Elfde CM-barometer van de ziekenhuisfactuur Ereloonsupplementen ziekenhuizen stijgen sneller dan ooit Fabienne van Sloten en Katte Ackaert departement R&D Muriel Wantier MC Assure Samenvatting Onlangs publiceerden we de elfde CM ziekenhuisbarometer, waarin we op basis van 1,4 miljoen facturen de trends in de financiële toegankelijkheid van de ziekenhuisopname weergeven. Met deze studie beogen we signalen te geven aan de overheid en de ziekenhuiswereld om trends met een negatieve impact op de patiënt tijdig bij te sturen. Wanneer je je vooraf goed informeert over de kosten van een ziekenhuisopname en over de verschillen tussen de ziekenhuizen onderling, kun je als (toekomstige) patiënt onaangename verrassingen voorkomen en zelfs bepaalde onnodige kosten vermijden. De verschillen tussen de ziekenhuizen blijven immers groot. Deze verschillen zouden ertoe kunnen leiden dat er twee types ziekenhuizen gaan ontstaan: ziekenhuizen voor de rijken en ziekenhuizen voor de minder gegoeden. CM wil deze tendens naar een duale geneeskunde tegengaan. Hiertoe geven we zowel in de gepubliceerde studie als doorheen dit artikel zeven aanbevelingen aan het beleid om klassengeneeskunde te vermijden en vijf tips voor de patiënt om zich zo goed mogelijk tegen een te hoge factuur te beschermen. Evengoed onderstrepen we in onze studie de positieve trends die we hopen te ondersteunen en vrijwaren naar de toekomst. De uitgebreide versie van onze barometer kun je terugvinden op onze website. Hier vind je ook een kostenmodule om de gemiddelde ziekenhuisfactuur van Belgische ziekenhuizen te vergelijken. Het vormt een eerste belangrijk puzzelstuk om je te helpen kritische afwegingen te maken en gerichte vragen te stellen omtrent de te verwachten factuur. Sleutelwoorden: ziekenhuizen, factuur, ereloonsupplementen, klassengeneeskunde 1 Opvallendste vaststellingen uit de analyse van de ziekenhuisfacturen van 214 1 Voor het elfde jaar op rij publiceerde CM de evolutie op jaarbasis van de gemiddelde ziekenhuisfactuur betaald door onze leden. Deze resultaten zijn gebaseerd op de analyse van zo n 1,4 miljoen facturen van CM-leden in 214. 2 Op 1 januari 213 werden ereloonsupplementen verboden voor alle e opnames in kamers voor twee of meer personen en voor de meeste ingrepen in kamers voor twee of meer personen in het dagziekenhuis. In 214 werd een beroep tot vernietiging van dit verbod door het Grondwettelijk Hof verworpen. Bovendien breidde de toenmalige regering het verbod uit tot oncologische zorg in het dagziekenhuis en werd het verbod op ereloonsupplementen voor patiënten met verhoogde tegemoetkoming of met het statuut chronisch ziek, ongeacht het type hospitalisatie, hersteld. De nieuwe regering zet deze lijn verder door de invoering van een volledig verbod, geldig vanaf 27 augustus 215, op ereloonsupplementen in gemeenschappelijke en tweepersoonskamers in het dagziekenhuis. Deze jaarlijkse studie sinds 23 laat ons toe om de evolutie van de factuur bij ziekenhuisopname op te volgen. Aan de hand hiervan formuleren we een aantal aanbevelingen voor een betere financiële bescherming van de patiënt. Noteer alvast: deze studie spreekt zich niet uit over de verhouding tussen prijs en kwaliteit. Het onderzoek gaat enkel over de financiële toegankelijkheid van een ziekenhuisverblijf. 3 De ziekenhuizen worden elk jaar betrokken bij de analyses. Zij krijgen reeds voor publicatie de kans om te reageren op hun 1 De ziekenhuisfacturen van CM leden gedurende 214. De uitgebreide publicatie van deze analyse vindt u terug op cm.be 2 Het betreft de patiëntenfacturen alvorens tegemoetkoming in het kader van de maximumfactuur 3 Een duur ziekenhuis biedt dus niet noodzakelijk een betere zorgkwaliteit aan dan een goedkoop ziekenhuis, en omgekeerd. 4 CM-Informatie 263 maart 216
