BISSCHOPPELIJKE BRIEF HET VIEREN VAN HET PAASTRIDUUM EN DE ZONDAGSE EUCHARISTIE IN ONZE PAROCHIE Geachte en dierbare medewerkers in het pastoraat, De viering van de heilige eucharistie is het hart van ons kerk-zijn. Daar beleven we het sterkst onze verbondenheid met de verrezen Heer. Daar dragen we onze gebeden en gaven aan Hem op. Daar worden we gemotiveerd en toegerust om ons in te zetten voor onze medemensen en voor Gods koninkrijk in de wereld van vandaag. In al onze parochiekerken staat het altaar centraal, de plaats waar we het offer van Christus steeds opnieuw mogen gedenken en beleven. Nauw verbonden met de eucharistie is de viering van Gods Woord. We zijn dankbaar dat we dit belangrijkste sacrament met regelmaat kunnen vieren. De betekenis van de eucharistie wordt ons steeds opnieuw duidelijk door de gebeden en gebaren die de kerk hiervoor gebruikt. Het sterkst wordt de zin van dit sacrament duidelijk in de vieringen van het Paastriduum: Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Pasen. Op deze dagen gedenken wij het leven, lijden, sterven en verrijzen van Jezus, waardoor Hij ons verlost heeft van duisternis en dood en ons doet delen in het nieuwe, eeuwige leven. Aan dit Paasmysterie geeft Hij ons deel door de sacramenten, met name de eucharistie, waarvan wij de instelling vieren op Witte Donderdag. In de eucharistie krijgen wij op sacramentele wijze deel aan de dood en het nieuwe leven van Jezus. In aansluiting op de brief van de Nederlandse bisschoppen over het Paastriduum van februari 2012, willen we in dit schrijven twee onderwerpen aan de orde stellen die nauw met elkaar verbonden zijn: de viering van het Paastriduum in het eerste en de zondagse eucharistie in onze parochies in het tweede deel. Deze onderwerpen brengen we ter sprake in verband met de organisatorische veranderingen in onze parochies. Al lange tijd werken de meeste parochies in ons bisdom met elkaar samen. De zorg voor de liturgische vieringen ligt in eerste instantie bij de pastorale teams waarin de pastoor met behoud van zijn eigen verantwoordelijkheid samenwerkt met de pastorale werk(st)er, de diaken en/of de parochievicaris. Sinds eind november 2011 geldt het diocesane beleidsplan 'Kwetsbaar en hoopvol' waarin naar voren komt dat binnen een termijn van maximaal zes jaar de samenwerkende parochies zullen gaan fuseren tot nieuwere grotere parochies met meerdere kerken en geloofsgemeenschappen. Ook komt in het beleidsplan naar voren de centrale plaats van de eucharistie in onze kerk. Hoe kunnen wij in dat nieuwe kader in de komende jaren bevorderen dat de eucharistie voor zoveel mogelijk parochianen wekelijks gevierd kan worden en bron en hoogtepunt van ons kerk zijn blijft? Daarover gaat deze brief. DEEL 1 HET PAASTRIDUUM In onze parochies worden de drie heilige dagen Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Pasen altijd met aandacht en zorg gevierd. Dat bleek uit de enquête die door de Diocesane Werkgroep Liturgie begin 2011 gehouden werd. Daaruit en uit andere bronnen wordt echter ook duidelijk dat het afnemend kerkbezoek en het priestertekort op deze vieringen zijn stempel drukt: lang niet overal kunnen de plechtigheden plaatsvinden volgens de liturgische richtlijnen van onze kerk en met voldoende deelname van gelovigen. Nu in ons bisdom de samenvoeging van parochies op het programma staat, moeten we onszelf de vraag stellen hoe de Goede Week-plechtigheden in deze nieuwe omstandigheden het beste vorm kunnen krijgen. Hieronder zullen wij richtlijnen geven voor het waar, hoe en wanneer vieren van het Paastriduum binnen de samenwerkende of samengevoegde parochies. In de bijlage attenderen
