R o e l a n d M u s k e n s Aan de goede kant Een geschiedenis van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging 1960-1990
Aan de goede kant Een geschiedenis van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging 1960-1990 ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Agnietenkapel op maandag 30 september 2013 te 14.00 uur door Roeland Willem Anton Muskens geboren te Rotterdam
Promotor: Prof. dr. W.G.J. Duyvendak Co-promotor Prof. dr. L. Heerma van Voss Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
HOOFDSTUKINDELING Voorwoord 8 Inleiding 11 Een sociale beweging 13 Golven van protest 14 Mobilisatiegronden 15 Doelen en middelen 17 Publieksmobilisatie en beleidsverandering 18 Invloed op de buitenlandse politiek 21 Algemene verklaringsfactoren voor succes 22 Succesfactoren in publieksmobilisatie en beleidsbeïnvloeding 23 Het meten van succes 24 Tot slot 26 1 De aanloop 28 Proloog 28 2. Comité Zuid Afrika 38 Inleiding 38 Opmaat naar de roerige jaren zestig 39 Sharpeville, 21 maart 1960 41 Het CZA na Sharpeville 44 Steun voor Zuid-Afrika 48 Het CZA mist de boot 49 De ton van Luns 55 Defence and Aid Fund Nederland 57 Onderzeeboten 62 3. Boycot Outspan Actie 66 Inleiding 66 Na Outspan 74 4. Anti-Apartheidsbeweging Nederland 78 Inleiding 78 Nederland in de jaren zeventig 78 De beginjaren van de AABN 81 Het Kabinet Den Uyl en de apartheid 84 De AABN als speurhond 87 Azania Komitee; maoïsten tegen apartheid 91 Kwestie van de reactorvaten 95 De vakbeweging tegen apartheid 101 Dagelijks leven bij de AABN 105 Overheidssubsidie 106 De banden met de CPN 107 Okhela en de val van Berend Schuitema 109 AABN versus KZA 115 Solidariteit aan het einde van de jaren zeventig 120 Soweto 121 De AABN na Soweto 125 Onderwijs tegen apartheid 126 De AABN en het wapenembargo 127 Muldergate 132 Culturele banden 134 Wetenschappelijke contacten met Zuid-Afrika 137 Culturele boycot 143 Zingen tegen apartheid 145 Radio Freedom 148 AABN in dood tij 150
Culture in Another South Africa 153 Zwarte Nederlanders tegen apartheid 154 De affaire Klaas de Jonge 156 Operatie Vula 159 Breed Overleg Tegen Apartheid 160 Het verschijnsel Mandela 162 Het einde van de AABN 165 5 Werkgroep Kairos 167 Inleiding 167 Beyers Naudé en het Christelijk Instituut 167 Lunteren en de oprichting van Kairos 168 Kairos kiest voor het ANC 172 Steun voor Buthelezi 175 Programme to Combat Racism 179 Betaald Antwoord 184 Betaald Antwoord en de herinvesteringen 185 Steunt uw geld apartheid? 189 Kerken en apartheid 191 Katholieken tegen apartheid 193 De strijd om het CDA 194 De laatste jaren 200 6 Het olie-embargo; acties tegen Shell 201 Inleiding 201 Gesprekken met Shell 201 Aandeelhoudersacties 203 Aandacht op Rhodesië 206 Gezamenlijke campagne voor een olieboycot 208 Shipping Research Bureau 212 Kamerdebat over de olieboycot 214 Na het Kamerdebat 217 Internationale campagne 221 Shell ontwikkelt een strategie 224 Shell tegen apartheid 228 7 Komitee Zuidelijk Afrika 231 Inleiding 231 Angola Comité 231 Amandla en Facts & Reports 233 Stichting Sanctiejaar en de sportboycot 235 Krugerrand 242 Pluk geen vruchten van apartheid 244 Lagere Overheden Tegen Apartheid (LOTA) 247 Amsterdam en Rotterdam tegen apartheid 250 Tweesporenbeleid 253 Het tweede spoor 255 Bevrijdingsfonds 256 Medefinanciering 258 Hulp in natura 261 Hulp versus actie 263 SA/NAM en het Europese geld 264 8 De autonome beweging tegen apartheid 271 Inleiding 271 De zwarte jaren tachtig 271 De achtergrond van de radicale vleugel 273 Bluf! 276 De verhouding met de comités 277 Het dilemma tussen anonimiteit en politiek overtuigingswerk 283