Figuur 1: Evolutie van de factuur voor de patiënt per rubriek, voor e hospitalisatie, per kamertype (prijzen 214) 16 14 Gemiddeld factuurbedrag ( ) 12 1 8 6 4 2 58 584 62 648 661 687 774 798 88 834 887 19 2 19 57 52 479 499 45 447 361 342 33 331 344 18 15 14 14 17 16 2 1 186 183 151 14 124 116 96 83 72 69 69 23 24 221 227 22 219 23 229 23 231 231 172 175 194 199 194 197 193 28 21 211 21 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 individuele kamer kamer voor 2 of meer Remgeld Materiaal- kamer en andere supplementen Honorariumsupplementen resultaten. Op die manier worden fouten in de registratie en de facturatie gedetecteerd en krijgen we een correct beeld van de realiteit. 1. De ziekenhuisopname met overnachting werd een stuk duurder (figuur 1) Een e opname in het ziekenhuis werd in 214 5% duurder in een eenpersoonskamer, waarbij de gemiddelde kost steeg van 1.396 euro in 213 tot 1.461 euro in 214. Deze groei ligt een stuk boven de index (,4% in 214) en is uitsluitend te wijten aan de ereloonsupplementen en de kamersupplementen. Wij schatten de meerkosten voor de patiënt, die volgen uit deze stijging, op ongeveer 3 miljoen euro. Daarentegen, bleef de kost voor een kamer voor twee of meer personen stabiel op een gemiddelde van 281 euro in 214 (282 euro in 213). Vraag naar de tarieven van de diverse kosten (televisie, telefoon, internet, maaltijd voor de begeleidende partner of ouder ). Een patiëntenfactuur van maximaal 2 euro voor een opname met overnachting in een kamer van twee of meer personen. 2 euro. Dankzij het beschermingsmechanisme van de maximumfactuur eindigde in 214 slechts 12% van de opnames in kamers voor twee of meer personen (1% in 213) met een factuur hoger dan 2 euro. Dit percentage heeft betrekking op 164.485 patiënten. Zo kan elke patiënt er op rekenen dat hij of zij nooit meer dan 2 euro uit eigen zak zal moeten betalen. Een kostenraming voor patiënten vóór hun ziekenhuisopname. De variatie in de facturen voor de patiënt is enorm. Tien procent van de patiënten in het ziekenhuis betaalt, alle kamers samengeteld, minder dan 5 euro, maar een andere tien procent moet meer dan 1.339 euro neertellen en bij één op de honderd opnames loopt de factuur zelfs op tot meer dan 6.615 euro. Om verrassingen te vermijden is het dus wenselijk dat patiënten voor hun opname een kostenraming zouden krijgen, hetzij op het moment van de afspraak, hetzij via een kostprijssimulator op de website van het ziekenhuis. Meer dan een ziekenhuis stelt reeds dergelijke simulator online ter beschikking. CM juicht dit toe en moedigt de andere ziekenhuizen aan hier ook werk van te maken. Artikel 862 van de wet op de patiëntenrechten preciseert bovendien dat de financiële gevolgen van de ziekenhuisopname deel uit maken van de informatie die de patiënt moet ontvangen om zijn geïnformeerde toestemming te kunnen geven voor de te ontvangen zorgen. Zonder ereloonsupplementen, met goed vergoed medisch materiaal en gesolidariseerde niet-terugbetaalde geneesmiddelen moet het mogelijk zijn de factuur voor elke patiënt in een kamer voor twee of meer personen in elk ziekenhuis te beperken tot CM-Informatie 263 maart 216 41
