Mart Stam. Dichter van Staal en Glas S.M. Jacobs
29 Samenvatting MART STAM. DICHTER VAN STAAL EN GLAS 7.29a 160216 Vooraf De biografie Mart Stam. Dichter van staal en glas schetst een breed beeld van de persoon en het werk van de Nederlandse architect Mart Stam (1899-1986) om daarmee begrip voor dit werk te kweken. Het boek richt zich vooral op de vraag, welke omstandigheden aan zijn loopbaan richting hebben gegeven. Purmerend, 1899-1919 Martinus Adrianus (Martin) wordt op 5 augustus 1899 geboren in Purmerend als tweede en laatste kind in het gezin Stam. 1 Zijn vader, Arie Stam, is belastingontvanger, zijn moeder, Alida Stam-de Groot, huisvrouw en sociaal actief. Beide ouders zijn vooruitstrevend. Stam onderbreekt zijn vooropleiding of beëindigt deze definitief. Wordt opgeleid tot meubelmaker aan de plaatselijke Stadstekenschool. Actief in de Jongelieden Geheelonthoudersbond (JGOB), voorzitter van zijn regionale afdeling. 2 Maakt zijn schrijversdebuut in Jonge Strijd, het bondsblad van de JGOB. Van zijn eerste eigen uitgave, Levensverdieping, verschijnen twee nummers. Wordt opgeleid tot tekendocent aan de Rijksnormaalschool voor Tekenonderwijzers, Amsterdam (1916-19). Volgt gelijktijdig een schriftelijke cursus burgerbouwkunde bij het Polytechnisch Bureau Nederland Arnhem. Stage bij Jo van der Mey, Amsterdam, werkt mee aan het Scheepvaarthuis aldaar. Stam ontplooit zich doelgericht tot een sociaal bewuste, modernistische architect. Rotterdam, 1919-1922 Werkt bij talrijke architectenbureaus als bouwkundig tekenaar alvorens zich zelfstandig te vestigen. Hij begint bij Granpré Molière, Verhagen en Kok in Rotterdam en vestigt zich in deze stad in 1 De ouders: Arie Stam (Zijpe, 2 juni 1864 Purmerend, 27 september 1939) en Alida Geertruida Stam-de Groot (Purmerend, 12 februari 1872 Haarlem, 11 april 1934). De oudere zus: Catherina Alida Geertruida (Cato) Stam (Purmerend 3 oktober 1897 Hilversum 16 februari 1974). 2 De Jongelieden Geheelonthoudersbond werd opgericht in 1912 en opgeheven in 1950.
opkomst. 3 Lid van de kunstenaarsvereniging Opbouw. Weigert uit gewetensbezwaar militaire dienstplicht en wordt daarop tien maanden gedetineerd. Publiceert de brochure Brieven uit de cel (1920). Na vrijlating hervat hij zijn werk aan het tuindorp Vreewijk. Dit professionele debuut vormt Stams kennismaking met nieuwe ontwikkelingen in de stedenbouw. Berlijn, 1922-1923 Vestigt zich in Berlijn, de internationaal georiënteerde hoofdstad van de instabiele Weimarrepubliek. 4 Eerste contact met Russische en Tjechoslowaakse kunst, bezoekt de Erste Russische Kunstausstellung en raakt bevriend met El Lissitzky. 5 Voor enkele weken ingehuurd door Walter von Walthausen. Tijdelijke aanstelling bij Max Taut. Huwelijk met Leni Lebeau in Haarlem. 6 Deelname aan Die erste Bauhaus-Ausstellung in Weimar, waar hij het ontwerp Börsenhof tentoonstelt. 7 Tijdelijke aanstelling bij Hans Poelzig in Berlijn. Vanaf januari 1923 dwingt de hyperinflatie Stam om Berlijn te verlaten. Hij heeft hier zijn kijk op architectuur kunnen verbreden. Zwitserland, 1923-1925 Stams essay Holland und die Baukunst unserer Zeit verschijnt in de prestigieuze Schweizerische Bauzeitung. Op aanraden van zijn vriend Werner Moser probeert hij zijn geluk in Zwitserland. Hij krijgt een tijdelijke aanstelling bij Werners vader Karl Moser in Zürich, waar hij zich vestigt. 