bupi 1 rie toelichting bupi rie toelichting ca. 1422 iilj. PORWZE GEûAKKEN STEEEI Poriso Der0 D 70150 D 70170 D 70/100 D 100/50 D 100/70 D 100/100 D 140/100 Poriso Stuc S 60 S 70 s 80 S 100 S 140 ca. 67 iilj.
kolom l koloi 2 koloi 3 koloi 4 koloi 5 koloi 6 koloi 7 Soort ietselstenen afieting lxbxh gewicht per steen produktie per dag iiniiaal iaxiiaal handling toepassing aantal stuks qeprcduc~erd per la= POREüBE GWKKEü WEM Piion isolatiestenen Piion 5 n Piion 7 n Fiion 9 n Piion 10 n Fiion l4 n Seko snelbouwisolatieblokke Seko 7 n Seko l0 n 210X100X50 u 210x100~70 u 210x100~90 u 210X100X100 u 210x100~140 u 240x70~140 u 240x100~140 li 1,35 kg 1,85 kg 21% kg 2,75 kg 3,70 kg 2,70 kg 3,80 kg 800 630 570 540 515-1180 925 850 785 760 Ibi bi zie toelichting zie toelichting BEVINSTEEN uaalforlaat iaasfonaat dubbel iaasfomat belgisch ioduulf om. duits NP s~litblokken ia. bouwblokken. tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig tweehandig iechanisch tweehandig iecbanisch iechanisch bu bi bupi bupi bupi bupi bupi bupi bupi bupi zie toelichting Toelichting op tabel 1 Kolom 1: Soort metselstenen In deze kolom zijn de meest voorkomende metselstenen en formaten opgenomen. De metselstenen die niet in deze kolom zijn opgenomen zijn in de meeste gevallen vergelijkbaar met één van de genoemde stenen. Kolom 2: Afmeting In deze kolom zijn de afmetingen van de metselstenen opgenomen.
Kolom 3: Gewicht In kolom 3 zijn de gewichten ("droog") van de metselstenen opgenomen. De gewichten die achter de bakstenen staan vermeld, zijn gemiddelden. Wateropneming - Baksteen 15 tot 35 vol. % - Betonsteen tot 16 vol. % - Kalkzandsteen tot 27 vol. % - Poreuze gebakken steen. Poriso tot 35 vol. %. Fimon tot 35 vol. %. Seko tot 27 vol. % Kolom 4: Produktie per dag In deze kolom is het aantal metselstenen opgenomen dat door een metselaar op een dag verwerkt kan worden. Als gevolg van de moeilijkheidsgraad van het metselwerk is er een groot verschil tussen het minimum en het maximum aantal metselstenen dat per dag verwerkt wordt. In situaties met veel kozijnen, krimpen, topgevels e.d. zal de produktie aanzienlijk lager liggen dan wanneer men rechttoe-recht-aan kan metselen. Uitgangspunten zijn verder een goede organisatiegraad en kundigheid van de ploeg en een goede bouwplaatsomstandigheden. Kolom 5: Handling In deze kolom is opgenomen of een steen, tweehandig of mechanisch verwerkt wordt. Alle metselstenen worden met een hand vetwerkt. De metselaar pakt (ervan uit gaande dat hij rechtshandig is) de steen met de linkerhand en vrijwel tegelijk pakt hij met de rechterhand met behulp van een troffel specie uit de kuip, die hij neervlijt op de muur, waarna hij de steen in het speciebed vlijt. Metselblokken, zwaarder dan 18 kilo, mogen alleen mechanisch verwerkt worden (CAO-bouwbedrijf).