RARA 283 De Makrobranden en de strijd tegen SHV 286 De arrestatie van Roemersma 291 Blij dat ik snij en andere radicale acties tegen Shell 292 SuZA en de Spektakelblokkade 297 Na het spektakel de stilte 304 9 De beweging na 1990 308 Geef Mandela een eerlijke kans 311 10 Conclusies 315 Een verzuilde beweging 315 Protest Event Analysis 317 Succesfactoren 320 Conclusies CZA 321 Conclusies BOA 324 Conclusies AABN 326 Conclusies Kairos 328 Concusies olieboycot en acties tegen Shell 330 Conclusies KZA 332 Conclusies radicale beweging tegen apartheid 333 Succes en falen van de anti-apartheidsbeweging 337 Het effect van de sancties op Zuid-Afrika 339 Tot slot 342 English Summary 344 Geraadpleegde literatuur 350 Namenregister 358 Geïnterviewde personen 363 Annex 365 Nederlandse anti-apartheidsorganisaties 365 Lijst van activiteiten van de radicale beweging 371
Tot slot De Nederlandse strijd tegen apartheid kwam deels voort uit de afkeer tegen het racisme dat Nederland meemaakte tijdens de Tweede Wereldoorlog. De deportatie van en moord op meer dan honderdduizend joden, de bezetting, de Duitse rassenwetten die ook in Nederland van toepassing werden verklaard, hadden diepe krassen achtergelaten in de ziel en hebben het morele kompas van de Nederlander blijvend geijkt. Verschillende anti-apartheidsactivisten die in het kader van dit onderzoek zijn geïnterviewd verklaarden dat de (eigen of overgeleverde) ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog motiveerden om apartheid te bestrijden. De weerstand tegen racisme verbindt sinds 1945 (vrijwel) het hele politieke spectrum. De schok was daarom aanzienlijk toen in de decennia na de oorlog het verzet van Nederlanders tegen de bezetters en tegen het racisme van het nazibewind minder massaal bleek te zijn geweest dan we ons tijdens de euforie van de bevrijding realiseerden. De lijn tussen goed en fout bleek minder scherp dan gedacht en meer Nederlanders dan we aanvankelijk wilden toegeven hadden zich opgehouden in het grijze gebied tussen collaboratie en verzet. De dekolonisatie in Afrika en Azië die na 1945 op gang kwam, was in het licht van de afkeer van racisme ook vol betekenis. Maar terwijl in veel landen in Afrika en Azië de oude, hiërarchische verhoudingen tussen blank en zwart en tussen kolonisator en gekoloniseerde werden verbroken, ging Zuid-Afrika de omgekeerde weg. Zuid-Afrika verankerde in 1948 het racisme in de grondwet en waar andere Afrikaanse landen dekoloniseerden, maakte Zuid-Afrika duidelijk dat de ongelijke verhouding tussen blank en zwart daar blijvend zou zijn. Dat zette Zuid-Afrika apart. Voor velen in Nederland was de associatie met Hitler-Duitsland onontkoombaar: het was een kleine stap van für Juden verboten tot slegs vir blankes. Vooral door de AABN werd de historische link tussen nazi-duitsland en Zuid-Afrikaanse apartheid dikwijls gelegd. Aanvankelijk streden de gevoelens van afkeer nog met het idee van de stamverwantschap. Zeker tot 1960 onderhield Nederland hartelijke betrekkingen met Zuid-Afrika, die onder andere tot uitdrukking kwamen in wederzijdse staatsbezoeken. Maar na Sharpeville veranderde dat. Direct na dit bloedbad dienden zich de eerste actiegroepen aan die zich richtten tegen Zuid-Afrika en de apartheid. Onder invloed van de woelige jaren zestig, de provo s en hippies en het uit Amerika overgewaaide Vietnamprotest, groeide het verzet. Aanvankelijk stond de aandacht voor Zuid-Afrika nog in de schaduw van de Vietnambeweging en de protesten tegen het late kolonialisme van Portugal, maar vanaf het midden van de jaren zeventig kwam de strijd tegen de apartheid centraal te staan in de Nederlandse solidariteitsbeweging. Dit had