8 Treedt in dienst bij Arnold Itten, die in Thun een eenmansbedrijf heeft en woont in deze provinciestad (1924). 9 Publiceert het tijdschrift ABC Beiträge zum Bauen in samenwerking met Hans Schmidt, Hannes Meijer en anderen. In de loop van vijf jaar verschijnen tien nummers, waarin hij het grootste aandeel heeft. Publiceert in ABC het verbluffende ontwerp Treinstation Genève-Cornavin variant, dat veel publiciteit krijgt. Zijn perspectieftekeningen voor de 3 Woonadres: Schoonerloostraat 60a, Rotterdam. 4 Woonadres: Augustastrasse 4/II, Berlijn. 5 Erste Russische Kunstausstellung, Galerie van Diemen, Berlijn [begin- en einddatum onbekend], 1922. 6 Lena (Leni) Lebeau, Ermelo 3 september 1899 Amsterdam 12 januari 1935. Huwelijk met Mart Stam, Haarlem 7 maart 1922. Scheiding: Moskou 14 oktober 1934, bekrachtigd Haarlem 31 december 1934. 7 Die Erste Bauhaus-Ausstellung, school en gemeentelijk museum, Weimar, 15 augustus 30 september 1924. 8 Woonadres: Krähbühlstrasse, Zürich. 9 Woonadres: Langgässe 42, Thun. Samenvatting 2
Wolkenbügel bouwen voort op een futuristisch ontwerp van de constructivist El Lissitzky. Maakt in Parijs kennis met Piet Mondriaan, met wie hij bevriend raakt. Exposeert zijn stationsontwerp op de Grosse Berliner Kunstausstellung, waar hij als buitenlands lid van de Novembergruppe aan deelneemt. 10 Stam heeft zijn verblijf in Zwitserland benut om zich de stijl en techniek van het Nieuwe Bouwen eigen te maken en om zich in deze beweging te manifesteren. Parijs, 1925-1926 Verblijf van vier maanden in Parijs, dat als cultureel centrum de fakkel van Berlijn heeft overgenomen. 11 Volgt een cursus betontechniek en houdt zich bezig met verkeersvraagstukken. Bezoekt samen met Mondriaan de tentoonstelling l Art d Aujourd hui. 12 Hierop worden enkele maanden in Purmerend doorgebracht, waar hij zijn eerste opdracht op eigen naam realiseert. 13 Deze Dr. Maatsbank is een gedenkteken voor een huisarts (1926). Rotterdam, 1926-1928 Begint bij Brinkman en Van der Vlugt, Rotterdam, waar hij mogelijk aan acht projecten meewerkt, waaronder de Theosofische Tempel, de Hut van Krishnamurti, de Villa aan de Plas en vooral de Van Nellefabriek. Gaat in Vreewijk wonen. 14 Vaste medewerker van Internationale Revue i 10 onder hoofdredactie van Arthur Müller Lehning, waarvoor hij vijf artikelen schrijft (1927-29). Publiceert zijn Project Vernieuwing Rokin-Dam (1927) naar aanleiding van een prijsvraag van de gemeente Amsterdam, waar hij niet aan deel heeft genomen. Wordt gekozen als voorzitter van Opbouw en draagt als activistisch bestuurder bij aan de linkse oriëntatie ervan. Realiseert een huizenrij met huizen als machines in de Weissenhofsiedlung in Stuttgart (1927). 15 Deze 10 Tentoonstelling Grosse Berliner Kunstaustellung, Landesausstellungsgebäude am Lehrter Bahnhof, Berlijn, mei-juni 1926. Organisator: de Novembergruppe. 11 Woonadres: 29 rue Perceval, Parijs. 12 Tentoonstelling L Art d Aujourd hui, Rue de la Ville l'evêque 18, Parijs, 1 21 december 1925. 13 Woonadres bij zijn ouders: Julianastraat 58, Purmerend. 14 Woonadres: Maarland 15, Rotterdam. 15 Tentoonstelling Die Wohnung, vier verschillende locaties in Stuttgart, 23 juli 31 oktober 1927, waaronder de reizende Plan- und Modelaussstellung neuer Baukunst, die in april 1928 Rotterdam aandoet als onderdeel van de Internationale Architectuur Tentoonstelling. Andere onderdelen zijn ondermeer de Internationalen Plann- und Samenvatting 3
