Aandoeningen van de speekselklieren De speekselklieren zorgen voor de productie van speeksel. Speeksel zorgt voor vocht en smering van de slijmvliezen, waardoor goed spreken, eten en slikken mogelijk is. Voor verdere uitleg over de normale functie van speekselklieren lees de folder Speekselklierfunctie.
Problemen van de speekselklieren Het meest voorkomende probleem van de speekselklieren is de gestoorde productie van het speeksel. Het kan gaan om te weinig speeksel of om te veel speeksel. Voor uitgebreide uitleg hierover, lees de folder Teveel aan speeksel of te droge mond en het syndroom van Sjögren. Andere afwijkingen van de speekselklieren kunnen zijn: Ontstekingen Ontstaan van speekselstenen Ontstaan van cysten Zwelling van een speekselklier Goedaardige of kwaadaardige tumoren in een speekselklier Mogelijke onderzoeken bij een aandoening van de speekselklieren Een zwelling van een speekselklier is meestal een reden voor een verwijzing naar een mond-, kaak- en aangezichtschirurg (MKA-chirurg). Een zwelling van de oorspeekselklier zit voor en onder het oor. Een zwelling van de onderkaakspeekselklier ziet en voelt u als een zwelling onder de kaakhoek. Naast de algemene gezondheidsvragen over uw ziektegeschiedenis, huidige gezondheid en medicijnen, stelt de MKA-chirurg u ook vragen zoals: Hoe lang bestaat de klacht van uw speekselklieren? Welke klachten heeft u van de speekselkieren? Wanneer zijn de klachten ontstaan? Hoe gaat het eten? Wanneer heeft u de meeste klachten (nacht, ochtend, middag, avond, tijdens maaltijden)? Gebruikt u iets tegen de klachten zoals snoepjes bij droogheid? Bij zwelling van de speekselklieren stelt de MKA-chirurg ook vragen zoals: Is de zwelling doorlopend aanwezig of juist af en toe? Heeft u ook klachten zoals droge ogen, droge vagina, gewrichtsklachten of vermoeidheid? Naast de vragen en het onderzoek worden vaak ook röntgenfoto s gemaakt. Ook kan er weefsel (biopsie) of speeksel worden afgenomen voor onderzoek. Speekselsteen Wat is een speekselsteen? Een speekselsteen heet ook wel sialolithiasis. Een speekselsteen bestaat uit kalkzouten en zit vaak in de uitvoergang van de speekselklier of in de speekselklier zelf. Soms zijn er meerdere stenen (bij 10%). Speekselstenen zitten meestal in de uitvoergang van de onderkaakspeekselklier die in de mondbodem ligt (bij 90%). De overige 10% zit in de uitvoergang van de oorspeekselklier. De grootte van een speekselsteen kan variëren van enkele millimeters tot enkele centimeters. Een speekselsteen geeft klachten zoals pijn en zwelling in het gebied van de speekselklier meestal kort voor of tijdens de maaltijden. Door de afsluiting ontstaat stuwing van speeksel in de speekselklier. Het speeksel kan niet weg. Wanneer de steen in de speekselklier zelf zit, heeft u deze klachten meestal niet. Dat komt omdat er geen afsluiting is. Bij een steen in de speekselklier zelf ontstaat er meestal een ontsteking van de speekselklier. Dit heet ook wel sialoadenitis. Aandoeningen van de speekselklieren pagina 2
