Praktische informatie bij het artikel Heksen bij de vleet, Harzer-Hexen-Stieg, Wandelen, Duitsland Tekst & foto: Erik van de Perre Het gebied Cultuur De tocht Zwaarte, moeilijkheidsgraad Navigatie Beste tijd Er naar toe Vervoer ter plekke Uitrusting Georganiseerd Overnachten Eten en drinken, inkopen doen Dag-tot-dag routebeschrijving Varianten Kaarten en gidsen Adressen en sites De Feiten Het gebied: De Harz is het hoogste middelgebergte van Noord-Duitsland en strekt zich uit over de bondsstaten Niedersachsen, Sachsen-Anhalt en Thüringen. Een 250 km² groot areaal is beschermd in het Nationalpark Harz. De Brocken (1.142 m) is de hoogste berg. De tocht: De Harzer-Hexen-Stieg voert in oost-westrichting dwars door de Harz, van Osterode in de Westharz via de Brocken tot Thale aan de oostrand van de Nordharz. De 97 km lange route bestaat uit 5-6 etappes en werd in 2008 verkozen tot Duitslands mooiste wandelroute. Zwaarte: De etappes zijn soms vrij lang, maar vrij eenvoudig. De hoogteverschillen zijn meestal gering, de HET GEBIED De Harz ( bergwoud ) is het noordelijkste middelgebergte van Duitsland en strekt zich uit over de bondsstaten Niedersachsen, Sachsen-Anhalt en Thüringen. Het noordwestelijke deel, de Oberharz, bestaat vooral uit naaldwoud en omvat de hoogste toppen van de Harz, waaronder de Brocken (1.142 m). De Unterharz in het oosten haalt hoogten tot ca. 400 m en wordt gekenmerkt door landbouwgebieden en gemengd bos. Rond 10 % van de Harz is vandaag beschermd binnen het Nationalpark Harz (24.703 ha), dat in 2006 ontstond door de fusie van het Nationalpark Hochharz (Sachsen-Anhalt, 8.900 ha, opgericht in 1990) en het Nationalpark Harz (Niedersachsen, 15.800 ha, ingehuldigd in 1994). Het nationale park bestaat voor 96 % uit sparren- en beukenwouden, voor het overige uit hoogveengebieden en granietrotsen. Een van de grote verdiensten ervan is de herintegratie van de lynx, die 200 jaar geleden in de Harz werd uitgeroeid en in 2000 met succes werd uitgezet. Verschillende meerdaagse wandelroutes doorkruisen de Harz. De Harzer-Hexen-Stieg is de bekendste. Een mooi alternatief is de Selketal-Stieg (72 km), die in 3-4 dagen door de Ostharz van Quedlinburg naar Stiege leidt. CULTUUR Een vaak terugkerend probleem waarmee mijnwerkers in de Oberharz vroeger werden geconfronteerd, was insijpelend water. Om dit probleem op te lossen, werd daarom... water naar de mijnen geleid. Water was immers ook een onontbeerlijke energiebron
stijgingen moderaat. Moeilijkheidsgraad: De tocht voert over goede paden en boswegen. De klim naar Torfhaus (Magdeburger Weg) en het traject door de Bodeschlucht vormen een kleine uitdaging voor hoogtevreeslijders. Navigeren: Met wandelkaart. De route is uitstekend gemarkeerd met borden (witte heks met bezem op groene achtergrond). Daarnaast zijn op regelmatige afstanden ook witte heksen ( Beruhigungshexen ) op de bomen geschilderd: sober maar efficiënt. Beste tijd: Ideaal is de periode van mei tot oktober. Vooral op mooie zomerdagen heerst op de Brocken echter een geweldige drukte. Tijdens lange weekends tijdig reserveren, aangezien dan heel wat groepen onderweg zijn. Er naar toe: De afstand van Utrecht naar Osterode am Harz bedraagt 453 km. Rijd met