Kolom 6: Toepassing Zowel kalkzandsteen als baksteen zijn geschikt voor toepassing in al dan niet dragend, opgaand metselwerk in buiten- en binnenwanden. Betonsteen is met uitzondering van twee formaten eveneens geschikt voor toepassing in al dan niet dragend, opgaand metselwerk in buiten- en binnenwanden. De poreuze gebakken steen is geschikt voor toepassing in al dan niet dragend, opgaand metselwerk in binnenwanden. Kolom 7: Hoeveelheid verwerkt per jaar Voor de baksteenindustrie geldt dat in 1992 72% van de geproduceerde bakstenen (totaal 1422 mln. stenen) waalformaat betreffen, 23% dikformaat en 5% overige metselstenen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat van de 23% dikformaat metselstenen een groot deel naar Duitsland geëxporteerd wordt. De moduulformaten zijn grotendeels uit het buitenland geïmporteerd. Over 1993 zijn er 271,4 mln. (in mln. stuks waalformaat) gewone kwaliteit kleinformaten van kalkzandsteen geproduceerd en 262,4 mln. (in mln. stuks waalformaat) klinkerkwaliteit. Voor lijmblokken is dit 154,9 mln. en voor de overige blokken 260,8 mln. Voor de betonsteen geldt dat in 1993 731,8 mln. kg. bouwblokken en stenen voor dragende muren zijn geproduceerd. In 1992 zijn 67 mln. poreuze gebakken stenen geproduceerd. Het grootste gedeelte hiervan is in Nederland verwerkt.
3 Tijdsbesteding metselaar 3.1 Werkmethode Omdat de werkmethoden voor het vermetselen van de verschillende soorten metselstenen en formaten nagenoeg hetzelfde zijn, wordt onderstaand volstaan met één algemene werkmethode. metselaar opperman tijd - aanbrengen isolatie, en - uitvlakken maaiveld spouwankers - uitleggen steigerdelen evenwijdig langs de te metselen muur - opperen metselstenen - opperen mortelspecie - draad spannen - stenen metselen - stenen hakken/zagen - overtollige mortelspecie verwijderen - draad spannen - stenen metselen - stenen hakken/zagen - overtollige mortelspecie verwijderen ----- enzovoort ----- - overgang naar volgende werkplek - uitkrabben voegen - De bevoorrading van stenen en mortelspecie gaat tijdens het metselen door - Indien nodig (ver-)plaatst de opperman de schraagsteiger Afhankelijk van de ploeggrootte werken de metselaars alleen of met z'n tweeën aan een muurdam. In het geval dat ze met z'n tweeën aan een muurdam werken, zijn er drie werkmethoden. De metselaars werken naar elkaar toe, van elkaar af of ze werken met elkaar mee in dezelfde richting.
De metselaar metselt per muurdam circa 1 tot 1,5 meter hoog afhankelijk van de weersomstandigheden. Daarna wordt een steiger geplaatst, waarop de metselaar weer verder kan gaan metselen. 3.2 Ploeg In de woningbouw wordt standaard uitgegaan van een ploeg bestaande uit 3 à 4 metselaars en een opperman. In de U-bouw of bij combinatieprojecten kunnen de omstandigheden aanleiding zijn om de ploeggrootte te wijzigen. Wanneer in de toekomst het gebruik van mechanische hulpmiddelen voor het opperen en vermetselen van metselstenen zal toenemen (zie paragraaf 3.3), zal de opperman waarschijnlijk op een ploeg van 5 à 6 metselaars komen te staan. 3.2.2 PLOEGSAMENSTELLING EN TAAKVERDELING De opperman De taak van de opperman bestaat voornamelijk uit het opperen van de metselstenen en mortelspecie van de opslagplaats naar de verwerkingsplaats. De opperman transporteert dus in principe alle materialen die de metselaars verwerken. Daarnaast verplaatst de opperman de schraagsteiger, indien die wordt gebruikt. De metselaars De metselaar vermetselt de voorgeopperde stenen in de muur. Daarnaast zal hij in veel voorkomende gevallen de isolatie in de spouwmuur aan moeten brengen, inclusief spouw- en/of kozijnankers. Nadat de metselaar de stenen heeft vermetseld, krabt hij de voegen uit.
