Luci serene e chiare

Luci serene e chiare oude en nieuwe koormuziek uit Italië Zondag 28 april 2013, Lambertusbasiliek Hengelo Uitvoering: Arte Vocale onder leiding van Hans Noyens met medewerking van Henk Linker, orgel

2

Programma Antonio Lotti (1665-1740) Crucifixus à 6 Carlo Gesualdo (1566-1613) Renato Miani (1965) Luci serene e chiare Luci serene e chiare Girolamo Frescobaldi (1583-1643) Toccata Nona Girolamo Frescobaldi Balletto Terzo - Corrente del Balletto - Passacagli Antonio Lotti Crucifixus à 10 Carlo Tommasi (1973) Gregorio Allegri (1582-1652) Crucifixus Miserere Bernardo Pasquini (1637-1710) Variationi Antonio Lotti Crucifixus à 8 Morten Lauridsen (1943) Claudio Monteverdi (1567-1643) Luciano Berio (1925-2003) uit Madrigali: - Io piango - Luci serene e chiare Luci Sereni e chiare E si fussi pisci 3

Toelichting bij het programma Italië is een land waar traditie en vernieuwing hand in hand gaan. In beeldende kunst en architectuur, vormgeving en mode en in de muziek en literatuur: steeds weer treffen we er de tegenstelling aan. Of misschien is het beter te spreken van een dialoog waarbij de een niet zonder de ander kan. De Rooms-katholieke kerk is een belangrijke oorsprong van het Italiaanse traditionele doen en laten. Dat de bron van het katholieke geloof al eeuwenlang in Rome ligt, heeft onmiskenbaar een stempel gedrukt op de geestesgesteldheid van het land; en dat doet het nog steeds als we kijken naar de televisiebeelden van de nieuwe paus. Het beïnvloedt de manier waarop kunstenaars kunst maken, en componisten muziek schrijven. Vernieuwingen ontstaan dan ook zelden in de geestelijke muziek. De geestelijke muziek van dit programma stamt uit drie perioden: de vroegbarok van Allegri, de laatbarok van Lotti en de 20 e eeuw van Tommasi. Het zijn alle drie prachtige koorwerken, maar feitelijk gebaseerd op 'oude' principes, traditioneel van inslag dus. Het Miserere is indrukwekkend en spectaculair in zijn extremiteit maar gebaseerd op een eeuwenoud principe van responsoriale beurtzang; de akkoordische schrijfwijze staat borg voor een goede verstaanbaarheid van de tekst; noodzakelijk trouwens ook voor de akoestische omstandigheden van de Pieterskerk in Rome (waar het stuk tot stand kwam en tot op de dag van vandaag in de Goede Week wordt uitgevoerd). Lotti's zettingen van het Crucificus zijn uitzonderlijk expressief in het gebruik van de samenklanken waarbij vooral de gestapelde dissonanten in het oor springen. De schrijfwijze echter is eigenlijk heel conventioneel polyfoon zoals dat twee eeuwen lang in de Renaissance gewoonte was geweest. Tommasi schrijft weliswaar in een 20 e eeuws harmonisch idioom, de samenklanken zijn dus eigentijds, maar daarin is hij zeker niet experimenteel; bovendien zorgt hij voor een goede verstaanbaarheid van de tekst door de ook weer overwegend akkoordische schrijfwijze. De vernieuwers die aan de slag gingen met experimenten moeten we vooral zoeken bij de wereldlijke muziek. Renato Miani maar ook Claudio Monteverdi en vooral Carlo Gesualdo waren in hun tijd absolute vernieuwers die baanbrekende muziek schreven en door hun tijdgenoten lang niet altijd gewaardeerd werden! Het wonderbaarlijke van componisten als Monteverdi en Gesualdo is dat ze konden switchen van traditioneel naar experimenteel. Ze schreven de ene dag geestelijke muziek op verzoek van bisschoppen en kardinalen in de 'oude stijl', en de volgende dag componeerden ze experimentele wereldlijk muziek in opdracht van regenten en hertogen. Componisten van religieuze muziek gebruiken per definitie teksten die eeuwenoud 4