de auto vanuit Utrecht via Osnabrück tot Hannover, volg de A7 zuidwaarts tot de afrit Seesen en dan de B243 tot Osterode. Met de trein: Utrecht Osterode ca. 6,5 uur, Utrecht Thale: ca. 7,5 uur. Overnachten: Hotels en pensions. voor de waterraderen waarmee erts en water uit de mijn naar boven werden gebracht. Om te beantwoorden aan de groeiende energiehonger van de mijnen werd in de Oberharz tussen de 16de en de 19de eeuw een uitgestrekt netwerk van kanalen en stuwmeertjes aangelegd. Het Oberharzer Wasserregal omvatte ruim 120 stuwmeertjes, 500 kilometer kanalen en 30 kilometer onderaardse waterlopen. Zo n 65 meertjes, 70 kilometer kanalen en 20 kilometer onderaardse waterlopen bleven tot op heden bewaard, naast enkele bijzondere constructies zoals de Sperberhaier Damm (1732-1734), een 900 meter lang en 16 meter hoog aquaduct. Het Oberharzer Wasserregal valt sinds 1978 onder monumentenzorg en wordt vermoedelijk in 2010 door de Unesco op de Werelderfgoedlijst gezet. Meer onder www.harzwasserwerke.de. DE TOCHT De Harzer-Hexen-Stieg voert in oost-westrichting dwars door de Harz, van Osterode in de Westharz via de Brocken tot Thale aan de oostrand van de Nordharz. De 97 km lange route bestaat uit 5-6 etappes en werd in 2008 verkozen tot Duitslands mooiste wandelroute. ZWAARTE, MOEILIJKHEIDSGRAAD De etappes zijn vrij eenvoudig. De hoogteverschillen zijn meestal gering, de stijgingen moderaat. De tocht voert over goede paden en boswegen. De klim naar Torfhaus (Magdeburger Weg) en het traject door de Bodeschlucht vormen een kleine uitdaging voor hoogtevreeslijders. NAVIGATIE Een goede wandelkaart volstaat om het noorden niet te verliezen. De route is immers uitstekend gemarkeerd met borden (een witte heks met bezem op een groene achtergrond). Daarnaast zijn op regelmatige afstanden witte heksen ( Beruhigungshexen ) op de bomen geschilderd: sober maar efficiënt. BESTE TIJD Ideaal is de periode van mei tot oktober. Vooral op mooie zomerdagen heerst op de Brocken echter een enorme drukte. Tijdens lange weekends is tijdig reserveren aangewezen, aangezien dan vaak heel wat groepen op de Harzer-Hexen-Stieg onderweg zijn. Bijzonder mooi is een tocht door de Harz in oktober, wanneer de loofbossen hun gouden jas aantrekken. In de lente (dooi van de sneeuw in de Oberharz) is het traject door de Bodeschlucht spectaculairst. s Winters komen sneeuwschoenwandelaars op de Harzer-Hexen-Stieg aan hun trekken. ER NAAR TOE Trein: Utrecht Osterode ca. 6,5 uur, ca. 75 ; Utrecht Thale: ca. 7,5 uur, ca. 98. Meer onder www.db.de. Reserveren kan bijvoorbeeld via www.treinreiswinkel.nl. Auto: De afstand van Utrecht naar Osterode am Harz bedraagt 453 km. Rijd met de auto vanuit Utrecht via Osnabrück tot Hannover, volg de A7 zuidwaarts tot de afrit Seesen en dan de B243 tot Osterode. Een prima hulpmiddel voor het vastleggen van de reisweg is de routeplanner www.viamichelin.nl. VERVOER TER PLEKKE Trein: Thale Osterode: ca. 3 uur, ca. 26. Meer onder www.db.de. Smalspoorlijn: De nostalgische stoomtreinen van de Harzer Schmalspurbahnen (HSB) rijden dagelijks tussen de Brocken en Drei Annen Hohne (aansluiting naar Wernigerode en Nordhausen). De treinen overbruggen het traject Drei Annen Hohne Brocken (19 km, hoogteverschil 585 m) in ca. 50 min. Meer onder www.hsb-wr.de. Bus: De dorpen en talloze andere punten langsheen de Harzer-Hexen-Stieg zijn aangesloten op het busnet. Op de officiële wandelkaart van de Harzer-Hexen-Stieg (zie verder) zijn de bushalteplaatsen (incl. buslijnnummer) aangeduid. Consulteer