te maken met een aantal ontwikkelingen. Ten eerste het verdwijnen van Vietnam en het Portugese kolonialisme van de agenda, ten tweede de gebeurtenissen in Soweto en ten derde de hernieuwde belangstelling in Nederland voor de Tweede Wereldoorlog en het vraagstuk van goed en fout (onder invloed van het proces tegen de Nederlandse collaborateur Pieter Menten en de zaak van de Duitse oorlogsmisdadigers in Breda). De kwestie van de apartheid werd een hedendaagse herkansing voor het knagende gevoel dat minder Nederlanders dan we dachten zich verzet hadden tegen de nazi s. De strijd tegen de apartheid werd een nieuwe, grotendeels binnenlandse verzetsstrijd. De vijand zat niet exclusief in Johannesburg, maar was ook te vinden in de oude banden van Nederland met Zuid-Afrika, in de gevoelens van stamverwantschap, in de automatische Nederlandse reflex van neutraliteit op het internationale toneel, in de rol van Nederland als koopman die overal wel zaken wilde doen. Wilde Nederland de strijd aanbinden met apartheid dan was het zaak om vooral de binnenlandse betrokkenheid met de apartheid te verbreken. De strijd tegen de apartheid werd daarmee ook een moderne beeldenstorm. Het werd religieus. Ruimte voor nuance verdween, want nuance stond in de weg van de vastberadenheid om deze keer, in deze oorlog, onbetwijfelbaar aan de goede kant te staan. Straatnaambordjes moesten het ontgelden, de oude sympathie voor de Boeren werd omstreden, Nederlandse schrijvers werd de uitreis naar Zuid-Afrika verboden op straffe van excommunicatie, Zuid-Afrikaanse cultuur werd geridiculiseerd en migratie naar Zuid-Afrika werd hoogverraad. De boeken van de Nederlands Zuidafrikaanse Vereniging belandden in de gracht, Kaapse wijnen en fruit gingen in de ban. En er was Shell. De strijd tegen Shell ontwikkelde zich tot het epicentrum van de antiapartheidsstrijd. De wapens waren de afgesneden vulpistolen van de benzinepompen. Anders dan de Tweede Wereldoorlog eindigde de strijd tegen de apartheid niet in een duidelijke capitulatie van de vijand. Voordat de anti-apartheidsbeweging echt de tanden kon laten zien koos blank Zuid-Afrika eieren voor haar geld. Zij het dat de druk die de internationale beweging had opgeworpen de val van de apartheid wel degelijk had bespoedigd. Maar de verandering waar zo hard voor gevochten was, kwam uiteindelijk uit het vermaledijde vijandelijke kamp. Staatspresident Frederik Willem de Klerk wierp zich op als verlosser en werd beloond met een Nobelprijs voor de Vrede. Aartsvijand Shell wist zich te verschuilen achter geheimzinnige besprekingen die het bedrijf allang zou hebben gevoerd met de leiders van zwart Zuid-Afrika en bemachtigde daardoor net op tijd een plek in het andere kamp. Bewijs voor de draai van het oliebedrijf was het feit dat het ANC na haar legalisering intrek nam in het oude hoofdkantoor van de Koninklijke in Johannesburg: Shell House. Dit tot afschuw van de anti-apartheidsactivisten die zich herinnerden hoe stug het oliebedrijf had vastgehouden aan het zakendoen met het blanke minderheidsregime. En hoe Shell, en andere bedrijven, zich jarenlang hadden verscholen achter bestaande wetgeving en noties over het gebrek aan effectiviteit van een principiëlere opstelling.
Maar de echte verlosser was toch Nelson Mandela die bij zijn zegetocht in Amsterdam werd toegejuicht als had hij voor ons de wereldcup binnengehaald. De politici en andere gezagsdragers die luttele jaren ervoor het ANC en haar bejaarde leider nog gelijk hadden gesteld aan terroristen, verdrongen zich om met Madiba op de foto te kunnen. Nederland had ook na afloop van deze oorlog weer massaal in het verzet gezeten.