wij op een aantal liturgische details die de inhoud van de vieringen verduidelijken en daarom aandacht verdienen. De vieringen van het Paastriduum, waar, hoe en wanneer? De plechtigheden van Witte Donderdag, Goede Vrijdag, Paasnacht en Paasochtend zijn het hoogtepunt van het kerkelijk jaar. Ze vormen een eenheid en vragen om feestelijke vieringen met een zo ruim mogelijke deelname van gelovigen. Met name de viering van Witte Donderdag en de Paaswake moeten geleid worden door een priester om daarin de eucharistie te kunnen vieren en het (doop)water te kunnen zegenen. Binnen elk samenwerkingsverband of samengevoegde parochie zullen daarom één of twee kerken gekozen worden waarin men alle plechtigheden van het Paastriduum verricht. Dit hoeft niet elk jaar dezelfde kerk te zijn. De gelovigen die gewoonlijk kerken in het kerkgebouw van een ander dorp of een andere wijk moeten aangemoedigd worden voor deze bijzondere vieringen naar de kerk te gaan waar de Goede Week-plechtigheden gevierd worden. Vaak zal het nodig zijn iets te regelen voor het vervoer van de oudere parochianen, hetgeen als een zinvolle diaconale taak gezien mag worden. Wij vragen dus dat deze vieringen meer centraal gehouden worden. Het zal voor heel wat kerken niet gemakkelijk zijn te moeten accepteren dat daar niet alle plechtigheden zullen plaatsvinden. Als men echter de gezamenlijke vieringen goed voorbereidt en organiseert zal men ook weer de voldoening hebben van echte feestelijke gemeenschapsvieringen met een flink aantal aanwezigen. Witte Donderdag. Deze viering zal altijd een eucharistie zijn, en wel aan het begin van de donderdagavond. Het houden van woord- en communievieringen op de avond van Witte Donderdag is niet toegestaan. De reden hiervoor is dat juist op deze avond de eucharistie is ingesteld. Pastorale teams wordt gevraagd samen in een gezamenlijke viering voor te gaan; aanwezige priesters worden uitgenodigd hierin te concelebreren, diakens en pastorale werk(st)ers de hun toekomende taken uit te voeren. Men zal streven naar een feestelijke viering met een grote opkomst van gelovigen waarin parochianen uit alle deelnemende gemeenschappen een actieve rol spelen. Koren, lectoren en misdienaars uit de diverse kerken worden ingeschakeld. In de andere kerkgebouwen van het samenwerkingsverband of de samengevoegde parochie wordt geen liturgische plechtigheid gehouden. Wel kan men, waar het H. Sacrament in het tabernakel bewaard wordt, in de loop van de avond een kortere of langere gebedswake houden in de eigen kerk, waarbij gezangen en gebedsteksten gebruikt worden. Goede Vrijdag De liturgische plechtigheid van herdenken van lijden en sterven van Christus wordt in de gekozen centrale kerk gehouden. De gelovigen worden aangemoedigd naar deze centrale viering te komen en ook het hele pastorale team zal hierin samen voorgaan. Ook in de andere kerkgebouwen van het samenwerkingverband of de gefuseerde parochie kunnen op andere tijdstippen vroomheidsoefeningen gehouden worden, zoals de kruisweg of een bezinningsviering. Paasnacht In de nacht van zaterdag op zondag wordt, na het invallen van de duisternis, een paaswake gehouden. Deze viering van waken en bidden loopt altijd uit op de viering van de eucharistie. De Paaswake is de belangrijkste liturgie van het jaar, de viering van de overgang van de dood naar het nieuwe leven in Christus. Juist in de eucharistie wordt dit tegenwoordig gesteld. Het is daarom niet toegestaan een paaswake met woord- en communieviering te houden. In de samenwerkende parochies of de samengevoegde parochie kiest men één of twee kerken