voor busverbindingen in Niedersachsen de website www.efa.de. Info over het busnetwerk in Sachsen-Anhalt biedt de website www.insa.de. UITRUSTING Kijk voor een paklijst op www.oppad.nl, Reizen, Paklijsten. GEORGANISEERD De Harzer-Hexen-Stieg wordt ook als arrangement aangeboden, d.w.z. inclusief hotels, vervoer van bagage en vervoer terug naar het startpunt: Wandern im Harz, Unter den Linden 22, D-38667 Bad Harzburg, tel. +49 (0)53 22-55 96 03, fax +49 (0)53 22-55 96 09, info@wandern-im-harz.de, www.wandern-im-harz.de OVERNACHTEN Hotel zum Röddenberg, Steiler Ackerweg 6, D-37520 Osterode, tel. +49 (0)55 22-90 54-0, fax +49 (0)55 22-90 54-54, info@hotel-zum-roeddenberg.de, www.hotel-zum-roeddenberg.de Gemoedelijk hotel in een rustige wijk net buiten het historische centrum van Osterode. Landhaus am Kunstberg, Bergmannsstieg 5, D-38707 Altenau, tel. +49 (0)53 28-2 55, fax +49 (0)53 28-2 56, landhausaltenau@aol.com, www.landhaus-am-kunstberg.de Zeer rustig gelegen aan de rand van het dorp, op een paar minuten van de Harzer- Hexen-Stieg. Met indoorzwembad en whirlpool. Harz-Autel, Nordhäuser Straße 3, D-38667 Bad Harzburg, tel. +49 (0)53 22-9 66 77, fax +49 (0)53 22-96 67 99, anfrage@harzautel.de, www.harz-autel.de Aan de rand van het bos gelegen hotel met mooi ingerichte kamers, eveneens met indoorzwembad en sauna niet verkeerd na een pittige wandeldag. Hotel Grüne Tanne, Mandelholz 1, D-38875 Mandelholz/Elend, tel. +49 (0)3 94 54-46-0, fax +49 (0)3 94 54-46-155, hotel@mandelholz.com, www.mandelholz.com Sfeervol etablissement aan de rand van het bos. Prima spijskaart met wisselende gerechten volgens de seizoenen. Haus Bodeblick, Ortsstraße 1b, D-38889 Neuwerk/Harz, tel. +49 (0)3 94 54-4 86 86, fax +49 (0)3 94 54-4 88 25, haus-bodeblick@t-online.de, www.haus-bodeblick.de Dit leuke vakwerkhuis van 1907 was tot 1991 een Ferienheim van de Oostduitse televisie. Appartementen voor 2 tot 8 pers. Rustiek restaurant met eenvoudige gerechten. Hotel Bodeblick, An der Halde 1, D-38889 Treseburg, tel. +49 (0)3 94 56-5 61-0, fax +49 (0)3 94 56-5 61-94, hotel.bodeblick.treseburg@t-online.de, www.hotel-bodeblick-treseburg.de Dit fraaie kasteeltje in Franse stijl van 1890 scoort alleen al met zijn heerlijk rustige ligging aan de Bode. Comfortabele kamers. Rustiek restaurant met regionale spijskaart. ETEN EN DRINKEN, INKOPEN DOEN In de meeste dorpen langs de Harzer-Hexen-Stieg is een winkel en/of een Gaststätte waar je een hapje kunt eten. Restauranttip: Kaminrestaurant Zur kleinen Oker. Aan de gevel bungelen levensgrote poppen van een heks en een duivel. Boven de tapkast prijkt een hele reeks fraaie houten beelden met levendige uitdrukkingen: we herkennen de Gepensioneerdenbank (twee ondeugend grijnzende oude mannetjes), de Stroper (kijkt nerveus achterom), de Houthakker enz. Een knappend haardvuur en de gebruikelijke geweien aan de muur zorgen voor een behaaglijk, rustiek sfeertje.