experimentele woonwijk maakt deel uit van de tentoonstelling Die Wohnung, die een half miljoen bezoekers trekt. Realiseert voor deze gelegenheid in kleine oplage experimentele staalbuismeubels, waarmee hij wereldwijd de eerste achterpootloze stoel tot stand brengt. Deze spraakmakende creaties bewerkstelligen zijn doorbraak. Samensteller van Internationale Architectuur Tentoonstelling van Opbouw, in Restaurant de la Paix, Rotterdam. 16 Wordt in april 1928 door Leen van der Vlugt ontslagen, nadat hij aanspraak op het auteurschap van de Van Nellefabriek heeft gemaakt, mogelijk omdat zijn bijdrage gebagatelliseerd werd. Samen met Gerrit Rietveld vertegenwoordigt hij Nederland op de oprichtingsbijeenkomst van het Congrès Internationaux d Architecture Moderne (CIAM) in het Zwitserse La Sarraz, een bundeling van vooruitstrevende architecten (1928). In deze periode wordt Stam een belangrijke woordvoerder van de modernistische architectuurbeweging. Geboorte van Jetti Stam, dochter van Mart en Leni. 17 Frankfurt am Main, 1928-1930 Emigreert naar Frankfurt am Main op uitnodiging van de stadsarchitect, Ernst May, die een groot stadsvernieuwingsproject leidt. 18 Samen met Werner Moser ontwerpt Stam de spraakmakende Ouderenhuisvesting Harry und Emma Budge-Heim (1930). Hij ontwerpt hier ook de woonwijk Hellerhof, waarvan de strokenbouw op grote schaal navolging krijgt (1932). Publiceert drie artikelen in Das Neue Frankfurt, waarin hij goede en betaalbare woningen en meubels voorstaat. Medesamensteller van de buitengewone tentoonstelling Der Stuhl. 19 Exposeert ondermeer eigen stoelen en schilderijen van Mondriaan. Medesamensteller van de even vernieuwende CIAM- Modellausstellung in de Städtischen Ausstellungshallen op de Interims-Theaterplatz en de Hallenausstellung in de Gewerbehalle-platz en Stadtgarten. 16 Internationale Architectuur Tentoonstelling, organisator: Opbouw, Restaurant de la Paix, Rotterdam, 5 26 april 1928. 17 Jetti Stam, Rotterdam 18 juli 1927 - Leiden 30 juli 2010. 18 Woonadres: Burgfeld 145, Frankfurt am Main. Werkadres: Neue Mainzerstrasse 19/II, Frankfurt am Main. 19 Tentoonstelling Der Stuhl, organisator: dienst Hochbau- und Siedlungsbau van de gemeente Frankfurt, Kunstgewerbeschule, Frankfurt am Main, 10-31 maart 1929. Samenvatting 4