waarin de paaswake gehouden wordt. Het hele pastorale team zal daarin samen voorgaan; in goede samenwerking verricht ieder lid van het team de hem of haar toekomende taken. Koren, lectoren en misdienaars uit meerdere kerken worden ingeschakeld. Parochianen uit de diverse dorpen of wijken die gewoonlijk naar een andere kerk gaan, worden uitgenodigd naar deze wake te komen. Vaak zal het wenselijk zijn iets te regelen voor het vervoer van de oudere parochianen. Bij de lichtritus aan het begin wordt één paaskaars ontstoken, naar voren gedragen en toegezongen in de paasjubelzang. Andere paaskaarsen voor de andere kerken van het verband of de parochie worden aan het eind van de viering ontstoken en aan vertegenwoordigers van de diverse gemeenschappen meegegeven. Paasochtend In de gekozen centrale kerk wordt ook de feestelijke viering van Paasmorgen gehouden, zo mogelijk met viering van de eucharistie. Ook in de andere kerken van het verband of de parochie worden op Paasmorgen zo mogelijk diensten gehouden, waarbij ook de heilige communie wordt uitgereikt. DEEL II DE ZONDAGSE EUCHARISTIE IN ONZE PAROCHIES In ons beleidsplan 'Kwetsbaar en hoopvol' staat de bevordering van de eucharistie vermeld als één van de belangrijkste doelstellingen. Het is ons ideaal om in onze kerken wekelijks de eucharistie te kunnen vieren. We zijn ons echter bewust dat we dat niet halen en dat er door het priestertekort op een aantal plaatsen maar weinig eucharistievieringen kunnen zijn. In oktober 2009 en 2010 hebben we als pastorale beroepskrachten in ons bisdom studiedagen over de eucharistie en over de communievieringen gehad. Daar kwam de centrale plaats van de eucharistie naar voren, voor ons kerk-zijn en voor onze geloofsbeleving. Daar kwam ook naar voren dat bij afwezigheid van een priester er een vervangende viering van woord en communie gehouden mag worden, waarin diakens, pastoraal werk(st)ers of parochianen kunnen voorgaan. In de discussie is er tevens aandacht geweest voor de vraag hoe het aantal vieringen van de eucharistie vermeerderd kan worden. In dit tweede deel van deze brief wil ik speciaal uw aandacht vragen voor één aspect daarvan, namelijk het aantal zondagse eucharistievieringen waarin onze priesters voorgaan op zaterdagavond en zondagmorgen. Wat ik tijdens de laatste studiedag al kort naar voren heb gebracht wil ik in deze brief nog eens onder uw aandacht brengen, namelijk mijn verzoek aan de priesters om zaterdagsavonds en zondagsmorgens drie eucharistievieringen te celebreren. Heel concreet betekent dit dat we u vragen op zondagmorgen twee keer de eucharistie te vieren in twee kerkelijke locaties en daarnaast ook nog op de vooravond van de zondag, de zaterdagsavond een viering te doen. Vieringen op vrijdagavond of zaterdagmorgen gelden niet als zondagsviering. We zijn ons bewust dat voor sommige, vooral oudere, priesters twee vieringen na elkaar op zondag misschien te veel is en hebben er begrip voor dat zij zich beperken tot één viering. Maar met name de jongere priesters willen we vragen u op zondagmorgen niet tot één viering te beperken. Wij willen op zoveel mogelijk kerkelijke locaties dit sacrament wekelijks vieren. Er zijn twee omstandigheden die het uitvoeren van deze beleidslijn bemoeilijken. Ten eerste is er hier en daar de gewoonte dat communievieringen zeer regelmatig ingeroosterd worden, ook als dat niet echt nodig is. Ten tweede heeft het twee keer vieren van de eucharistie op zondag gevolgen voor de aanvangstijd van de vieringen. Parochies vinden het vaak niet prettig als hun viering vroeg of juist laat begint. Wij wijzen erop dat beide punten niet zo zwaar mogen wegen dat zij de viering van de eucharistie in de weg staan. De meeste pastorale werk(st)ers of parochianen zullen bereid zijn minder vaak voor te gaan in communievieringen als er in hun kerk vaker een eucharistieviering kan zijn.