Tabel 1: Top-tien van de ziekenhuizen met de hoogste ereloonsupplementen (in procent) in eenpersoonskamers voor e opnames Gemeente Ziekenhuis maximum 1 procent ereloon supplement gemiddeld procent ereloon supplement toename ereloon supplement in 214 gemiddelde totale factuur patiënt Brussel 2 CHIREC 3% 173% -3,89% 3.176 Rocourt CHC St.Vincent en Ste.Elisabeth 275% 162%,62% 2.474 Gosselies Clinique Notre-Dame de Grâce 25% 159% 7,43% 2.6 Brussel UCL Saint-Luc 3% 152% 8,57% 4.58 Brussel Clin. Univ. Hôpital Erasme 3% 138% -7,38% 3.626 Brussel CHU Brugmann 3% 134% 16,52% 2.65 Brussel Namen De Europaziekenhuizen - Cliniques de L'Europe Centre Hospitalier Regional Sambre et Meuse 3% 129% -,77% 2.685 2% 129% 95,45% 2.388 Ottignies Clinique Saint Pierre Ottignies 2% 126% 2,44% 2.562 La Louvière CHU Tivoli 3% 122% -3,94% 2.257 1 Percentage zoals vermeld op de opnameverklaring 2 Zes sites verspreid over Brussel en Waals-Brabant 2. De ereloonsupplementen stijgen sneller dan ooit In 214 vond er een belangrijke stijging van de ereloonsupplementen in eenpersoonskamers plaats (gaande van 6% tot 1% afhankelijk van het type opname). Wetende dat in 214 de indexering,4% bedroeg, stellen we vast dat deze enorme toename 5% hoger ligt dat de gemiddelde groei van de laatste vijf jaar en de belangrijkste stijging van de afgelopen 1 jaar vormt. In 215 hebben 7 instellingen hun ereloon percentages verder opgetrokken. Een wettelijke beperking van de ereloonsupplementen in eenpersoonskamers. De ereloonsupplementen in eenpersoonskamers kennen sinds 24, het beginjaar van onze metingen, elk jaar een forse stijging. De stijging van 214 is de grootste van de afgelopen 1 jaar. Deze evolutie kan leiden tot een duale geneeskunde, met twee soorten ziekenhuizen. Aan de ene kant ziekenhuizen waarin het medisch korps meer kan verdienen en waarin er systematisch eenpersoonskamers worden aangeboden. Aan de andere kant, betaalbare ziekenhuizen, die echter moeilijkheden ondervinden in het aantrekken van artsen en het vergaren van extra middelen via patiënten die bereid zijn om meer te betalen voor extra luxe. Ziekenhuizen, die met overheidssubsidies gebouwd worden, die voor de verzorging van de patiënten worden gefinancierd, en waar artsen werkzaam zijn wiens prestaties in grote mate worden terugbetaald door de sociale zekerheid, moeten medische zorg aanbieden die voor iedereen gelijk is en voor iedereen betaalbaar blijft. Een wettelijke beperking van de ereloonsupplementen in eenpersoonskamers zou de opwaartse kostenspiraal ten laste van de patiënt tegenhouden en oneerlijke concurrentie vermijden van ziekenhuizen die op meer gegoede patiënten en duurder betaalde artsen mikken. Een dergelijke beperking zou kunnen opgelegd worden in de vorm van hetzij een plafonnering van de ereloonsupplementen aan 1% van het officieel honorarium, hetzij een forfaitarisering gekoppeld aan de behandelde pathologie. Zeker voor bevallingen, waarbij de ouders meestal voor een eenpersoonskamer kiezen, dringt deze beperking zich op. Ereloonsupplementen vormen in sommige ziekenhuizen een reëel financieel risico voor de jonge ouders. CM streeft naar de uiteindelijke afschaffing van ereloonsupplementen. De afschaffing van ereloonsupplementen in twee- en meerpersoonskamers betekent dat artsen slechts ereloonsupplementen kunnen vragen in eenpersoonskamers, waardoor de kamerkeuze een bepalende invloed heeft op wat de arts kan vragen voor zijn medische prestatie. Als je kiest voor een eenpersoonskamer, betaal je dus meer voor de medische prestaties, die op zich in alle kamers hetzelfde moeten zijn. Daarnaast betaal je eveneens kamersupplementen voor het comfort van 42 CM-Informatie 263 maart 216
een eenpersoonskamer. Het is echter niet eenvoudig deze ereloonsupplementen direct af te schaffen, omdat de artsen hier een deel van afstaan aan het ziekenhuis. Deze ereloonsupplementen zijn volgens de ziekenhuizen 4 noodzakelijk om de structurele onderfinanciering in het Budget van Financiële Middelen op te vangen. 