ventilatie Atze Boerstra, e.a. Heldere PvE s in standaardwoningventilatie van Aedes. Geen discussie meer over definitie eindkwaliteit Een opdrachtgever verwacht dat een nieuw ventilatiesysteem gewoon zorgt voor gezonde binnenlucht. Vaak wordt niet duidelijk vastgelegd welke eindkwaliteit de opdrachtgever wil en kan de installateur kiezen uit vele systemen met verschillende voor- en nadelen. Hoe zorgt de installateur voor een goed eindresultaat? Bedoelen installateur en opdrachtgever wel hetzelfde met een extra goed ventilatiesysteem? Sinds vorig jaar het landelijke onderzoek naar woningventilatie door het ministerie van Vrom (nu: ministerie van Infrastructuur en Milieu) werd gepubliceerd, is er steeds meer bewustwording in de installatiewereld dat er iets moet gebeuren. In het laatste themanummer ventilatie van VV+ kwam dit volop naar voren: om goede ventilatiesystemen in woningen op te leveren zal iedereen in het bouwproces een stap extra moeten maken en ligt de sleutel vooral in goede samenwerking en communicatie. Om tot een goede samenwerking te komen is de aanpak van het bouwproces van groot belang. In een degelijk bouwproces moeten aan het begin van de rit heldere prestatie-eisen worden vastgelegd waaraan gedurende het ontwerpproces, tijdens de uitvoering en bij oplevering kan worden getoetst (conform de KopStaart -aanpak, zie bijvoorbeeld het artikel van Fred Vos in VV+ van mei 2012). In de nieuwe Programma s van Eisen (pve s) van de vereniging van woningcorporaties, Aedes, zijn heldere prestatie-eisen voor woningventilatiesystemen omschreven. 522 Gevel met een buitenluchtaanzuigopening van het balansventilatiesysteem. Aedes PvE In de praktijk blijkt dat bouwen op het Bouwbesluit-niveau (wettelijk minimum) mede door de druk op het installatiebudget vaak leidt tot ventilatiesystemen die onder de maat presteren. De uitkomsten van het landelijke onderzoek uit 2011 bevestigden dit nogmaals (zie www.binnenmilieu.nl, zoek op landelijk onderzoek ). Ook woningcorporaties kwamen dit probleem vaak tegen, maar misten de tools om grip te krijgen op de uiteindelijke kwaliteit van de ventilatiesystemen in hun woningen. Aedes heeft daarom door bba Binnenmilieu twee pve s op laten stellen voor woningventilatie. Deze pve s zijn niet alleen te gebruiken door corporaties en andere opdrachtgevers, maar juist ook door installateurs en aannemers. De Aedes-pve s zijn online gepubliceerd in een rapport dat voor iedereen toegankelijk is. In het rapport staan twee pve s voor de twee meest voorkomende typen ventilatiesystemen: 1. mechanische luchttoevoer en luchtafvoer met warmteterugwinning (balansventilatie, ofwel ventilatiesysteem D, zie tabel 1); 2. natuurlijke luchttoevoer met mechanische luchtafvoer (mechanische afzuiging, ofwel ventilatiesysteem C). Voor beide typen ventilatiesystemen zijn twee kwaliteitsniveaus uitgewerkt, zodat per project bepaald kan worden welke kwaliteit ventilatiesysteem gewenst, dan wel nodig is: Basis kwaliteitsniveau/klasse B; dit houdt in dat het venti Een net opgeleverd en zwaar vervuild ventilatiekanaal in een nieuwbouwwoning. Het bewijs dat een opleveringscontrole geen overbodige luxe is.