tentoonstelling Die Wohnung für das Existenzminimum. 20 Neemt deel aan het tweede CIAMcongres, Frankfurt am Main (1929). Geeft gastcolleges elementaire bouwleer en stedenbouw aan het Bauhaus, Dessau (1928-29). Hij ontwerpt de Villa Palicka, gewijzigd gerealiseerd in de Babasiedlung in Praag, die veel waardering krijgt (1932). Deelname aan 2e tentoonstelling architectuur, schilderwerk, beeldhouwwerk. 21 Deze periode vormt het onbetwiste hoogtepunt van Stams carrière: hij ontplooit zich veelzijdig en krijgt charisma. De beurskrach en het opkomende nationaalsocialisme dwingen hem echter tot vertrek. Sovjet-Unie, 1930-1934 Waar andere architecten uitwijken naar de VS, kiest Stam voor de Sovjet-Unie, omdat hij nieuwe steden hoopt te bouwen. Vestigt zich in Moskou als lid van het team van May, de May-brigade. 22 In verschillende delen van de Sovjet-Unie voert hij opdrachten in het kader van het Eerste Vijfjarenplan uit. Ontwikkelt het stedenbouwkundige prototype voor Magnitogorsk (West-Siberië, 1929-32), dat een industriestad van groot strategisch belang moet worden. May neemt zijn concept van een uitbreidbare stad over in zijn plannen voor Russische steden. Stam verbreekt de relatie met Lebeau. Hij ontwerpt het stedenbouwkundig plan voor Makejevka (nu in Oekraïne, 1932-33). De firma Thonet neemt zijn meubelontwerpen in productie. Ontmoeting met Lotte Beese in Charkow, gaat met haar in Moskou samenwonen. 23 Stedenbouwkundig ontwerp voor Orsk (nu in Rusland, 1933-34). De scheiding van Lebeau wordt voltrokken, direct gevolgd door het huwelijk met Lotte Beese. 24 Haar zoon, Peter Beese, wordt zijn pleegkind. 25 Weigert medewerking aan de overheidsplannen voor Balgash (Kazachstan) nadat zijn advies om van het bouwen van een stad af 20 Tentoonstelling Die Woning für das Existenzminimum, Werkbundshaus, Frankfurt am Main, rond oktober 1929. Opdrachtgever: CIAM. Uitvoering: dienst Hochbau- und Siedlungsbau van de gemeente Frankfurt. Herplaatst als Exposition Internationale d Architecture, Palais des Beaux Arts, Brussel, 22 november 5 december 1930. 21 2e tentoonstelling architectuur, schilderwerk, beeldhouwwerk, Stedelijk Museum, Amsterdam, 2 25 november 1929. 22 Woonadres van de May-brigade: Bolshoi Karetnyi Pereulek apartment, Moskou. 23 Onbekend adres in Moskou (tegenover het Kremlin). 24 Charlotte Ida Anna (Lotte) Beese (Reisicht (Duitsland), 28 januari 1903 - Krimpen aan den IJssel, 18 november 1988. Huwelijk met Mart Stam, Moskou 14 oktober 1934, bekrachtigd Amsterdam 6 augustus 1935. Scheiding: Amsterdam 13 januari 1943. 25 Johann Peter (Peter) Beese, geboren Brno, 31 juli 1931 overleden op onbekende datum. Samenvatting 5
te zien niet overgenomen wordt (1934). Een dreigende situatie ontstaat, waarop hij na maandenlang wachten het land kan verlaten. Ondanks de voortijdige beëindiging van het enorme stedenbouwproject heeft Stam een stadsmodel ontwikkeld, dat binnen en buiten de Sovjet-Unie navolging vindt. Amsterdam, 1934-1948 Terug in Nederland vestigt hij zich in Amsterdam. 26 Maakt kennis met Willem Sandberg, de latere directeur van het Amsterdamse Stedelijk Museum. Een jarenlange vriendschap en samenwerking volgt. Wordt lid van de Amsterdamse architectenvereniging De 8 en van de Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst (VANK). Bijdrage aan de tentoonstelling De stoel gedurende de laatste 40 jaar. 27 Bestuurslid van De 8. Richt met Lotte Stam-Beese een architectenbureau op en gaat met Willem van Tijen en Hugh Maaskant samenwerken. Lebeau overlijdt in Amsterdam. Redactielid van De 8 en Opbouw; in dit vaktijdschrift publiceert hij 55 artikelen (1934-42). Geboorte van Ariane Stam, dochter van Mart en Lotte. 