5 Een correcte en transparante financiering van de ziekenhuizen die de verpleegkundige zorg en andere personeelskosten beter dekt. De stijgende ereloonsupplementen in eenpersoonskamers en de grote variatie tussen de ziekenhuizen en artsen doen vragen rijzen over de mechanismes van de ziekenhuisfinanciering. Welk aandeel van de artsenhonoraria is er werkelijk nodig voor een correcte ziekenhuisfinanciering? De financiële druk op de artsen om mee de werking van het ziekenhuis te financieren, is voor sommige specialisten een reden om zich op een privépraktijk te richten waar zij vrij hun honorarium kunnen bepalen. Een transparantere en correctere financiering van de ziekenhuizen, zou deze continue stijging van ereloonsupplementen en de sluipende privatisering van de geneeskunde tegengaan. Als CM eisen we een verduidelijking van de bestemming van ereloonsupplementen. Het volledig aandeel ten laste van de patiënt in de inkomsten van de ziekenhuizen groeit van jaar tot jaar en maakt vandaag 1% van hun budget uit, namelijk meer dan 1,2 miljard euro. Als dit bedrag verder blijft stijgen, is er sprake van een de facto privatisering. De hervorming van de ziekenhuisfinanciering laat ook toe om een einde te maken aan de voortdurende en kunstmatige verhoging van het aantal opnames. Het aantal opnames komt dan terug in lijn met de werkelijke bevolkingsevoluties en de werkelijke toestand van de publieke gezondheid. 3. De ereloonsupplementen op technische prestaties zijn in opmars (figuur 2). Voor bepaalde prestatietypes zien we zelfs een groei van 2%. Er bestaat nog geen systematische aanrekening voor supplementen op technische prestaties, maar de aanrekening hiervan komt steeds vaker voor. Een verbod op ereloonsupplementen voor technische prestaties en reanimatie. Onder technische prestaties verstaan wij prestaties waarbij er geen enkel contact met de patiënt plaatsvindt en waarbij de patiënt dus niet zelf zijn zorgverlener kiest (typische voorbeel- Figuur 2: Toename 213-214 honoraria supplementen, per prestatietype 25% 2% 15% 1% 5% % 7,3% 6,2% toename Gemid. toename Aandeel in het totaal aan gefactureerde ereloonsupplementen 23,6% 21,% 18,7% 19,7% 15,2% 15,7% 11,3% 11,8% 12,7% 13,6% 14,% 12,4% 1,7% 9,5% 9,4% 9,3% 8,2% 8,9% 7,9% 5,3% 3,4% 3,5% -,3% 3,3% 3,2% -5% Anesthesiologie Verloskunde (incl operatieve hulp) Toezicht Orthopedie Abdominale heelkunde Thoracale heelkunde Rx therapeutisch Radiologie Neurochirurgie Urologie Pathologische anatomie NKO (art 14 i) Bijkomend urgentiehon chirurgie Gynaecologie Klinische biologie : per prestatie Plastische heelkunde Echografie Medische beeldvorming connexisten (art 17ter) Fysiotherapie Pediatrie Cardiologie Gastro-entero Oftalmologie Bloedvaten Reanimatie Stomatologie (art 14L) Neuropsychologie 4 Er is immers bijna geen publieke informatie over de afdrachten van artsen aan ziekenhuizen of over de bestedingen door de ziekenhuizen van deze afgedragen ereloonsupplementen. 5 De overheid staat in voor het Budget van de Financiële Middelen (BFM). Dit dekt (een deel van) de algemene werking van het ziekenhuis: van hotelfunctie tot verpleegkundige zorg, van investeringen in medische apparatuur tot de kost van de ziekenhuisapotheek. CM-Informatie 263 maart 216 43
den hiervan zijn: prestaties voor klinische biologie en radiologie). De reanimatieprestaties zijn geen technische prestaties, maar hierbij kiest de patiënt evenmin zijn zorgverlener. De reanimatieruimte kan men ook niet echt vergelijken met een eenpersoonskamer. Het aanrekenen van deze supplementen past niet in de logica van een arts-patiënt relatie en er bestaan grote praktijkverschillen tussen de ziekenhuizen. Jammer genoeg zien we eveneens een verontrustende stijging van de ereloonsupplementen bij dit type prestaties. Vergelijk ziekenhuistarieven op www.cm.be/ziekenhuisfactuur en pas uw keuze van ziekenhuis aan, voor zover dat mogelijk is. 5. Het aantal opnames in eenpersoonskamers (met kamersupplement) bleef in 214 nog steeds