Torenuurwerk Lambertschaag Tekst en samenstelling Henk Bos Foto s: Hans Heijst en Henk Bos Deel 02: Reparatie van het sluitrad (sluitschijf) Inhoud: van dit deeltje Waar zit het sluitrad Uitgangspunt van de restauratie Afwijkingen bepalen Inventarisatie methode Reparatiemethode De tandring Een nieuwe as Uitgangspunten * Het uitgangspunt bij alle restauraties aan torenuurwerk installaties moet zijn dat het door onze voorouders aan ons nagelaten historisch materiaal zo goed mogelijk blijft behouden. * De torenuurwerkinstallatie moet worden gerestaureerd zoals deze wordt aangetroffen met handhaving van alle reparatiekenmerken uit het verleden, tenzij deze de technisch goede werking van de torenuurwerk-installatie verstoren. De kerk van Lambertschaag is rond 1490/1500 gebouwd, maar in 1395 is er al sprake van een kerk in de kerklijsten van het Bisdom Utrecht. De kerk valt op door de kleur van de toren, die groen is. De kerk heeft dan ook de naam Het Groene Kerkje. U kunt het vinden op 52 44'46"NB, 5 1'3"OL. Het uurwerk in de toren is in 1588 geïnstalleerd en in het tijdvak december 2000 - september 2003 gereviseerd door de stichting. In deze serie: 01 Overwegingen, uitgangspunten, begrippen, inventarisatie, reparatiedoelen, afwijkingen bepalen en documentatie. 02 Het sluitrad 03 Het grondrad 04 Het tuigen van het uurwerk 05 Een nieuwe vertikale uuras Sluitschijf De sluitschijf wordt ook wel sluitrad genoemd. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 1
Grondrad (slagrad) Opwindrad lantaarnrondsel Grondas Sluitschijf Opwindtrommel Om het grondrad vertikaal te houden ten opzichte van de as is deze vast gesoldeerd. Door de onrondheid van het sluitrad gaat het lantaarnrondsel 13 mm op en neer. Het asgat is daardoor ovaal gesleten en het gewicht van de opwindtrommel belast het sluitrad. De door het gewicht van de trommel uitgeoefende krachten, op de bevestiging van de as in het sluitrad, was zeer groot. De as is overmatig gesleten en was in arremoede maar vastgesoldeerd. Het gewicht van de opwindtrommel hoort opgenomen te worden door het lager zodat alleen de aandrijfkracht op het sluitrad wordt overgebracht. Zeer zorgvuldig wordt de soldering losgehaald. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 2
Het meten van de onrondheid Bijna los Met deze opstelling is de onrondheid bepaald Er is met vulplaatjes geprobeerd om de speling te verhelpen. De speling van 13 mm is ongeveer gelijk aan de de tandhoogte Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 3
Inventarisatie * Om een inventarisatie en een duidelijke omschrijving van de mankementen mogelijk te maken is het rad van papieren plakkertjes voorzien. * De diameter is 715-720 mm. * De dikte is circa 12,7 mm. * De breedte is circa 40 mm. * 78 tanden. Per 5 tanden is het tandnummer aangebracht. * Het tandrad is met 4 gebogen spaken aan de naaf gemonteerd. * Het verzet in de spaken is 55-67 mm. * Van alle details zijn met een digitale camera opnamen gemaakt. Reparatie * Er is geprobeerd zo weinig mogelijk bewerkingen uit te voeren. * Het hoeft niet perfect te zijn maar wel bruikbaar. * De vroegere reparaties worden zoveel mogelijk gespaard, zodat de geschiedenis bewaard blijft. * De reparaties zijn ambachtelijk uitgevoerd. Dit houdt in dat er met de huidige middelen een zo goed mogelijke bewerking wordt uitgevoerd, gericht op een lange levensduur. * De bewerkingen dienen een authentiek uiterlijk te hebben. Dit om het uiterlijk van het uurwerk geen geweld aan te doen. * Alle bewerkingen zijn in overleg met de coördinator uitgevoerd. Reparatiedoelen * Het herstellen van de nieuwe dwarsscheuren in de tandring door elektrisch lassen. * Het vlakken van de tandring. * Het egaal maken van de binnenstraal. * Het centreren van de tandring door het aanbrengen van een nieuw naafgat. * Het aanbrengen en vervaardigen van een nieuwe en zwaardere as. Het verzet van de spaken hoeft niet gecorrigeerd daar het lantaarnrondsel breed genoeg is. * Door verwarmen en smeden is geprobeerd de onrondheid te corrigeren. * Dit had maar een gedeeltelijk effect (5 mm). * Daarna is geprobeerd om door middel van hydrauliek de vorm te corrigeren. * Hierbij is de ring op 3 plaatsen gescheurd. Het rad is reeds vaker gebroken geweest en vaak gelast. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 4