Aan het fornuis staan de bekroonde koks Helmut en Renate Evers. De sterk regionaal getinte spijskaart haalt inspiratie uit het mijnbouwverleden (o.a. Bergmanns Zechenschmaus), de bosbouw (bijvoorbeeld Altenauer Holzfällerpfanne) en de heksen (Scheiterhaufen). Niet te versmaden: de Dracula, een verraderlijk bessenlikeurtje, dat wordt geserveerd in een reageerbuis. Kaminrestaurant Zur kleinen Oker, Helmut Evers, Kleine Oker 34, D-38707 Altenau, tel./fax +49 (0)53 28-5 84, kaminrestaurant@gmx. de, www.kaminrestaurant.de DAG-TOT-DAG ROUTEBESCHRIJVING 1) OSTERODE POLSTERBERG (15 km, ca. 5 uur, +470/-100 m) De tocht begint met een lange, matig steile klim over brede boswegen naar de waterscheiding van de Innerste en de Söse. Leuke bospaadjes voeren over de Clausthaler Hochfläche langs een netwerk van stuwmeertjes en kanaaltjes, die aan het mijnbouwverleden van de Harz herinneren. Transport (shuttle hotel) van Polsterberg naar Altenau. 2) POLSTERBERG - TORFHAUS (16 km, ca. 5 uur, +240/-60 m) Ook deze etappe verloopt grotendeels over aardige bospaden langs klaterende kanaaltjes. Een bijzonderheid is de Sperberhaier Damm (aquaduct). Naar het einde toe volgt een venijnige klim langs een smal bospad (Magdeburger Weg) in steil terrein. 3) TORFHAUS BROCKEN MANDELHOLZ (25 km, ca. 8 uur, +380/-700 m) Dit lange deelstuk ligt bijna volledig binnen het Nationalpark Harz. Een afwisselend traject langs fraaie hoogveengebieden, wilde oerbossen, resten van het IJzeren Gordijn (de betonnen Kolonnenweg). Het laatste gedeelte voert langs het tracé van de Brockenbahn (nostalgische stoomtrein) naar de top van de Brocken. Op dit traject heerst vaak grote drukte. De rust keert terug tijdens de lange afdaling over brede bospaden naar Mandelholz. Tip: Deze etappe kan (bijvoorbeeld bij slecht weer) met de helft worden ingekort door vanaf de Brocken de stoomtrein naar Drei Annen Hohne te nemen. Duur: ca. 50 min., 17. Info: www.hsb-wr.de. 4) MANDELHOLZ NEUWERK (18 km, ca. 6 uur, +100/-200 m) Deze gemakkelijke etappe voert langs brede boswegen door de vallei van de Bode naar het mooie vakwerkdorpje Neuwerk. Tip: Neem bij voldoende tijd in Rübeland een kijkje in een van de plaatselijke druipsteengrotten! In de Baumannshöhle worden al sinds 1646 rondleidingen doorgevoerd. De niet minder boeiende Hermannshöhle werd in 1866 bij wegenwerken toevallig ontdekt. Meer informatie op de website www.harzer-hoehlen.de 5) NEUWERK TRESEBURG (15 km, ca. 4 uur, +120/-220 m) Deze leuke route door de vallei van de Bode biedt onder meer fraaie doorkijkjes op een grillig gevormd stuwmeer (Talsperre Wendefurth). 6) TRESEBURG THALE (12 km, ca. 3,5 uur, +50/-150 m) Een prachtige afsluiter: het pad door de Bodeschlucht, een nauw kloofdal, is het mooiste deel van de hele tocht! In de lente (dooiperiode) is het traject nog indrukwekkender. VARIANTEN Variante Brockenumgehung Deze variante voert van Torfhaus niet over maar rond het Brockenmassief. De markeringen leiden eerst pal zuidwaarts naar het vroegere mijnstadje St. Andreasberg en dan via Braunlage en Elend oostwaarts. Ter hoogte van de Rastplatz Steinbachtal
