Kreeften. nieuwsbrief 1 - juni 2008 MURA BEDANKT! COLOFON VOORWOORD

Kreeften nieuwsbrief 1 - juni 2008 COLOFON Onregelmatig orgaan voor geïnteresseerden in Nederlandse zoetwaterkreeften. Uitgegeven door: Stichting EIS-Nederland: eis@naturalis.nl Bureau Waardenburg: info@buwa.nl VOORWOORD Dramatisch? Exotisch? Lekker? Eén ding is zeker: nog niet eerder speelde rivierkreeften, de grootste ongewervelden van het zoete water, een zo dominante rol in het Nederlandse ecosysteem als nu. Deze nieuwsbrief, waarvan de proeftabel voor de Nederlandse rivierkreeften het belangrijkste onderdeel is, vormt hopelijk een nieuw impuls om de sloten in de gaten te houden en waarnemingen te rapporteren. Alleen dan zijn we in staat om de (spannende?) ontwikkelingen op de voet te kunnen volgen. MURA BEDANKT! Dankzij een toevallige ontmoeting afgelopen winter tussen twee verkleumde medewerkers van EIS-Nederland en twee enthousiaste muskusrattenbestrijders van MURA-Zuid, provincie Noord-Holland, werkt stichting EIS tegenwoordig samen met de MURA. Hiermee hoopt EIS veranderingen in de verspreiding van Nederlandse rivierkreeften in meer detail en op meer structurele basis te kunnen volgen. De afgelopen maanden is William Vletter, stagiar bij Stichting EIS regelmatig op stap geweest met de MURA. Hieronder een verslag. Over mijn onderzoek In het kader van mijn studie biologie aan de Universiteit Leiden doe ik onderzoek naar de Rode Amerikaanse rivierkreeft; de Procambarus clarkii. Uit talloze studies is naar voren gekomen dat vooral deze soort een grote impact kan hebben op het zoetwatersysteem. Ze zouden met name een negatief effect hebben op de ondergedoken waterplanten, met alle gevolgen van dien. Wetenschappelijk onderzoek in Nederland over de mogelijke gevolgen van deze exoot is echter niet of nauwelijks gedaan. De eerste stap is om te achterhalen in welke habitat in Nederland deze soort het best gedijt. Ook probeer ik een vinger aan de pols te Stichting European Invertebrate Survey, verzamelt al 33,3 jaar gevens van ongewervelden in Nederland. Kreeftenwaarnemingen, bij voorkeur vergezeld van een foto, kunnen worden doorgegeven aan: EIS@naturalis.nl. Bram Koese NRC, dec. 2007

krijgen of ze ook daadwerkelijk effect hebben op waterplanten: emergente, drijvende en ondergedoken waterplanten. MURA en kreeften? In januari kwamen we per toeval in contact met de muskusratbestrijding MURA Noord-Holland. Het bleek een uitkomst te zijn, aangezien de rattenvangers waardevolle informatie hadden over rivierkreeften in hun beheersgebied. Rattenfuiken zijn namelijk een bijzonder efficiënt middel voor het vangen van kreeften. Vele rattenbestrijders waren dit voorjaar bereid om mij op sleeptouw te nemen tijdens hun strooptochten door het Vechtplassengebied. De eerste meeloopdag weet ik nog goed. Dit was met Marcel Vos, een ervaren muskusratvanger met hart voor de natuur. Het viel me meteen op dat Marcel erg geïnteresseerd was in kreeften en hij had een aantal goede, gerichte vragen, die ik met moeite kon beantwoorden. Ook had hij veel informatie over de verspreiding van de rode rivierkreeft. Hierdoor werd nog eens benadrukt dat mensen die dagelijks actief zijn in de natuur een waardevolle bron van informatie kunnen zijn. en Nieuw-Loosdrecht. In totaal zijn 120 vangmiddelen gecontroleerd, bestaande uit fuiken die ingegraven zijn in de oever (de zogenaamde PVC's) en fuiken die speciaal op maat waren gemaakt voor een locatie. Alle vangmiddelen hebben een eigen locatienummer gekregen waaraan coördinaten en foto s gekoppeld zijn. De nummers vergemakkelijken de communicatie tussen de rattenvangers en EIS. We hebben voornamelijk fuiken gecontroleerd die gelegen waren in Kortenhoef, `s-graveland, Ankeveen, Horstermeerpolder, Oud-Loosdrecht Resultaten We kunnen wel stellen dat de kreeften redelijk verspreid zijn in het onderzochte gebied (zie onder). Maar de dichtheden verschillen per lokatie. Ons vermoeden was dat in het natuurgebied het Hol en omringende gebieden de dichtheden van de rode rivierkreeften het hoogst waren. Dit is deels bevestigd door onder andere één fuik, die aangrenzend lag aan het Hol, waarin tachtig kreeften zijn aangetroffen. Verder ben ik, samen met André Limburg, met een bootje het Hol ingetrokken om daar PVC's te controleren. De aantallen in de PVC's waren niet schrikbarend hoog, zelfs veel lager dan verwacht. Toch zijn in elke PVC kreeften aangetroffen. Verder heb ik redelijk hoge aantallen gevonden op de`s-gravelandse buitenplaatsen en aan de noordrand van NieuwLoosdrecht. Minder hoge aantallen kwam ik tegen in de Horstermeerpolder. Verder ben ik Geregistreerde vindplaatsen P. clarkii in EISdatabestand voor januari 2008. Geregistreerde vindplaatsen P. clarkii in EISdatabestand na januari 2008.