stabiel. Naarmate het aanbod toeneemt (renovaties en nieuwe constructies), waarmee overigens beantwoord wordt aan de verwachtingen van de patiënt 6, verwachten we ons aan een stijging van het aandeel opnames in eenpersoonskamers. Het totaalbedrag dat betaald wordt door de patiënten (nationale extrapolatie, voor alle type opnames), vertegenwoordigt momenteel 1% van het totaalbudget van de ziekenhuizen. In het licht van de hierboven genoemde punten, vrezen we dat dit aandeel veel zal toenemen. We nemen een langzame en sluipende privatisering van de zorgkosten waar. Garantie van de vrije keuze van arts ongeacht het kamertype 4. De kamersupplementen in eenpersoonskamers zijn in veel ziekenhuizen gestegen (figuur 3). De impact van deze supplementen op de totaalkost ten laste van de patiënt mag niet onderschat worden: ze maken 17% van de factuur ten laste van de patiënt uit. Tussen 213 en 214 is ook deze kostencategorie met 5% gestegen. Als ziekenfonds krijgen wij regelmatig signalen van patiënten dat zij verplicht worden voor een eenpersoonskamer te kiezen indien zij door een bepaalde arts willen behandeld worden. Dit is onaanvaardbaar, want de kamerkeuze mag op geen enkele manier de bereidheid van een arts beïnvloeden om een patiënt te verzorgen en mag evenmin een invloed hebben op de beschikbaarheid van de arts. De Orde der Geneesheren stelt dat Figuur 3: Kamersupplement per dag in eenpersoonskamers, bij de e opnames 214 18 213 214 16 14 euro per dag kamersupplement 12 1 8 6 4 2 per ziekenhuis 6 Bij de enquête die ter gelegenheid van het CM Congres van juni 215 afgenomen werd, antwoordde 73% van de respondenten (van de in totaal meer dan 51.) dat ze een opname in een eenpersoonskamer verkiezen. 44 CM-Informatie 263 maart 216
Figuur 4: België Evolutie aantal ziekenhuisopnames (extrapolatie volgens globaal marktaandeel CM) 4.. 3.5. Daghospitalisaties 1,65!"#$%&'(()*+% miljoen 3.. 1 miljoen 616.435 Aantal opnames 2.5. 2.. 449.46 638.413 1.37.461 1.5. 1.. 1.689.396 1.856.82 5. 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 e opname niet chirurgisch dagziekh (exclusief ambulante forfaits) chirurgisch dagziekh het weigeren van zorg aan een patiënt op basis van de kamerkeuze ingaat tegen de geneeskundige plichtenleer (advies van 22 februari 214). 6. Een dagopname werd duurder Ze steeg met 5 procent voor chirurgische ingrepen en met 8 procent voor niet-chirurgische ingrepen. Deze kostenstijging is vooral sterk bij de eenpersoonskamers (respectievelijk +9% en +1%) en is relatief gematigd wat betreft de kamers voor twee of meer personen (+2% en +3%). De gemiddelde factuur in het chirurgisch dagziekenhuis bedroeg 722 euro in een eenpersoonskamer en 129 euro in een kamer voor twee of meer personen. Kies kostenbewust of u een eenpersoonskamer of een gemeenschappelijke kamer wenst. Informatie over de kost van de verschillende kamertypes vindt u op de opnameverklaring die u wordt voorgelegd ten laatste op het moment van de opname. U kan de opnameverklaring ook vooraf opvragen (de ziekenhuizen zijn verplicht deze kosteninformatie op hun website te publiceren). Zeker voor een dagopname, waar u maximaal enkele uren gebruik zal maken van uw kamer is dit belangrijk. Het verschil in prijs tussen een eenpersoonskamer en een kamer voor twee of meer personen is er nog groter dan bij een e opname. Vraag uw arts te schatten wat de kost van de ingreep zal zijn (medisch materiaal en ereloon). Bij een heelkundige ingreep bijvoorbeeld, kan de kost van het medisch materiaal (implantaten of hechtmiddelen die in het lichaam blijven) hoog oplopen. De hoogte van het ereloon kan en mag besproken worden. 