Harzer-Hexen Stieg (ca. 500 m ten noorden van Neuehütte) sluit de route weer aan op de Harzer-HexenStieg. Deze variante is iets gemakkelijker, omdat de klim naar de top van de Brocken wordt vermeden, maar zo n 10 km langer. Een cultureel hoogtepunt is een bezoek aan het voormalige mijnstadje St. Andreasberg (Schaubergwerk Grube Samson, Grube Catharina Neufang). Zuidroute via Hasselfelde Deze 8 km langere variante voert zonder noemenswaardige hoogteverschillen vanaf Königshütte zuidoostwaarts naar Hasselfelde en vervolgens noordoostwaarts naar het Bodetal (steile afdaling), waar ten noorden van Altenbrak de hoofdroute weer bereikt wordt. Dit traject is interessant voor wie meer inzicht wil krijgen in de historisch belangrijke houtskoolwinning (museum Harzköhlerei Stemberghaus, Köhlerlehrpfad). KAARTEN EN GIDSEN Kaarten: KartoGuide Harzer Hexen-Stieg, 1:30.000, uitg. Harzer Verkehrsverband & Harzklub e.v., 6,80. De officiële kaart van de Harzer-Hexen-Stieg bevat een pak nuttige informatie, zoals bushalteplaatsen met het nummer van de buslijnen. Bij de kaart hoort ook een gidsje met een beknopte routebeschrijving. Wanderkarte Harzer Hexen-Stieg, 1:25.000, uitg. Publicpress, 4,95. Ongewoon formaat en iets minder nauwkeurig, maar wél handig bij regen. Door een speciale behandeling van het oppervlak is de kaart weervast en scheurvrij. Kompass Wanderkarte 798, Westharz, 1:50.000, 8,95 Prima wandelkaart met ingetekende wandelroutes Kompass Wanderkarte 799, Ostharz, 1:50.000, 8,95, Prima wandelkaart met ingetekende wandelroutes. Kompass Wanderkarte 452, Mittlerer Harz, 1:50.000. Wandelgidsen: - Harzer Hexen Stieg, Kompass Wanderfuhrer 1047, 15,95 (2009). Routebeschrijving, kaarten, hoogteprofielen, accommodatie onderweg en andere praktische info (incl. alternatief deeltraject) in handzaam gidsje met spiraalband. In deze gids wordt de route beschreven van oost naar west en dus van Thale naar Osterode. - Harz; Hexenstieg, Outdoor Handbuch Band 163 Conrad Stein, 9,90. Gedetailleerde routebeschrijving van west naar oost Osterode-Thale, en een alternatief deeltraject, incl. praktische info, accommodatie en (beperkt) kaartmateriaal. - Harzer-Hexen-Stieg Freizeit- und Wanderführer, uitg. Kartographische Kommunale Verlagsgesellschaft, 4,50. Duitstalig. Hikeline Fernwanderweg Harzer-Hexen-Stieg: Quer durch den Harz und über den Brocken, uitg. Esterbauer Verlag, 12,90. Wandelgids en -kaart 1:35.000. Duitstalig. ANWB Wandelgids Harz, 12,50. Uit het Duits vertaalde gids met een beschrijving van 35 hele en halve dagtochten in de Harz.