3.3 Materieel en gereedschap Het opperen en vermetselen van metselstenen bevindt zich momenteel in een overgangsfase. Werden de metselstenen tot voor kort grotendeels met behulp van de steenkruiwagen voorgeopperd, tegenwoordig zijn er mechanische hulpmiddelen ontwikkeld die het werk van de opperman moeten verlichten. Daarnaast zijn er metseltafels ontwikkeld die er voor zorgen dat de metselstenen op werkhoogte worden geplaatst. In onderstaand overzicht is aangegeven wat het materieel en gereedschap is dat de opperman en metselaar in de oude situatie nodig hebben en wat in de nieuwe situatie. Momenteel is het nog zo dat het merendeel op de traditionele wijze wordt voorgeopperd. Zo zijn er in 1992 1150 mln. metselstenen verwerkt met een totaal gewicht van rond de 2 miljard kilo. Hiervan is ongeveer 70% nog met de hand geopperd. Traditionele situatie metselaar: - troffel - metseldraad - speciekuip - beitel opperman: - steenkruiwagen - speciekruiwagen - schep - steenklem Verbeterde situatie metselaar: - troffel - metseldraad - speciekuip - beitel - metseltafel opperman: - elektrisch te bedienen opkar (l) - een 6-voets hulokraantang e) - speciekruiwagen - schep
('1 De elektrisch te bedienen opkar heeft een 3-voets hefplateautje, waarmee een pakket van ongeveer 50 stenen is te 'grijpen'. Het plateau is met knoppen op de handgrepen elektrisch op en neer te bewegen. hierdoor is het pakket stenen op elke hoogte te pakken of neer te zetten. De 6-voets hulokraantang is een verkleinde versie van de wagentang, waarmee een vrachtauto op de bouwplaats zichzelf lost. Met de tang zijn 100 of 200 stenen in één draai vanaf de tas op de steiger of metseltafel te plaatsen. Verdere verdeling kan dan met de opkar gebeuren. Op dit moment zijn de dikformaten en betonstenen nog niet met de nieuwe mechanische hulpmiddelen te verwerken.' 3.4 Analyse van directe en indirecte werkzaamheden Onderstaande analyse van directe en indirecte werkzaamheden zijn gebaseerd op een standaard situatie. Dit houdt in dat de percentages bij een hogere of lagere moeilijkheidsgraad van het metselwerk zullen wijzigen. De tijdsbesteding van de metselaar en opperman bestaat uit: - direct produktieve tijd (vaktechnisch werk) - indirect produktieve tijd - rust en persoonlijke verzorging - aan- en afloop. 3.4.1 DIRECT PRODUKTIEVE TIJD Onder direct produktief werk vallen alle handelingen die direct noodzakelijk zijn voor de voortgang van het werk en waarvan de frequentie van te voren te bepalen is. ' Bouwwereld nr. 7 (2 april 1993), blz. 54 en 55 'De opperman verdwijnt', Joop Wildschut.
Tabel 2. Overzicht direct werk omschrijving I metselaar opperman metselstenen opperen 46,OO % I mortelspecie opperen I 13,OO % I steiger verplaatsen e.d. 4,OO % isolatie aanbrengen metselen draad opsteken 7,OO % 35,OO % 10,50 % voegen uitkrabben I 3,OO % overgang 2,OO % I kozijnankers plaatsen 1,50 % I I totaal I 59,00% I 63,OO % 3.4.2 INDIRECT PRODUKTIEVE TIJD Onder indirect produktieve tijd worden alle handelingen verstaan die noodzakelijk zijn voor de voortgang van het werk, maar waarvan de frequentie niet eenduidig te bepalei is. Dit zijn onder meer de volgende activiteiten: onderhoud materieel en gereedschap opruimen overgang overleg halen of zoeken van materiaal, materieel, gereedschap of personen storing wachten.
Tabel 3. Overzicht indirect werk omschrijving metselaar opperman indirecte werkzaamheden I 22,OO % 19,50 % 3.4.3 RUST- EN PERSOONLIJKE VERZORGING Rust en persoonlijke verzorging is onderverdeeld in: - rust op de werkplek - extra pauzes tijdens de reguliere werktijd - te vroeg eindigen enlof te laat beginnen. Tabel 4. Overzicht rust en persoonlijke verzorging omschrijving mst en persoonlijke verzorging metselaar 14,OO % opperman 12,50 % 3.4.4 AAN- EN AFLOOP Onder aan- en afloop wordt verstaan het van en naar de werkplek lopen aan het begin en aan het einde van de reguliere pauzes en werktijden. Tabel 5. Overzicht aan- en afloop omschrijving metselaar opperman aan- en afloop I 5,OO % 5,OO %
Opplakken en wegleggen metselstenen Foto 1. Specie neervlijen
Foto 2. Voorgeopperde metselstenen op schraagsteiger Foto 3. Specie en metselsteen pakken
Foto 4, Specie en metselstenen pakken Foto 5.
Foto 7. Voorgeopperde metselstenen op maaiveld Foto 6. Steen neeivlijen
Foto 8. Steen neervlijen Foto 9. Mei pakken