zijn, dat is eigenlijk niks bijzonders. De Vulgaat, de bijbelvertaling die Hieronymus maakte in opdracht van Paus Damasus die behoefte had aan een begrijpelijker latijn, ontstond tussen 395 en 400. Sinds die tijd is die Latijnse versie uitgangspunt geweest van vele bewerkingen en vertalingen, ook in de verschillende landstalen. Dat zijn de teksten zoals die vandaag klinken in het Miserere en het Crucifixus. In de Renaissance ontstaat bij Italiaanse componisten de behoefte aan een eigentijds literair proza of poëzie; dichters en componisten ontmoeten elkaar in de zogenaamde accademia's en filosoferen er over manieren waarop tekst en muziek bij elkaar aansluiten. Daaruit vloeit voort de inspiratie voor een expressieve taal die door componisten gemakkelijk op muziek gezet kan worden. De teksten die hieruit zijn voortgekomen beleven sinds de jaren 80 van de 20 e eeuw weer een revival en worden gebruikt door eigentijdse componisten. Lauridsen, Amerikaan van Deense komaf, doet dat in composities die qua stijl sterk doen denken aan de Italiaanse renaissance madrigalen. Beeldrijk, vol van woordschildering, met een declamatorische manier van tekstvoordracht (een van de belangrijkste karakteristieken van het renaissance madrigaal) en expressief. In die zin is er een zekere verwantschap met het madrigaal van Monteverdi. Alleen het harmonisch idioom is eigentijds en verraadt de 20 e eeuwse componist. De jonge Italiaan Renato Miani doet het anders: hij gebruikt vooral de expressieve mogelijkheden van samenklank om de tekst tot uitdrukking te brengen. En in zijn harmonische grilligheid lijkt hij soms wel Gesualdo in gedachten te hebben. Luciano Berio tenslotte weet in de toonzetting van een eenvoudig volksliedje met het grootste gemak het comfort van traditie en het ongemak van vernieuwing te verbinden, met een knipoog en een glimlach, ook wel weer echt Italiaans... Hans Noyens 5

De uitvoerenden Arte Vocale, in 1999 voortgekomen uit het vroegere Twents Bachkoor, is een groep ervaren en geschoolde zangers en zangeressen, gespecialiseerd in het uitvoeren van muziek uit de renaissance en barok, met kennis van de oude uitvoeringspraktijk en een 'open mind' voor latere en hedendaagse muziek. Het koor werkt op projectbasis en streeft er naar om jaarlijks meerdere keren van zich te laten horen met aantrekkelijke programma's, telkens gewijd aan een thema. Arte Vocale heeft in haar bestaan al met verscheidene dirigenten gewerkt. Na het vertrek van Klaas Stok, vaste dirigent van wie na een lang samenwerkingsverband afscheid genomen moest worden, volgden projecten onder leiding van Jan Kruisselbrink, Els Dijkerman, Louis ten Vregelaar en Enrique López-Cortón. Met ingang van het najaar van 2008 staat Arte Vocale weer onder leiding van een nieuwe vaste dirigent: Hans Noyens. Hij leidde het koor al in meerdere projecten, onder andere 'Het huis van Gonzaga' met renaissancemuziek vanuit Mantua, 'Hemelse muziek uit Spanje' met de spectaculaire Missa scala aretina van Francisco Valls en het jubileumconcert 'drie eeuwen Magnificat'. Voor het project 'Europese monumenten in de koormuziek' ging Arte Vocale een succesvol samenwerkingsverband aan met het Vocaal Ensemble Zutphen waardoor het mogelijk was om werken uit te voeren in uiteenlopende bezettingen. Zo werden er dubbelkorige stukken gezongen, maar ook stukken voor zesstemmig vrouwen- of mannenkoor. Ook zestienstemmige, nog niet eerder in Nederland uitgevoerde muziek van Pawel Lukaszewski stond op het programma. In het voorjaar van 2012 was een concert te beluisteren met muziek van het Iberisch schiereiland voor de Goede week. Het befaamde Bassano Quartet (blokfluiten) speelde hierbij tevens muziek van Spaanse bodem. Het jaar 2012 werd afgesloten met een sfeervol Adventsconcert "Lux Aurumque" in samenwerking met verhalenverteller Wim Wolbrink. 6