Zij zullen zelf ook graag regelmatig de eucharistie meevieren. Bovendien kunnen zij, naast de priester, ook een actieve rol spelen in de viering van de eucharistie. Wat betreft de aanvangstijden blijkt telkens opnieuw dat men snel went aan een andere tijd en ook begrip heeft voor het feit dat de priester op zondag op meerdere plaatsen moet zijn. We doen dus een beroep op de parochies hierin een zekere soepelheid op te brengen. Natuurlijk zou het prettiger zijn als de priester voor en na de viering alle tijd had om met de eigen parochianen contact te hebben en niet naar een andere locatie zou hoeven. We willen echter de waarde van de eucharistie op dit punt zwaarder laten wegen. We vermoeden dat de priester voor de eerste of na de tweede viering of op andere momenten voldoende tijd vindt voor het waardevolle contact met de parochianen. SLOTWOORD De eucharistie is de bron en het hoogtepunt van ons kerk zijn, zo zegt het Tweede Vaticaans Concilie, dat dit jaar vijftig jaar geleden geopend werd. Juist waar dat besef niet altijd meer zo sterk is, willen we elkaar helpen om deze geloofsbeleving te verdiepen en te verlevendigen. In de eucharistie beleven wij een unieke verbondenheid met de Heer en met elkaar. Ik ben dankbaar dat zoveel priesters en gelovigen de eucharistie met hart en ziel beleven en veel werk verzetten voor mooie en waardige vieringen. Ik ben ook dankbaar voor de inspirerende woord- en communievieringen die gehouden worden als er geen priester is. Op de gewone zondagen maar ook bij de voorbereiding en de viering van de plechtigheden van de Goede Week zijn zo velen, vrijwilligers en beroepskrachten, actief betrokken. Als bisschop wil ik hen allen oprecht danken voor hun inzet. Laten we verdere stappen zetten, in respect voor ieders eigen verantwoordelijkheid, om de eucharistie meer centraal te stellen in onze parochies en in ons leven en steeds opnieuw de Heer te herkennen in het breken van het brood. Graag nodig ik u uit deze brief met elkaar te bespreken en te zien hoe deze in uw parochies uitgevoerd kan worden. Met een hartelijke groet, verbonden in Christus, Mgr. dr. G.J.N. de Korte, Bisschop van Groningen-Leeuwarden.
BIJLAGE Liturgische accenten voor het Paastriduum De liturgie van het Paastriduum is rijk en diepzinnig. De kern van ons geloof: Gods liefdesgave in het lijden, sterven en verrijzen van Christus, wordt hierin vanouds gevierd aan de hand van het Romeins missaal waarin we deze liturgie vinden zoals die in de jaren '50 en '60 herzien en vernieuwd is. De meeste onderstaande suggesties vindt men in de aanwijzingen van het missaal en het directorium voor deze dagen. Wij attenderen er hier speciaal op omdat ze een waardevol accent geven en bepaalde aspecten van het geheim dat gevierd wordt duidelijk naar voren brengen. Witte Donderdag - Het lege tabernakel. Men streeft er in de dagen vóór Witte Donderdag naar om de reserve van heilige hosties zo klein mogelijk te maken. Bij de vieringen van het Paastriduum wordt immers alles vernieuwd, als teken van het nieuwe leven in Christus: de olie, het licht, het water en ook het brood. Eventuele resterende heilige hosties worden op een veilige plaats buiten de kerk, bijvoorbeeld in de sacristie, bewaard. Tijdens de viering van Witte Donderdag zal het tabernakel leeg zijn en zal er ook geen godslamp in de kerk branden. Dit blijft zo de hele Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. Men gebruikt op Witte Donderdag en Goede Vrijdag uitsluitend hosties die tijdens de eucharistie van Witte Donderdag geconsacreerd zijn. - De kerkklokken. Tijdens het Gloria luiden de kerkklokken (en eventueel de consecratiebellen) die daarna op Goede Vrijdag en Stille Zaterdag niet klinken, ook niet voorafgaand aan de Paaswake. Pas onder het Gloria van de Paaswake wordt er weer feestelijk geluid. - De voetwassing. Hierin wordt de dienstbaarheid van Christus benadrukt; Hij deed dit als voorbeeld, ter navolging. De voetwassing wordt verricht door de hoofdcelebrant. Men kan