Hoe ontstaat een speekselsteen? In het speeksel zijn allerlei elektrolyten aanwezig zoals: calcium, carbonaat, fosfaat, citraat. Rond weefselcellen van de afvoergang of een slijmprop in de afvoergang, kunnen de elektrolyten zich vastzetten (neerslaan). Er ontstaat dan een zogenaamde kristallisatiekern. Als deze kristallisatiekern er eenmaal is, blijven steeds meer elektrolyten hieraan vastzitten en ontstaat er een speekselsteen. U kunt dit vergelijken met het ontstaan van ketelsteen in een waterkoker. Speekselstenen bestaan uit calciumcarbonaat, calciumfosfaat en/of calciumcitraat. Er is geen relatie met het ontstaan van bijvoorbeeld gal- en/of nierstenen. Hoe wordt de diagnose gesteld? Een speekselsteen hoeft geen klachten te geven en wordt soms bij toeval ontdekt. Bijvoorbeeld op een röntgenfoto van de kaak. Wanneer een speekselsteen klachten geeft, wordt een röntgenfoto gemaakt om de juiste plaats van de speekselsteen te bepalen. Wat is de behandeling? De behandeling bestaat uit verwijdering van de speekselsteen. Hierna herstelt de normale functie van de speekselklier. Verwijdering kan onder plaatselijke verdoving. Soms is verwijdering onder algehele narcose nodig. En soms wordt tijdens de verwijdering gebruik gemaakt van een micro-camera (sialoendoscopie). Wanneer de speekselsteen in de speekselklier zelf zit, wordt de hele speekselklier verwijderd. Cyste van een speekselkliertje (mucocèle) Wat is een mucocèle? Een mucocèle ontstaat door afsluiting van het uitvoergangetje van een speekselkliertje. Het speeksel op die plek kan niet meer weg en hoopt zich op onder het slijmvlies. Er ontstaat dan een cyste (holte gevuld met speeksel). Deze mucocèle ontstaat door een beschadiging van het slijmvlies (wondje, lipbijten) of afsluiting (slijmpropje, speekselsteentje) van het afvoergangetje. Meestal is de zwelling (cyste) blauw verkleurd en niet pijnlijk. Behalve dat een mucocèle niet mooi is, kan het soms de normale werking van de onder- en/of bovenlip verstoren. Een mucocèle kan van enkele millimeters tot soms een centimeter groot worden. Wat is de behandeling? De mucocèle kan zich spontaan legen, bijvoorbeeld als men erop bijt. Hierbij komt een dikke, slijmachtige vloeistof vrij. De zwelling verdwijnt hierna spontaan, maar komt meestal na enige tijd weer terug. Aanprikken van de zwelling heeft dan ook geen zin. De behandeling bestaat uit het chirurgisch verwijderen van de mucocèle en het speekselkliertje dat dit heeft veroorzaakt. Cyste van de ondertongspeekselklier (ranula) Wat is een speekselcyste? Een speekselcyste is een met speeksel gevulde, afgekapselde holte. Een speekselcyste veroorzaakt meestal een zwelling, die meestal niet pijnlijk is. Speekselcysten van de oorspeeksel- en onderkaakspeekselklier komen zelden voor. Vaker komt een slijmcyste van de ondertongspeekselklier (ranula) voor. Een ranula uit zich als een pijnloze, blauw doorschemerende zwelling die onder de tong in de mondbodem is gelegen. De afmeting bedraagt 1tot 3centimeter. Aandoeningen van de speekselklieren pagina 3
Hoe ontstaat een slijmcyste van de ondertongspeekselklier (ranula)? Een slijmcyste van de ondertongspeekselklier ontstaat bij beschadiging van het slijmvlies van de bodem van de mond. Hierdoor kan het speeksel niet weg uit de speekselklier en komt het speeksel onder het slijmvlies van de mondbodem terecht. Ook kunnen de afvoergangetjes verstopt zijn door een slijmprop of een speekselsteentje. Wat is de behandeling? Soms barst de ranula open en kan enige tijd verdwenen zijn. Meestal komt de zwelling weer terug. Er zijn twee behandelingsmogelijkheden van een ranula: De eerste is marsupialisatie. Dit is het openen van de cyste waarbij het dak van de cyste wordt verwijderd. De randen van de cyste worden gehecht in de mondbodem. Soms wordt er tijdelijk een gaasje in de mondbodem gehecht. Hierdoor