Hans Noyens studeerde koordirectie bij Cees Rotteveel aan het Brabants Conservatorium en piano aan het Conservatorium in Maastricht. Tevens volgde hij de studie Muziekwetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Na het behalen van het diploma UM Koordirectie zette hij zijn studie voort bij Eric Ericson in Stockholm. Hij volgde cursussen bij onder andere Frieder Bernius, Daniel Reuss en Jos van Veldhoven. Als zanger was hij actief bij ensembles als Currende (Brussel), Cappella Amsterdam en de Nederlandse Bachvereniging. Bij de NPS was hij programmasamensteller voor Radio 4. Momenteel werkt hij als adviseur vocale muziek bij Kunstfactor, het landelijk sectorinstituut voor de amateurkunst. Naast Arte Vocale dirigeert hij het Waterlands Kamerkoor uit Purmerend, het projectkoor Rosa uit Utrecht en de ensembles Quintessens en 'één voor twaalf'. Als docent koordirectie is hij verbonden aan de Meerjarige Dirigenten Opleiding in Utrecht (MDO). In juni kwam onder zijn redacteurschap het Handboek van Koormuziek uit, een boek over de geschiedenis en ontwikkelingen van de koormuziek. Henk Linker studeerde orgel (docerend en uitvoerend musicus) en kerkmuziek (kerkelijk orgelspel) aan het Conservatorium te Enschede bij Gijs van Schoonhoven. Om zijn improvisatiekunst uit te breiden volgde hij lessen bij Hayo Boerema. Zijn muziekpraktijk is zeer omvangrijk: hij is dirigent/ organist van de St. Georgiusbasiliek te Almelo, organist van de Grote Kerk te Vriezenveen, en tweede organist van de Hervormde Kerk te Ootmarsum, dirigent van verschillende koren, geeft privé-les orgel, heeft een grote concertpraktijk als solist en als begeleider van solisten en koren. In de eerste drie maanden van 2012 werkte hij als Organist/Choirmaster in de Episcopale (Anglicaanse) kerk in Lexington, KY (Verenigde Staten). Met diverse soloprogramma's concerteerde hij behalve in Nederland ook in Bulgarije, Duitsland, Zwitserland, Rusland en de Verenigde Staten. In 2003/2005 gaf hij masterclasses in Moskou. Sinds 1995 vormt hij een vast duo met Valeria Boermistrova (mezzosopraan). Ze treden op in Nederland met verschillende programma's (met muziek vanaf de 14 e tot en met de 20 e eeuw). Ook hebben zij hun eigen serie concerten genaamd 'Muziek en Sfeer' in de prachtige St.Georgiusbasiliek in Almelo. Kijk ook op www.orgel-mezzo.nl. 7

8

Crucifixus à 6 Antonio Lotti Crucifixus etiam pro nobis, sub Pontio Pilato, passus et sepultus est. En hij werd voor ons gekruisigd, en is gestorven en begraven onder Pontius Pilatus. Luci serene e chiare Carlo Gesualdo Luci serene e chiare, voi m'incendete, voi; ma prov'il core, nell' incendio diletto, non dolore. Dolci parole e care, voi mi ferite, voi; ma prov' il petto, non dolore nella piaga, ma diletto. O miracol d'amore! Alma ch'è tutta foco e tutta sangue, si strugge e non si duol, mor'e non langue. Serene en heldere ogen, jullie zetten me in vuur en vlam, maar mijn hart moet vreugde, geen smart voelen in het vuur. Zoete en heldere woorden, jullie verwonden mij, maar mijn borst moet geen pijn voelen van de littekens, maar plezier. O, wonder van de liefde! De ziel die een en al vuur en pijn is, smelt, maar voelt geen smart, sterft, maar kwijnt niet weg. Luci serene e chiare Renato Miani Luci serene e chiare,... Serene en heldere ogen,... 9