Rattenvanger in actie. Foto: William Vletter zowel de rode rivierkreeft als de gevlekte rivierkreeft tegen gekomen in de omgeving van de Hilversumse Bovenmeent en tevens in de Ankeveensche plassen. Volgens sommige rattenvangers lijkt het erop dat de aantallen van de gevlekte rivierkreeft afnemen op plaatsen waar beide soorten voorkomen. Kan het zijn dat de rode rivierkreeft de concurrentiestrijd aan het winnen is? Dankwoord Bij deze wil ik graag de muskusrattenbestrijding MURA van de provincie Noord-Holland bedanken voor hun tijd, interesse en expertise. In het bijzonder: Pieter Dekker, Reinier Kollman, Andre Limburg, Robert van Malderen, Han Oosterhof en Marcel Vos. William Vletter ROZE OOIEVAARS? Op 17 februari jl. kwam bij EIS een melding binnen dat in de omgeving van Herwijnen ten oosten van Gorinchem roze ooievaars gesignaleerd zouden zijn. De inzendster, Caroline Elfferich, vroeg zich af of deze kleur het gevolg kon zijn van de consumptie van kreeften. Van verschillende vogelsoorten, onder andere flamingo's, is immers bekend dat de kleur van het verenkleed wordt veroorzaakt door hun prooidieren. Deze veronderstelling leek een aantrekkelijke verklaring voor het verschijnsel roze ooievaars, aangezien in de polders ten westen van Gorinchem zeer hoge dichtheden aan roodgekleurde kreeften worden gevonden (Procambarus acutus/zonangulus). Bovendien is van blauwe reigers bekend dat rode kreeften inmiddels een geliefd onderdeel van het menu vormen, getuige hun opvallende roodgekleurde braakballen vol met kreeftenschaartjes. Navraag bij de bron, Kees Vos, leerde echter, dat de roze kleuring geen verband kon houden met prooidieren, aangezien de dieren plotseling roze zweem hadden op de rug na een hevige regenbui waarmee kennelijk 'roze stofdeeltjes' naar beneden waren gekomen. Hoe zit het dan met ooievaars en kreeften? René Rietveld, ooievaarkenner van (voormalig) ooievaarsdorp het liesveld ten noorden van de Alblasserwaard, blijkt bij navraag niet eerder een ooievaar gezien te hebben met een kreeft in de snavel, laat staan roze ooievaars. Wel grijze ooievaars die in de nabijheid van schoorstenen hadden verkeerd. Dat de ooievaars desondanks wel degelijk een potentiële predator vormen voor rode kreeften blijkt uit het onderzoek van Alexandra Correia (2001), die constateerde dat kreeften in de zomermaande meer dan 50% van het hoofdvoedsel vormen van een Spaanse ooievaarpopulatie. Bram Koese Literatuur Correia, A.M. 2001. Seasonal and interspecific evaluation of predation by mammals and birds on the introduced red swamp crayfish Procambarus clarkii (Crustacea, Cambaridae) in a freshwater march (Portugal). Journal of Zoology 255: 533-541.