7. De kosten ten laste van de patiënt voor medisch materiaal en implantaten zijn gedaald. De vrijgemaakte middelen in de ziekteverzekering en de inspanningen op beleidsniveau om de kosten van medisch materiaal en implantaten in te perken, hebben hun vruchten afgeworpen: de kost ten laste van de patiënt voor dit type materiaal is gemiddeld met 2% per jaar gedaald gedurende de voorbije acht jaar. Leg uw factuur voor aan uw ziekenfonds vooraleer te betalen. Onze medewerkers kunnen u uitleg geven over de inhoud van uw factuur en nagaan of er geen fouten of onwettige aanrekeningen in staan. In die gevallen kan de dienst ledenverdediging uw factuur betwisten bij het ziekenhuis. CM-Informatie 263 maart 216 45
Figuur 5: Totaal volume betalingen door patiënten per type hospitalisatie en kamer, prijzen 214 - extrapolatie volgens globaal marktandeel CM 7.. 6.. 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. 28 29 21 211 212 213 214 28 29 21 211 212 213 214 eenpersoonskamers twee- en meerpersoonskamers andere kosten ereloonsupplementen remgeld 46 CM-Informatie 263 maart 216
Figuur 6: Variatie in de factuur voor niet terugbetaalde geneesmiddelen opnames 214 6 5 Gemiddelde kost ( ) per opname 4 3 2 1 94% < 1 euro 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 Percentiel (1%=7354 patiënten) 8. Per opname betaalt de patiënt gemiddeld 32 euro voor niet-terugbetaalde geneesmiddelen. Dat bedrag is al meer dan tien jaar stabiel, maar de variatie tussen de opnames is groot (figuur 6). Solidariseren van de kost van niet-terugbetaalde geneesmiddelen onder de ziekenhuispatiënten, zodat geen enkele patiënt voor een onaangename verrassing komt te staan CM pleit voor het solidariseren van de kost voor niet-terubetaalde geneesmiddelen. Elke patiënt zou dan per opname 32 euro betalen, ongeacht zijn of haar eigen gebruik van niet-terugbetaalde geneesmiddelen. Deze vorm van forfaitarisering zou de onvoorspelbare variatie van de kost van niet-terugbetaalde geneesmiddelen doen verdwijnen. ciële toegankelijkheid tot eenpersoonskamers echter in gevaar gebracht. Ziekenhuizen, die met overheidssubsidies gebouwd worden, die voor de verzorging van de patiënten worden gefinancierd, en waar artsen werkzaam zijn wiens prestaties in grote mate worden terugbetaald door de sociale zekerheid, moeten medische zorg aanbieden die voor iedereen gelijk is en voor iedereen betaalbaar blijft, onafhankelijk van de kamerkeuze. Daarvan zijn we overtuigd. We roepen de Minister op om in de hervorming van het ziekenhuislandschap en de ziekenhuisfinanciering een einde te stellen aan deze vicieuze cirkel. Er moet reeds in de fundamenten van het nieuwe systeem gezocht worden naar een oplossing, zonder een grondige discussie over ereloonsupplementen te vermijden/ontwijken. De barometer toont aan dat het mogelijk is om de kosten van je ziekenhuisverblijf te beperken door te kiezen voor een tweeof meerpersoonskamer. Tegelijkertijd associëren patiënten de eenpersoonskamer niet langer met luxe, maar met het recht op privacy en met de noodzaak van rust voor een spoedig en goed herstel. We moeten samen onderzoeken hoe we deze groeiende vraag, op de meest billijke manier kunnen beantwoorden. Conclusie De CM barometer 215 geeft enkele belangrijke tendensen weer die de overheid moeten aanzetten tot actie. Het huidige financieringssysteem brengt immers de patiëntgerichtheid in het ziekenhuisbeleid in gevaar. De ziekenhuizen moeten voortdurend hun eigen financiële overleving waarborgen en hebben geen helder lange termijn zicht op de financiële middelen waarover ze de komende jaren zullen beschikken. We zien dat ziekenhuizen elk jaar meer extra ruggensteun zoeken bij patiënten die zich een eenpersoonskamer kunnen veroorloven of een hospitalisatieverzekering hebben. Hierdoor wordt de finan- CM-Informatie 263 maart 216 47