hiervoor een representatieve groep parochianen vragen: jong en oud, man en vrouw, allochtoon en autochtoon. - Collecte en offergang. Op Witte Donderdag is er een bijzondere aandacht voor de onderlinge liefde. Het is een goed idee als de kinderen die voor de vastenactie gespaard hebben, op deze dag hun opbrengst brengen. Ook andere diaconale acties kunnen hier aandacht krijgen. Tevens verdient het aanbeveling brood en wijn in een gavenprocessie naar het altaar te brengen. - Processie met en aanbidding van het heilig Sacrament. De overgebleven hosties worden bewierookt en in een feestelijke processie met kruis en kaarsen en wierook naar een geschikte plaats gebracht. Op deze plaats die zich leent voor stille aanbidding en meditatie wordt een rustaltaar met zo mogelijk een tijdelijke tabernakel ingericht waar de ciborie met de heilige hosties, die ook op Goede Vrijdag worden gebruikt, wordt geplaatst. In de loop van de avond zal er gelegenheid zijn voor waken en bidden bij het heilig Sacrament. - Het altaar, als symbool van Christus, wordt tenslotte ontbloot, dat wil zeggen ontdaan van bloemen, kaarsen en dwalen. De kruisbeelden worden verwijderd of verhuld. Goede Vrijdag - De viering begint zonder openingszang. In stilte knielt men. De celebranten gaan plat ter aarde liggen als teken van overgave en eerbied voor de lijdende Christus. - Na het openingsgebed volgt de liturgie van het woord met het evangelie in afwisselende rollen gelezen of gezongen. - De voorbede van Goede Vrijdag krijgt een bijzonder accent. De intenties worden gebeden in afwisseling tussen diaken (of lector) en priester. De gebeden van het missaal zijn zeer uitgebreid en strekken zich in een uitwaaierende beweging tot alle mensen en volken waarvoor Christus gestorven is.
- Pas daarna wordt het kruis binnengebracht en in drie fasen ontbloot en/of getoond. Het wordt vereerd door ervoor te knielen, het te kussen of bloemen en/of kaarsen ervoor te plaatsen. - Op Goede Vrijdag (en Stille Zaterdag) wordt er in het geheel geen eucharistie gevierd, ook niet bij uitvaarten. Wel is er gelegenheid de heilige Communie te ontvangen. Vanaf het rustaltaar waar de ciborie met heilige hosties werd bewaard, worden deze nu binnengebracht. Paaswake - De Paaswake mag niet te vroeg gevierd worden. De viering mag pas beginnen als het duister ingetreden is. De bedoeling van deze viering is dat het echt een nachtwake is die ook langer duurt dan de gebruikelijke vieringen. - Buiten de kerk wordt een vuur gemaakt ( een taak die jongeren graag op zich nemen). Dit vuur wordt gezegend en de nieuwe paaskaars wordt eraan ontstoken. Zo mogelijk zijn de gelovigen daarbij aanwezig. Daarna komen de celebranten met assistenten en gelovigen de donkere kerk binnen, terwijl het 'Licht van Christus' driemaal gezongen wordt en allen het licht daarvan aan elkaar doorgeven. - Van de Oudtestamentische lezingen die voor de wake worden voorgesteld kiest men er minimaal drie, waaronder altijd die uit Exodus 14. Steeds worden de lezingen gevolgd door een psalm en een gebed. Daarna wordt de gewone liturgie van het Woord gevolgd, met het Gloria en het collecta-gebed. Dan volgen de lezing uit de Romeinenbrief en het Paasevangelie. Men kan lectoren uit de verschillende gemeenschappen vragen voor de lezingen. - Het 'alleluia' voorafgaand aan het evangelie vraagt om bijzondere aandacht, omdat dat weer voor het eerst na de zes weken van de vastentijd klinkt. - Als er een doop is, wordt er doopwater gewijd, waarmee ook de aanwezigen besprenkeld worden. Ook als er die nacht geen doop is, maar er later wel doopvieringen zijn, wordt er doopwater gewijd. Hierbij wordt het betreffende gebed gebruikt, wordt de litanie van alle heiligen gebeden en wordt de Paaskaars in het water neergelaten. Waar geen doopwater, maar alleen wijwater wordt gezegend, worden de litanie en het gebaar met de Paaskaars weggelaten. - De wegzending na de zegen kent in de Paaswake en op Paasmorgen een eigen tekst waarin het 'alleluia' is toegevoegd.