LICHAAMSBOUW: bovenzijde bewegende vinger (dactylus) vaste vinger acumen antenne schaar (cheliped) carpus (met of zonder stekel) antenale schub oog rostrum cervicale groeve areola rugschild (carapax) achterlijf Figuur 1 uropode telson staart achterlijf het achterlijf van een kreeft bestaat uit zes segmenten. acumen voorste, spits toelopende deel van de carapax voor de ogen annulus ventralis ook wel seminal receptacle genoemd. Rond tot ovaal geslachtsorgaan tussen het vierde pootpaar bij de vrouwtjes. Functioneert als spermaopslag. antenale schub vliezige schub aan de basis van de antenne antenne antenne areola ruimte tussen de branchiocardiale groeven, d.w.z de linker en rechterhelft van het achterste deel van het rugschild bewegende vinger bewegende vinger van de scharen; meestal wordt de grote scharen (voorpoten) bedoeld. carapax zie rugschild carpus Het 1-na laatste pootlid. Vanaf het pooteinde naar de basis heetten de segmenten: propodus (met of zonder schaar), carpus, merus, ischium, basipodite (of basis). cervicale groeve groef die het rugschild (carapax) overdwars in twee helften deelt cheliped schaar van de voorpoot dactylus bewegende vinger van de scharen; meestal wordt de grote scharen (voorpoten) bedoeld. gonopoden zie pleopoden ischium het 3-na laatste pootlid. Vanaf het pooteinde 2

LICHAAMSBOUW: onderzijde de scharen zijn bij volwassen mannetjes aanzienlijk forser dan bij vrouwtjes. bewegende vinger (dactylus) vaste vinger schaar (cheliped) antennule antenne 3e maxilipede propodus carpus merus ischium looppoot (pereiopode) basis pleopode 1 (ook gonopode 1 genoemd bij ) annulus ventralis pleopode 2 (ook gonopode 2 genoemd bij ) pleopode anus Figuur 2 naar de basis heetten de segmenten: propodus (met of zonder schaar), carpus, merus, ischium, basipodite (of basis). merus het 2-na laatste pootlid. Vanaf het pooteinde naar de basis heetten de segmenten: propodus (met of zonder schaar), carpus, merus, ischium, basipodite (of basis). pereiopode looppoot pleopoden gepaarde aanhangselen onder de achterlijfssegmenten. Bij de mannetjes functioneren de eerste twee paar gemodificeerde pleopoden als copulatie-orgaan en worden vaak ook met gonopoden aangeduid. Bij de vrouwtjes zijn de pleopoden meestal groter en dicht bezet met haren i.v.m. het dragen van de eieren en jongen. rostrum: rugschild voor de cervicale groeve rugschild ook wel carapax genoemd. Uitwendig pantser die de kop, borststuk en kieuwen beschermd. Het rugschild wordt door de cervicale groeve in twee helften gedeeld: een voorste deel dat spits toeloopt bij de kop en een achterste deel dat op zich zelf weer in twee helften is gedeeld. telson tweeledig afgeplat aanhangsel aan het 6e achterlijfssegment die samen met de uropoden (4 stuks) de staart vormt. uropode tweeledige afgeplate aanhangselen aan het 6e achterlijfssegment die samen met het telson de staart vormen. vaste vinger vaste vinger van de scharen; meestal wordt de grote scharen (voorpoten) bedoeld. 3