28 Bouwt een rij drive-in woningen in Amsterdam in samenwerking met Van Tijen en Maaskant (1936). Ontwerpt meubels voor de firma Metz & Co., waarbij hij zich op kostenbewuste massaproductie richt (1937-38). Deelname aan het vijfde CIAM-congres, Parijs (1937). Exposeert binnenhuisarchitectuur op de gelijktijdige wereldtentoonstelling aldaar. 29 Het ontwerp Tangent en Radiaal voor een nieuw Amsterdams raadhuis komt tot stand in samenwerking met Stam-Beese, Van Tijen en Maaskant (1937). Medevormgever van de tentoonstelling Abstracte kunst. 30 Jurylid van de prijsvraag Goedkoope 26 Woon- en werkadres: Amstellaan (nu Vrijheidslaan) 66, Amsterdam. 27 Tentoonstelling De stoel gedurende de laatste 40 jaar, Stedelijk Museum, Amsterdam, 15 december 1934 13 januari 1935. Organisator: de Nederlandsche Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst (VANK). 28 Ariane Ruth (Ariane) Stam, Amsterdam, 26 november 1935 heden. 29 Nederlands paviljoen van de Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne (wereldtentoonstelling), omgeving Eiffeltoren-Trocadéro, 4 mei 25 november 1937. 30 Tentoonstelling Abstracte kunst, Stedelijk Museum, Amsterdam, 2 24 april 1938. Samenvatting 6
woningen. 31 Stams ontwerp wint de prijsvraag voor een Nederlands paviljoen voor de World s Fair, de wereldtentoonstelling in New York. 32 Het plan wordt echter gepasseerd. In deze vooroorlogse crisisjaren zijn in Nederland de bouwopdrachten schaars, zeker voor de architecten van het Nieuwe Bouwen. De eenheid in deze beweging gaat onder deze druk verloren. Toch weet Stam tot een veelzijdige productie te komen, met architectuur, binnenhuisarchitectuur, meubel- en tentoonstellingsontwerpen. Benoeming in september 1939 tot directeur van het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs (IvKNO), Amsterdam. Bezetting van Nederland door de Duitse Wehrmacht. Stam is actief in de Persoonsbewijzencentrale, het onderdeel van het kunstenaarsverzet dat identiteitspapieren vervalst. Medesamensteller van de tentoonstelling In Holland staat een huis (afgelast). 33 Na jarenlange huwelijksproblemen wordt de echtscheiding van Stam-Beese uitgesproken (1943). Stam, die een verhouding met Olga (Goldy) Heller heeft, gaat met haar samenwonen. Na de bevrijding is hij mede-oprichter van de Vereniging van Beoefenaars der Gebonden Kunsten (GKf). Waarschijnlijk betrokken bij twee tentoonstellingen van deze kunstenaarsvakbond: g.k.f. vereeniging van beoefenaars der gebonden kunsten en Experimenten van wandschilders. 34 Richt met Willem Sandberg en anderen het tijdschrift open oog op, heeft een groot aandeel in de twee nummers die verschijnen (1946, 1947). Betrokken bij de tentoonstelling Weerbare democratie, volk in verzet. 35 Huwt Heller (1946). 36 Mart Stam is medeontwerper van Nagele, een pioniersdorp gebaseerd op de principes van het Nieuwe Bouwen. Reconstructieplan voor het verwoeste centrum 31 Tentoonstelling Goedkoope woningen, Westeinde 15, Amsterdam, begindatum onbekend - 4 november 1928. Organisator: gemeente Amsterdam. 32 Tentoonstelling World s Fair, Flushing Meadows Corona Park, New York, 30 april 31 oktober 1939 en 11 mei 27 oktober 1940. 