hoopt het speeksel zich niet meer op, maar komt direct in de mondholte. De kans bestaat echter dat deze behandeling niet voldoende resultaat geeft en er weer een nieuwe ranula ontstaat. Een definitieve oplossing is verwijdering van de ondertongspeekselklier. Deze behandeling is groter maar verwijderd wel de oorzaak. Deze behandeling gebeurt onder narcose. Ontsteking van de speekselklier (sialoadenitis) Wat is een ontsteking van de speekselklier? Speekselklieren kunnen ontstoken raken. Oorzaken kunnen zijn: Afsluiting van de afvoergang (meestal een speekselsteen) Infectie door bacteriën, virussen en schimmels Auto-immuunziekten zoals het syndroom van Sjögren Bestraling in het hoofd-halsgebied Bij een ontsteking zijn de klachten: warmte, pijn, roodheid en zwelling. Hoe ontstaat een ontsteking van een speekselklier? Een ontsteking van een speekselklier kan ontstaan door bijvoorbeeld een bacterie, virus of schimmel die vanuit de mondholte of het bloed naar de speekselklier gaat. Het ontstaan van een infectie gaat sneller als iemand een: Verminderde weerstand heeft, dus vatbaar is voor infecties. Door weinig uitscheiding van speeksel bij een afsluiting van een speekselklier, bijvoorbeeld door een speekselsteen. Zowel acute (= plotseling beginnend) als chronische (= langzaam, slepend verloop) speekselklierontstekingen komen voor. Een acute ontsteking kan overgaan in een chronische ontsteking. Een chronische ontsteking kan acuut opvlammen. Een acute ontsteking van de speekselklieren ontstaat vooral bij de oorspeekselklier en komt op elke leeftijd voor. Bij een acute ontsteking van de oorspeekselklier bij kinderen, kan de oorzaak ook bof (parotitis epidemica) zijn. Bof heeft als kenmerk een zwelling van de oorspeekselklieren en ook de onderkaakspeekselklieren. De bof komt bijna altijd aan beide kanten voor. Bij een acute ontsteking door een virus, produceert de speekselklier bijna geen speeksel. Bij een acute ontsteking door bacteriën, produceert de speekselkier ook bijna geen speeksel, maar kan er ook pus uit de afvoergang van de speekselklier komen. Een chronische ontsteking van de oorspeekselklier kan op elke leeftijd voorkomen. Maar meestal wordt een chronische ontsteking gezien bij kinderen tussen de 3 en 6 jaar en bij oudere volwassenen. Aandoeningen van de speekselklieren pagina 4
Een chronische speekselklierontsteking komt regelmatig terug als een acute ontsteking (opvlamming). De zwelling zit meestal aan 1 kant. Hoe wordt de diagnose gesteld? Een acute ontsteking van de oorspeekselklier heeft als kenmerk een pijnlijke, gladde, gespannen en elastische zwelling voor-, en onder het oor. Bij een ernstige ontsteking is de huid glanzend gespannen en rood en heeft de patiënt veel pijn. Soms, vooral bij ontstekingen door bacteriën, komt er pus uit de uitvoergang. Bij een chronische ontsteking van de oorspeekselklier worden rustige fasen afgewisseld met acute fasen. In de rustige fase zijn er geen klachten. Bij massage van de ontstoken speekselklier kan soms een slijmpropje uit de uitvoergang worden gemasseerd. Soms gevolgd door een golf van speeksel. Dit speeksel bevat vaak witte vlokken en bestaat uit afgestorven cellen van de uitvoergang van de speekselklier, witte bloedcellen en bacteriën, virussen of schimmels. Bij een acute ontsteking van de onderkaakspeekselklier zijn er klachten van pijn en een gespannen gevoel in de mondbodem en hals onder de kaakhoek. De klachten ontstaan