PROEFTABEL VOOR VOLWASSEN KREEFTEN IN NEDERLAND 1a) Voorpoot: binnenzijde van de carpus met een opvallende stekel (fig. 3-5). Rostrum met één stekel achter het oog. Voorste, spits toelopende deel van het rugschild vlak of hol ('gootje'), zonder middenkiel (fig. 7). Antenale schub met bolle binnenlob (fig. 7). Dier variabel gekleurd: licht- tot donkerbruin, zwartig, felblauw tot rood/oranje of met rode vlekkentekening op het achterlijf. Geslachtsrijpe mannetjes altijd met een driehoekig uitsteeksel op de ischia van poot 3 of poot 3 en 4 (fig. 8-9)..................................................... 2 1b) Voorpoot: binnenzijde van de carpus zonder opvallende stekel, wel met korte, homogene bobbeltjes of stekels (fig. 6). Rostrum met twee stekels achter het oog (fig. 10), de tweede stekel is vaak niet meer dan een knobbeltje. Voorste, spits toelopende deel van het rugschild met middenkiel (mediane carina). Antenale schub met spitse binnenlob (fig. 10). Dier variabel gekleurd: licht- tot donkerbruin, zwartig tot blauw maar vrijwel nooit rood aan de bovenzijde. Geslachtsrijpe mannetjes nooit met driehoekige uitsteeksels op de ichia................ 6 antenale schub bol vlak of hol 1 stekel stekel stekel stekel 3 4 5 6 7 P. clarkii P. cf. zonangulus O. limosus A. leptodactylus P. cf. zonangulus antenale schub spits middenkiel 2 stekels 10 8 O. virilis 9 P. cf. zonangulus A. leptodactylus 4

2a). Dier met fijne vlekkentekening op het hele lichaam, inclusief de scharen (fig. 11). Partenogenetische soort, alleen vrouwtjes (fig. 13). Mannetjes zijn niet bekend..........................................marmerkreeft Procambarus sp. - blz. 13 2b) Anders gekleurd. Mannelijke of vrouwelijke dieren (voor herkenning m/v, zie fig. 2, blz. 3).....3 3a) Scharen vaak roodachtig aan beide zijden (fig. 13, 14,17, 18). Vaste vinger min of meer parallelzijdig en pas aan de top (na de laatste tand) versmallend. Carapax nooit met een groep scherpe stekels op de wang, vaak wel ruw door regelmatige bobbeltjes. Sexueel actieve mannetjes met zowel aan de basis van poot 3 als poot 4 met een driehoekig uitsteeksel (fig. 9)..........................................................................4 3b) Scharen meestal bruinachtig aan de bovenzijde (fig. 15-16) en wittig/gelig aan de onderzijde (fig. 19-20) (let op: donkere aanslag van algen!). Vaste vinger driehoekig, gelijkmatig versmallend. Carapax soms met een groep stekels op de wang (fig. 27). Sexueel actieve mannetjes alleen aan de basis van poot 3 met een driehoekig uitsteeksel (fig. 8)..................5 Let op! Zowel onder 3a als 3b kunnen blauwe vormen worden aangetroffen! oviduct 11 12 annulus ventralis (slecht zichtbaar bij sexueel inactieve vrouwtjes) Voorste pleopoden niet gemodificeerd bovenzijde onderzijde vaste vinger 13 14 15 16 17 18 19 20 5

4a) Scharen meestal donkerrood met lichtrode knobbels (fig. 17-18). Achterlijf min of meer egaal donkerrood (fig. 19) (alleen wanneer het achterlijf gekromd wordt, valt op dat de voorrand van de segmenten licht gekleurd is.). De middelste spits op de acumen (het voorste, spits toelopende deel van de carapax voor de ogen) lang, bij volwassen dieren langer dan 2 mm (fig. 20)........................Rode Amerikaanse Rivierkreeft Procambarus clarkii - blz. 14 4b) Scharen meestal rozerood met witte knobbels aan de binnenzijde en onderzijde van de scharen (fig. 21-22) en zwartige aan de bovenzijde. Achterlijf met twee lichte lengtestrepen en een donker centrum (fig. 23). De middelste spits op de acumen korter dan 2 mm (fig. 24)......................................... Procambarus acutus/zonangulus - blz. 15 neus lang (meestal) 20 17 18 19 neus kort lichte zijstrepen 24 21 22 23 6