33 Tentoonstelling In Holland staat een huis, Stedelijk Museum, Amsterdam, afgelast. Het gelijknamige alternatief wordt gehouden 28 juni 3 november 1941. 34 Tentoonstelling g.k.f. vereeniging van beoefenaars der gebonden kunsten, Stedelijk Museum, Amsterdam, 12 januari 1946 - onbekende einddatum. respectievelijk tentoonstelling Experimenten van wandschilders, organisatie: GKf, Stedelijk Museum, Amsterdam, 14 mei 4 juni 1948. 35 Tentoonstelling Weerbare democratie, volk in verzet, Nieuwe Kerk, Amsterdam, 1-31 maart 1946. Organisatie: Stedelijk Museum, Amsterdam. 36 Olga (Golda) Heller (Safed (nu in Israël), 9 september 1911 Zürich, onbekende datum tussen 3 maart en 31 mei 1989. Huwelijk met Mart Stam, Amsterdam 24 april 1946. Samenvatting 7
van Dresden (afgewezen). Organisator van P M Piet Mondriaan herdenkingstentoonstelling. 37 Medeoprichter van de federatieve stichting Goed Wonen, een initiatief van de GKf met als doel Nederlanders bewuster van hun interieur te maken. Neemt deel aan het zesde CIAM-congres, Bridgwater (1947). Lid van de redactiecommissie van Goed Wonen, draagt incidenteel aan dit publiekstijdschrift bij (1946-54). Zijn meubelontwerpen worden in februari 1948 in de eerste verkoopcatalogus van dit blad opgenomen. Ondanks waardering voor zijn inzet geldt Stam als een rooie hond. Hij wordt tegengewerkt en besluit Nederland te verlaten. SBZ en DDR, 1948-1952 Vertrek naar de Sovjettische Besatzungszone (SBZ), de latere DDR, waar hij zijn ideeën over onderwijs hoopt te kunnen realiseren. Benoemd tot directeur van de Hochschule für Werkkunst, Dresden, waar hij zich vestigt. 38 Tevens benoemd tot directeur van de Akademie für Bildende Künste in dezelfde stad. Neemt deel aan het zevende CIAM-congres, Bergamo (1949). Onder toenemende druk van de Koude Oorlog dwingt Moskou de Oost-Duitse communistische partij tot een politieke omslag, zodat deze afstand neemt van westers design, zoals die van het Bauhaus. Na een machtsstrijd wordt Stam overgeplaatst; hij wordt directeur van de Hochschule für angewandte Kunst, Berlin-Weissensee (Oost-Berlijn) en van het Institut für industriele Gestaltung. Vestigt zich in Oost-Berlijn (1950). 39 De campagne tegen de formalist Stam wordt echter geïntensiveerd. Tenslotte wordt hij ontslagen en bedreigd, waarop hij de DDR ontvlucht. Amsterdam, 1953-1966 Keert terug naar Amsterdam. 40 Woont hier in een periode van twaalf jaar op vier verschillende adressen. 41 Chef de bureau bij Ben Merkelbach en Piet Elling in Amsterdam. Ontwerper van de tentoonstelling wonen en wonen. 42 Lid van de Liga Nieuw Beelden. Vestigt zich zelfstandig (1956). 37 P M Piet Mondriaan herdenkingstentoonstelling, Stedelijk Museum, Amsterdam, 6 november 15 december 1946. 38 Woonadressen: Tiergartenstrasse 50, Dresden, Am Heiderand 2, Dresden. 39 Woonadres: Erdmannstrasse 48, Hohenneudorf, Oost-Berlijn. 40 Woonadres: Olympiaplein 17 II en 17 III, Amsterdam. 41 Woonadressen in Amsterdam: Botticellistraat 35 I per 26 maart 1953; Bakhuizen van den Brinkhof 91 hs per 29 mei 1958; Henri Zagwijnstraat 18/I per 22 november 1961; Willem Pijperstraat 63 hs per 29 april 1965. 42 Tentoonstelling wonen & wonen, Stedelijk Museum, Amsterdam, 3 juli 13 september 1954. Samenvatting 8