Orgel Toccata Nona Balletto Terzo - Corrente del Balletto - Passacagli Girolamo Frescobaldi Crucifixus à 10 Antonio Lotti Crucifixus etiam pro nobis,... En hij werd voor ons gekruisigd,... Crucifixus Carlo Tommasi Crucifixus etiam pro nobis,... En hij werd voor ons gekruisigd,... Miserere Gregori Allegri Miserere mei, Deus, secundum magnam misericordiam tuam; et secundum multitudinem miserationum tuarum, dele iniquitatem meam. Amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper. Tibi soli peccavi, et malum coram te feci; ut justificeris in sermonibus tuis, et vincas cum judicaris. Wees mij genadig, o God, overeenkomstig Uw goedertierenheid, delg mijn overtreding uit overeenkomstig Uw grote barmhartigheid. Was mij schoon van mijn ongerechtigheid, reinig mij van mijn zonde. Want ík ken mijn overtredingen, mijn zonde staat mij voortdurend voor ogen. Tegen U, U alleen, heb ik gezondigd, ik heb gedaan wat kwaad is in Uw ogen, zodat U rechtvaardig bent wanneer U rechtspreekt en rein bent wanneer U oordeelt. 10

Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. Ecce enim veritatem dilexisti; incerta et occulta sapientiæ tuæ manifestasti mihi. Asperges me hyssopo, et mundabor; lavabis me, et super nivem dealbabor. Auditui meo dabis gaudium et lætitiam, et exsultabunt ossa humiliata. Averte faciem tuam a peccatis meis, et omnes iniquitates meas dele. Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis. Ne projicias me a facie tua, et spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Redde mihi lætitiam salutaris tui, et spiritu principali confirma me. Docebo iniquos vias tuas, et impii ad te convertentur. Libera me de sanguinibus, Deus, Deus salutis meæ, et exsultabit lingua mea justitiam tuam. Domine, labia mea aperies, et os meum annuntiabit laudem tuam. Quoniam si voluisses sacrificium, dedissem utique; holocaustis non delectaberis. Sacrificium Deo spiritus contribulatus; cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies. Benigne fac, Domine, in bona voluntate tua Sion, ut ædificentur muri Jerusalem. Tunc acceptabis sacrificium justitiæ, Zie, ik ben in ongerechtigheid geboren, in zonde heeft mijn moeder mij ontvangen. Zie, U vindt vreugde in waarheid in het binnenste, in het verborgene maakt U mij wijsheid bekend. Ontzondig mij met hysop, dan zal ik rein zijn, was mij, dan zal ik witter zijn dan sneeuw. Doe mij vreugde en blijdschap horen; laat de beenderen zich verheugen die U verbrijzeld hebt. Verberg Uw aangezicht voor mijn zonden; delg al mijn ongerechtigheden uit. Schep mij een rein hart, o God, en vernieuw in mijn binnenste een standvastige geest. Verwerp mij niet van voor Uw aangezicht en neem Uw Heilige Geest niet van mij weg. Geef mij de vreugde over Uw heil terug, ondersteun mij met een geest van vrijmoedigheid. Dan zal ik overtreders Uw wegen leren en zondaars zullen zich tot U bekeren. Red mij van bloedschulden, o God, God van mijn heil, dan zal mijn tong vrolijk zingen van Uw gerechtigheid. Heere, open mijn lippen; dan zal mijn mond Uw lof verkondigen. Want U vindt geen vreugde in offers, anders zou ik ze brengen; in brandoffers schept U geen behagen. De offers voor God zijn een gebroken geest; een verbrijzeld en verslagen hart zult U, o God, niet verachten. Doe goed aan Sion, naar Uw welbehagen; bouw de muren van Jeruzalem op. Dan zult U vreugde vinden in offers van 11