5a) Carapax met een groep spitse stekels aan weerzijden van de cervicale groeve (fig. 27). Achterlijf met wijnrode vlekken (fig. 28). Scharen bruinzwart met een zwart bandje en oranje punt op de scharen (fig. 25-26). Scharen aan de bovenzijde met putjes waarin groepjes haren staan (loup!) (fig. 25).....Gevlekte Amerikaanse Rivierkreeft Orconectes limosus - blz. 16 5b) Carapax zonder spitse stekels aan weerszijden van de cervicale groeve. Achterlijf zonder wijnrode vlekken. Scharen groenbruin met opvallende witte knobbels (fig. 29-30). Haren op scharen minder duidelijk, soms afwezig (loup!).....................geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft Orconectes virilis - blz. 17 zwart bandje, oranje punt stekels 27 25 bovenzijde 26 onderzijde wijnrode vlekken 28 29 30 bovenzijde onderzijde 7

6a) Rugschild met enkele duidelijke stekels achter de cervicale groeve (verdiepte groef die het rugschild overdwars in twee duidelijke helften deelt) (fig. 31). Scharen: bovenzijde zonder opvallende witte vlek aan de basis. Meestal is de aanhechting van de bewegende vinger opvallend roodachtig (fig. 35). Lichaam en scharen ruw.................................7 6b) Rugschild zonder stekels achter de cervicale groeve (fig. 32). Volgroeide dieren hebben aan de bovenzijde een opvallende lichte vlek aan de basis van de bewegende vinger (fig. 33).Onderzijde van de scharen egaal roodachtig gekleurd (fig. 34). Lichaam en scharen glad......................... Californische rivierkreeft - Pacifastacus leniusculus - blz. 12 Opmerking Ook bij de Steenkreeft (Austropotamobius torrentium) (fig. 35). zijn de stekels achter de cervicale groeve afwezig. Deze soort onderscheidt zich van P. leniusculus door de grof gegranuleerde bovenzijde van de scharen en de gezaagde antennale schub (spits uitsteeksel aan de basis van de antenne). Komt voor in stromende beken en rivieren van het Europese middelgebergte en de balkan, noordelijk tot in Luxemburg en de Eiffel (Duitsland). Eénmaal in Nederland gevangen in 1956. Deze vondst, in een palingfuik in de Haarlemmermeerpolder, betreft zeker een geïmporteerd exemplaar. lichte vlek stekel 31 32 33 34 onderzijde antenale schub gezaagd 35. A. torrentium roodachtig 8

7a) Scharen en vingers lang en dun (fig. 36,37). Binnenzijde van de vaste schaar continu en vrijwel glad. Middenkiel op het voorste, spits toelopende deel van het rugschild vlak, soms ondiep getand. Achterlijfssegmenten lopen aan de randen uit in een scherpe hoek (fig. 40). Mannetje: tweede paar gonopoden met een knobbeltje aan de onderzijde...................................turkse rivierkreeft - Astacus leptodactylus blz. 11 7b) Scharen en vingers breder (fig. 38, 39). Binnenzijde van de vaste schaar discontinu (fig. 38), meetstal met een duidelijke tand op 1/3 van de lengte. Middenkiel op het voorste deel van het rugschild gezaagd. Achterlijfssegmenten lopen aan de randen uit in een minder scherpe hoek (fig. 41). Mannetje: tweede paar gonopoden zonder knobbeltje aan de onderzijde.....................................europese rivierkreeft - Astacus astacus blz. 10 38 39 Josef Pennerstorfer 36 37 spits afgeknot 4o. A. leptodactylus 41. A. astacus 9

EUROPESE RIVIERKREEFT- ASTACUS ASTACUS Engels Noble crayfish Oorspronkelijk areaal Europa Biotoop Werd vroeger vooral gevonden in traag stromende beken en rivieren. De huidige vindplaats betreft een koele, door grondwater gevoede vijver. Verspreiding Tot in de jaren 70 verspreid voorkomend in Oost-Nederland. Tegenwoordig resteert nog één populatie in een vijver nabij Arnhem. tand middenkiel aanwezig, duidelijk gezaagd Josef Pennerstorfer 10

TURKSE RIVIERKREEFT - ASTACUS LEPTODACTYLUS Engels Narrow clawed crayfish Oorspronkelijk areaal Oost-Europa/Zwarte zee gebied Biotoop Beschreven van uiteenlopende watertypen, ook in brak water. De Nederlandse vindplaatsen lijken een afspiegeling van de verschillende introducties: onder andere gevonden in beken (Achterhoek), plassen (Nieuwkoop) en woonwijken. Verspreiding Voor het eerst aangetroffen in 1977. Sindsdien op diverse plaatsen waargenomen, met name in West-Nederland en de Achterhoek. Het aantal meldingen is na 1990 sterk afgenomen. Een grote, geïsoleerde popu- middenkiel aanwezig, (meestal) ongezaagd spits (vgl. Europese rivierkreeft) 11