Hij heeft veel opdrachten, met name voor hoogbouw, zowel kantoren als woningbouw. 43 Het kantoorgebouw van de Geïllustreerde Pers, Amsterdam geldt onbetwist als zijn na-oorlogse hoogtepunt (1959). Stam neemt steeds minder deel aan het culturele debat. Zijn laatste artikel verschijnt in Form: Gedanken über die Ausbildung von künstlerischem Nachwuchs (1959). Zware ziekte, verdiept zich in het christendom. Heft zijn bureau op en trekt zich uit onbekend motief uit het openbare leven terug. Zwitserland, 1966-1986 Vestigt zich na een reis van drie maanden door Israël in Zwitserland. 44 Realiseert de Villa Mostam in Arcegno, Ticino, die hij zelf bewoont (1967). Ontvangt een jaarlijks eregeld van de Nederlandse staat vanwege zijn bijdrage aan het culturele klimaat in dit land. Vestigt zich vervolgens in Hilterfingen, in de Villa Heller, zijn laatste architectonische ontwerp (1970). 45 Deze woning wordt in hetzelfde jaar verlaten. Hij woont op steeds wisselende adressen, in hotels en kuuroorden, nooit langer dan vijf maanden op dezelfde verblijfplaats. De kennelijke achtervolgingswaan van Heller zou deze onrust verklaren. Betrokken bij de oprichting van het Stuhlmuseum in Beverungen (1977). Overlijdt op 23 februari 1986 op 86-jarige leeftijd in Golbach aan het Bodenmeer. Vijf dagen later wordt hij op begraafplaats Elzenbühl in Zürich ter aarde besteld. Epiloog Uit Stams levensgeschiedenis blijkt, dat niet zijn rechtlijnige karakter maar zijn politieke gezindheid zijn loopbaan geschaad heeft. Het Nieuwe Bouwen werd als gebouwd socialisme gezien, waarbij Stam tot de Principiëlen binnen deze beweging gerekend werd. Zijn oeuvre, dat klein is gebleven, werd vanaf 1925 als richtinggevend herkend. Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe en Le Corbusier gingen de architectuurdiscussie met hem aan en binnen enkele jaren verwierf hij wereldroem (Weissenhofsiedlung, Frankfurt am Main, The International Style). Zijn werk vond een weerslag in de eigentijdse kritiek. Pas vanaf de jaren 60 ontstond essayistisch werk over hem. Rond 1990 verschenen enkele monografieën. Stams oeuvre ging deel uitmaken van het cultureel erfgoed en verschillende van zijn bouwwerken werden tot 43 Internationale Bauausstellung 1957, Hansaviertel en omgeving, Berlijn, 6 juli 28 september 1957. 44 Arcegno. 45 Oberer Breitenweg 31, Hilterfingen. Samenvatting 9
monument verklaard. Zijn artistieke betekenis is te vatten in steekwoorden als: experimenteerzin, een geniaal talent voor complexe opgaven en de schoonheid van de consequentie. De belangrijkste hoogtepunten zijn het Geneefse treinstation, het vernieuwingsplan van het Amsterdamse stadscentrum, de huizenrij in de Weissenhofsiedlung, de achterpootloze stoel en de Villa Palicka. Maatschappelijk van groot belang zijn Stams inspanningen om voor de minder draagkrachtigen een gezond huis en praktische meubels binnen bereik te brengen, waarvoor hij zijn scheppend vermogen én zijn overtuigingskracht heeft inzet. Zijn pleidooi tegen status en voor een sobere, groene leefstijl heeft niet aan actualiteit ingeboet. Samenvatting 10