in 1 tot 2 dagen. De speekselklier voelt als een pijnlijke, stevige zwelling zo groot als een kippenei. De zwelling is beweegbaar. Uit de uitvoergang is soms pus te masseren, maar meestal lijkt de speekselklier echter volkomen 'droog'. Bij een chronische ontsteking van de onderkaakspeekselklier zijn er klachten van een stevige grote zwelling (duivenei) aan de binnenzijde van de kaakhoek. Bij voelen doet de ontstoken speekselklier meestal geen pijn en is goed beweegbaar. De grootte van de speekselklier is wisselend en hangt af van hoe acuut de ontsteking ontstaat en de hoeveelheid speeksel. Het speeksel is vaak helder, maar kan witte vlokken en pus bevatten. Een speekselsteen is vaak de oorzaak. Welke behandeling? Bij een acute ontsteking eerst afwachten. De afvloed van speeksel kan gestimuleerd worden door zuur eten en massage van de speekselklier in de richting van de uitgang. Soms wordt antibiotica gegeven. Ook bij een chronische ontsteking wordt eerst afgewacht. Ook hier is het eten van zuur eten en massage van de speekselklier belangrijk om de afvloed van speeksel en pus op te wekken. Antibiotica is meestal niet nodig. Blijven er klachten bestaan, dan kan met een kijkoperatie (sialoendoscopie) de speekselklier van binnen worden bekeken. Hierbij kunnen speekselsteentjes worden verwijderd of een vernauwing worden behandeld. Een kijkoperatie gebeurt onder narcose in dagbehandeling. Heeft de behandeling resultaat, dan verdwijnt de ontsteking. Helpt de behandeling niet voldoende, dan kan de speekselklier eventueel verwijderd worden. Aandoeningen van de speekselklieren pagina 5
Vragen en telefoonnummers Het is belangrijk dat u juiste en duidelijke informatie krijgt. Heeft u na het gesprek met uw specialist of na het lezen van deze informatie nog vragen, stel deze dan gerust. Schrijf uw vragen van tevoren op, zodat u niets vergeet. Heeft u thuis nog vragen, bel dan de polikliniek mond-, kaak-, en aangezichtschirurgie (MKA-chirurgie) van het ziekenhuis waar u onder behandeling bent. Polikliniek mond-, kaak-, en aangezichtschirurgie (023) 224 0080 (alle locaties) U kunt ook een e-mail sturen: E-mailadres polikliniek Haarlem Zuid: kaakchirzuid@spaarnegasthuis.nl E-mailadres polikliniek Hoofddorp: polikaak@spaarnegasthuis.nl Op de locaties van het Heemstede en Haarlem Noord zijn geen poliklinieken van de afdeling mond-, kaak- en aangezichtschirurgie. In de avond, nacht of weekend belt u met de afdeling spoedeisende hulp: Haarlem Zuid (023) 224 4880 Hoofddorp (023) 224 6880 Disclaimer MKA Kennemerland spant zich in om de inhoud van deze patiënteninformatie zo vaak mogelijk te actualiseren en/of aan te vullen. Ondanks deze zorg en aandacht is het mogelijk dat inhoud onvolledig en/of onjuist is. Copyright Alle rechten van intellectuele eigendom betreffende deze materialen liggen bij MKA Kennemerland. Kopiëren, verspreiden en elk ander gebruik van deze materialen is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming van MKA Kennemerland. Met dank aan de NVMKA (Nederlandse Vereniging voor Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie) voor het gebruik van de tekst. Waar zijn we te vinden? Haarlem Zuid Boerhaavelaan 22 2035 RC Haarlem Hoofddorp Spaarnepoort 1 2134 TM Hoofddorp Haarlem Noord Vondelweg 999 2026 BW Haarlem Heemstede Händellaan 2A 2102 CW Heemstede (023) 224 0000 www.spaarnegasthuis.nl info@spaarnegasthuis.nl Aandoeningen van de speekselklieren pagina 6