CALIFORNISCHE RIVIERKREEFT - PACIFASTACUS LENIUSCULUS Engels Signal crayfish Oorspronkelijk areaal Noordwest-Amerika en Zuidwest Canada Biotoop Diverse habitats, maar vooral beken en rivieren. Verspreiding Momenteel bekend uit twee stroomgebieden: de Dinkel in Twente (eerste vondst 2004) en de Oude Leij bij Tilburg (eerste vondst 2005). lichte vlek glad oppervlak geen stekels achter cervicalegroeve 12

MARMERKREEFT- PROCAMBARUS SP. Engels Marbled crayfish Oorspronkelijk areaal niet bekend Biotoop Natuurlijk habitat niet bekend. De soort is enkel bekend uit de aquariumhandel (waar de soort vermoedelijk ook ontstaan is). Verspreiding In Nederland in 2004 voor het eerst gevonden in een oude griend in Dordrecht (de Vlij). marmerpatroon op hele lichaam scharen relatief klein, niet verbreed 13

Rode Amerikaanse kreeft - Procambarus clarkii Engels Louisiana crayfish Oorspronkelijk areaal Zuidoost-Noord- Amerika (Mexico-Florida) Biotoop In allerlei watertypen, maar reproduceert het beste in ondiep, stilstaand water. Verdraagd periodieke uitdroging en brak water. Klimt regelmatig het land op. Verspreiding Het zwaartepunt van de verspreiding ligt binnen een strook van circa 60 bij 40 kilometer tussen Amsterdam en Utrecht. Ook op andere plaatsen in het westen algemeen. Verder bekend van Breda en Tilburg. Uit het oosten van het land zijn enkele vondsten bekend. Juveniele kreeften zijn meestal nog niet rood gekleurd en kunnen dan sprekend op andere Procambarus-soorten lijken (o.a. de Marmerkreeft) rode scharen, rode knobbels acumen zeer spits (vgl. P. acutus/zonangulus) P. clarkii, ca. 2 cm. min of meer egaal rood P. clarkii, ca. 4 cm. 14

Procambarus acutus/zonangulus Engels cf. White river crayfish Oorspronkelijk areaal Zuidoost-Noord-Amerika. Biotoop In Nederland hoofdzakelijk gevonden in ondiep stilstaand water in het veenweidegebied, maar ook in de boezem. Verspreiding Alblasserwaard, met name tussen Hardinxveld en Gorinchem. acumen relatief stomp (vgl. P. clarkii) rode scharen, rode, witte en zwarte knobbels, met name op de onderzijde donkere middenstreep, lichte zijstrepen 15

Gevlekte Amerikaanse rivierkreeft - Orconectes limosus Engels Spiny-cheek crayfish Oorspronkelijk areaal Noord-oost Amerika Biotoop In allerlei watertypen, maar reproduceert het beste in dieper, permanent water (kanalen, rivieren), bij voorkeur met een stenig substraat. Verspreiding Bekend uit alle provincies, behalve Zeeland. Voor het eerst gevonden in 1968. zwart bandje, oranje punt stekels bovenzijde onderzijde wijnrode vlekken stekels 16

Geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft - Orconectes virilis Engels Northern crayfish, Virile crayfish Oorspronkelijk areaal Canada Biotoop In oorspronkelijk areaal vooral gevonden in beken, rivieren en meren. In Nederland treedt de soort in hoge dichtheden op in zowel ondiepe poldersloten als grotere kanalen. Verspreiding Voor het eerst gevonden in 2004. Gevonden in het oostelijke groene hart, ongeveer tussen Oudewater en Weesp. Recent ook gevonden in de Kromme Rijn nabij Wijk bij Duurstede. prominente witte knobbels, scharen vaak groenig stekels op wang niet of zwak ontwikkeld 17