oblationes et holocausta; tunc imponent super altare tuum vitulos. gerechtigheid, in een brandoffer en een offer dat geheel verteerd wordt; dan zal men jonge stieren offeren op Uw altaar. Orgel Variationi Bernardo Pasquini Crucifixus à 8 Antonio Lotti Crucifixus etiam pro nobis,... En hij werd voor ons gekruisigd,... Io piango Morten Lauridsen Io piango, chè'l dolore pianger' mi fa, perch'io non trov'altro rimedio a l'ardor' mio. Cosi m'ha concio' Amore ch'ognor' viv'in tormento. Ma quanto piango più, men doglia sento. Sorte fiera e inaudita Che'l tacer mi d'a morte e'l pianger vita. Ik ween, omdat het verdriet mij doet wenen, omdat ik geen andere medicijn kan vinden voor mijn liefdesvuur. Ik ben zo gewond door de liefde dat ik altijd pijn zal lijden. Maar hoe meer ik ween, des te minder pijn ik voel. Wreed en ongehoord lot dat zwijgen mij de dood geeft en wenen het leven. Luci Sereni e chiare Morten Lauridsen Luci serene e chiare,... Serene en heldere ogen,... 12

Luci Sereni e chiare Claudio Monteverdi Luci serene e chiare,... Serene en heldere ogen,... E si fussi pisci Luciano Berio E si fussi pisci lu mari passassi E si fussi aceddu nni tia vinissi E vucca cu' vicca ti vurria vasari E visu cu' parlari cu' tia. En als ik een vis was, dan zou ik de zee oversteken En als ik een vogel was zou ik naar jou komen En mond aan mond zou ik vurig verlangen om je te kussen En gezicht naar gezicht zou ik met je willen praten. 13

Geachte muziekliefhebber, Arte Vocale is al 13 jaar een gewaardeerd ensemble in Hengelo. Om aantrekkelijke en kwalitatief goede concerten te kunnen geven maakt Arte Vocale hoge kosten. Denkt u daarbij aan de kosten van kerkhuur, solisten en partituren. De opbrengst van de entreekaartjes zijn hierbij vaak niet voldoende om deze kosten te dekken. Voor grotere projecten is het koor dan ook afhankelijk van subsidies en donateurs. De komende jaren staan er diverse bijzondere projecten op ons verlanglijstje. Om deze te kunnen uitvoeren is uw steun van harte welkom. Wilt u Kamerkoor Arte Vocale financieel ondersteunen, maakt u dan een bedrag van 25,- Euro of meer over op: Rekening 59 05 83 859 Tnv. "Kamerkoor Arte Vocale" te Hengelo, onder vermelding van Donateurbijdrage. Uiteraard staat hier ook iets tegenover! Als donateur van "Arte Vocale" informeren wij u tijdig over komende uitvoeringen. Doneert u meer dan 50 euro, dan ontvangt u ook nog 2 vrijkaartjes per jaar. Bent u geïnteresseerd in een donateurschap en wilt u meer weten, stuur dan een berichtje naar info@kamerkoorartevocale.nl. Wij nemen dan contact met u op. Zie voor nadere informatie ook onze website: www.kamerkoorartevocale.nl Wij zien uw positieve reactie met belangstelling tegemoet! 14

Arte Vocale in project Arte Vocale werkt op projectbasis en staat per project open voor deelname van nieuwe zangers en zangeressen. Het volgende project, dat start in september 2013, is getiteld "Tuin der Lusten". Het beroemde drieluik Tuin der Lusten van Jeroen Bosch vormt de inspiratiebron van dit programma dat composities bevat van onder andere Lassus, Josquin, Poulenc en Duruflé. Belangstellende zangers onder u kunnen zich hiervoor aanmelden. U kunt dit doen bij: Adi Hogeboom (voorzitter), 053-4312516 of info@kamerkoorartevocale.nl. Aan dit concert werken mee: Sopranen Susan Klein Margret Meen Anita van der Molen Carla Nieuwenhuis Karin Pranger Mieke ten Thije Ineke van der Werf Alten Marjanka Groen Adi Hogeboom Gerdien Lievers Riemke Oude Alink Alie Smelt Ans Veerbeek Tenoren Gé Kooijman Tonny Lievers Hans Versteeg Bassen Servaas Bank Kees Benink Paul Bonenkamp Bert Burgman Vincent Bijvanck Lay-out: Peter van der Vos 15

16