DuMont Aktiv. Wandern im Harz, 12,-. Beschrijving van 35 dagtochten in de Harz. Duitstalig. Rohter Wanderfuhrer Harz, 50 dagwandelingen in de Harz, (2008) 13,75 euro. Reisgidsen: ANWB Goud Oost-Duitsland & Harz, 18,95. Uitgebreide gebieds- en plaatsbeschrijvingen, veel aandacht voor cultuur en natuur. DuMont Reise-Taschenbuch Harz. Mit Halberstadt und Mansfelder Land, 12. Compacte gids met beknopte achtergrondinformatie over plaatsen, bezienswaardigheden en landschappen. Duitstalig. Harz, Marco Polo, handzaam Duitstalig reisgidsje met algemene info en bezienswaardigheden met autokaart en stadsplattegrondjes van aantal bel. stadjes in Harz (2008), 11,75. De kaarten en gidsen zijn doorgaans verkrijgbaar in iedere gespecialiseerde reisboekhandel. Bronnen: Reisboekhandel Stanley & Livingstone, Schoolstraat 21, 2511 AW Den Haag, Tel. 070 365 73 06, e-mail stanley@bart.nl, www.stanley-livingstone.eu. Zie ook: www.reisboekhandel.nl voor een winkel bij jou in de buurt. Adressen Duits Verkeersbureau, Postbus 12051, 1100 AB Amsterdam, tel. (0)20-697 80 66, fax (0)20-691 29 72, duitsland@d-z-t.com, www.duitsverkeersbureau.nl Harzer Verkehrsverband, Marktstraße 45, D-38640 Goslar, tel. +49 (0)53 21-34 04-0, fax +49 (0)53 21-34 04-66, info@harzinfo.de, www.harzinfo.de Tourist-Information Osterode am Harz, Schachtrupp-Villa, Dörgestraße 40, D-37520 Osterode am Harz, tel. +49 (0)55 22-31 83 60, fax +49 (0)55 22-31 83 36, touristinfo@osterode.de, www.osterode.de Tourist-Information Clausthal-Zellerfeld, Dietzelhaus, Bergstraße 31, D-38678 Clausthal-Zellerfeld, tel. +49 (0)53 23-8 10 24, fax +49 (0)53 23-8 39 62, info@oberharz.de, www.oberharz.de Tourist-Information Altenau, Hüttenstraße 9, D-38707 Altenau, tel. +49 (0)53 28-8 02-0, fax +49 (0)53 28-8 02-38, info@oberharz.de, www.oberharz.de Kurverwaltung Schierke am Brocken, Brockenstraße 10, D-38879 Schierke, tel. +49 (0)3 94 55-86 80, fax +49 (0)3 94 55-4 03, info@schierke-am-brocken.de, www.schierke-am-brocken.de Tourist-Information Elbingerode, Markt 3, D-38875 Elbingerode am Harz, tel. +49 (0)3 94 54-8 94 87, fax +49 (0)3 94 54-8 94 88, tourist@harzer-hoehlen.de, www.harzer-hoehlen.de Tourist-Information Altenbrak, Unterdorf 5, D-38889 Altenbrak, tel. +49 (0)3 94 56-2 05, fax +49 (0)3 94 56-5 05 50, altenbrak@bodetal.de, www.bodetal.de Tourist-Information Treseburg, Ortsstraße 24, D-38889 Treseburg, tel. +49 (0)3 94 56-2 23, fax +49 (0)3 94 56-5 60 03, treseburg@bodetal.de, www.bodetal.de Thale-Information, Bahnhofstraße 3, D-06502 Thale, tel. +49 (0)39 47-25 97, fax +49 (0)39 47-22 77, info@thale.de, www.thale.de
Interessante sites www.harzinfo.de: site van het Harzer Verkehrsverband. www.hexenstieg.de: informatie over de Harzer-Hexen-Stieg. www.nationalpark-harz.de: de officiële site van het Nationalpark Harz. www.hsb-wr.de: Harzer Schmalspurbahnen (trein van/naar de Brocken). www.wetter.com: het weer in de Harz. www.harzkoehlerei.de: site van de Harzköhlerei Stemberghaus. www.harzer-roller.de: site van de Grube Samson in St. Andreasberg.