Corrigeren door verwarmen en smeden. Het materiaal is niet sterk genoeg. Geïmproviseerde opstelling met 10 tons cilinder. Het materiaal is bros en niet goed door gelast. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 5
De reparatie Voorbereiding * Er is een stalen plaat van 10 mm dikte met een diameter van circa 750 mm gebruikt als vlakplaat. Hierdoor konden de delen zo vlak mogelijk gelast worden. * Er is een straalsjabloon gemaakt met een r = 305 mm en een breedte van 300 mm voor de straalcontrole. * Er is een stalen spanband gewalst van strip 40 x 5 mm met een klembout. Deze was bedoeld om de naden zo klein mogelijk te houden en de rondheid te beïnvloeden. De uitvoering * De tandringbreuken zijn aan de naafkant zóver afgeslepen dat er een goede V naad gelast kon worden tot een diepte van ongeveer de halve ring dikte. Als electrode is een basische draad gebruikt die veel vuil kan opnemen. * De ring is met de naaf omhoog met veel lijmklemmen en vulstukjes op de vlakke plaat geklemd. * De stalen spanband is zover aangedraaid tot er een mooie cirkel ontstond. * De tandsteek is regelmatig gecontroleerd (rekening houdend met de krimp). * De binnenstraal is voortdurend gecontroleerd op afwijking. * Voor het lassen zijn de componenten opgewarmd tot circa 350 graden C. * Na het eenzijdig lassen is het rad losgenomen en zijn de scheuren aan de achterkant ingeslepen tot in de nieuwe las. * Vervolgens zijn de scheuren vol gelast. Als laatste electrode is een langzaamstollende rutiel electrode gebruikt. * Na afkoeling zijn de lassen op dikte geslepen en geschuurd met zo weinig mogelijk aantasten van het oorspronkelijk materiaal. * De structuur van het oppervlak is daarna door glasparelen gelijk gemaakt aan de omgeving. De spanband wordt gemaakt en aangebracht. De onderdelen worden samengevoegd. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 6
Jan Scholtens controleert de rondheid Een uitgeslepen breuk Eén van de hechtlassen. Er zat veel vuil in het materiaal. Uitgeslepen tot in de schone las Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 7
Afgelast. Vlakgeslepen. Gereed voor het vlakslijpen Spanningsvrij gloeien. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 8
Voorbereiding om het midden van de spaken te bepalen. Het asgat zit uit het midden. De afwijking van het asgat. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 9
Een nieuwe as Het halve gewicht van trommel met het (stenen) gewicht, trommelas, opwindrad, grondrad, grondas en lantaarnrondsel rustte over een derde van de omtrek op de binnen vertanding van het sluitschijf. Dit veroorzaakte een koppel die de beschadiging van de as en de speling in de naaf veroorzaakte en de as onherstelbaar heeft beschadigd.. Effecten van het door het tandrad uitgeoefende koppel op de as. De as is zwaar beschadigd. De onderdelen waren te zwak. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 10
Het lantaarnrondsel. De kraag is pas gesmeed. De kraag van de as wordt gesmeed van strip 20 x 10 mm. De kraag is vastgelast. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 11
Het perfectioneren van het aanlegvlak Er is een gelijkende kraalrand aangebracht zoals ook op de andere kragen. Kees Nieuwenweg freest het contactvlak. De as is smeed-technisch gereed met spie en spiegat. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 12
Centreren van het asgat en monteren nieuwe as Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 13
De kus is geklaard. Stichting tot behoud van het torenuurwerk Torenuurwerk Lambertschaag deel 2 blz 14