Ca. 3 jaar oud luchttoevoerkanaal met roestschade, mogelijk opgelopen in de bouwfase. Een balansventilatie-systeem (systeem D). latiesysteem voldoet aan de wettelijke eisen (Bouwbesluit 2012 voor nieuwbouw) plus enkele aanvullende eisen. Plus kwaliteitsniveau/klasse A; dit houdt in dat het ventilatiesysteem, aanvullend op het basiskwaliteitsniveau (klasse B), voldoet aan een aantal extra eisen waardoor een hoger kwaliteitsniveau wordt geleverd. Kwaliteitsniveau B kan worden gebruikt bij standaardnieuwbouw- en renovatieprojecten. Kwaliteitsniveau A is bedoeld voor projecten waar een extra hoge kwaliteit is gewenst, zoals bij duurdere woningen of woningen voor gevoelige bevolkingsgroepen (bijvoorbeeld ouderen of mensen met een luchtwegaandoening). De eisen van klasse A zijn grotendeels afkomstig uit de isso-/giw 2008-publicatie [1]. In de tabel wordt het pve voor balansventilatie gepresenteerd. Zie hiervoor het Aedes-rapport voor het tweede pve voor natuurlijke luchttoevoer en mechanische luchtafvoer (www.binnenmilieu.nl, zoek op Aedes ). In dit rapport staat ook voor elke eis een toelichtende tekst en een instructie hoe de eis kan worden gebruikt. Meer informatie Het Aedes-rapport met de twee pve s voor woningventilatie en toelichtende teksten is te downloaden via www.binnenmilieu.nl (zoek op Aedes ) KopStaart-aanpak. Voor een gezonde kwaliteitsslag in de energiezuinige nieuwbouw van woningen, C. Bouwens et al. (Neprom), zie ook http://www.lente-akkoord.nl/ Dijken F. van, Boerstra A.C. (2011) Onderzoek naar de kwaliteit van ventilatiesystemen in nieuwbouweengezinswoningen, bba Binnenmilieu, Rotterdam. Beschikbaar via: www.binnenmilieu.nl (zoek op landelijk onderzoek ) Gebruik van de pve s Het belangrijkste van het werken met de pve s is dat: 1. aan het begin de juiste eisen worden gesteld, overeenkomend met de gewenste eindkwaliteit (klasse A of B) en dat deze worden vastgelegd in de contractstukken; 2. bij oplevering wordt gecontroleerd of aan de gestelde eisen wordt voldaan. Als eenmaal een kwaliteitsniveau is gekozen, kunnen de bijbehorende eisen uit het pve direct worden gebruikt om een ontwerp van de installaties te maken. Dat is een kwestie van kopiëren en plakken in de ontwerpdocumenten. De opdrachtgever hoeft dus niet op technisch detailniveau mee te kunnen praten met de ontwerpers en andere bouwprofessionals nadat eenmaal voor een kwaliteitsniveau is gekozen. De lijst met eisen is verder leidend in het hele bouwproces; van ontwerp tot en met de opleveringscontrole. Tijdens de bouw en bij oplevering kan met het pve in de hand eenvoudig een (opleverings)- controle worden uitgevoerd door een onafhankelijke derde. Kansen voor installateurs Installateurs kunnen de pve s vanaf de eerste dag van een project gebruiken als communicatiemiddel met de opdrachtgever. De eerste stap in elk project is het bepalen van het gewenste kwaliteitsniveau: klasse A of klasse B? Hier ligt meteen ook de eerste kans voor de installateur. Nu kiezen opdrachtgevers vaak nog voor de goedkoopste oplossing, ventilatie conform Bouwbesluit. Met het pve kan de installateur de opdrachtgever laten zien wat de meerwaarde is om te investeren in een klasse A ventilatiesysteem. Die meerwaarde zit op meerdere vlakken. Er kan bijvoorbeeld een hogere (huur)prijs worden gevraagd voor de woning. Ook het comfort en de gezondheid van de bewoners komen op een hoger niveau. Er is tevens een meerwaarde omdat de woning zich onderscheidt van de middenmoot door de hogere kwaliteit. Daardoor is er meer kans op verkoop of verhuur. Tot slot sluit het eindresultaat beter aan bij de wens van de opdrachtgever, die daarna meer geneigd zal zijn dezelfde installateur voor een volgend project te benaderen. Voor installateurs zijn de nieuwe Aedes-pve s voor woningventilatie dus niet een bedreiging, maar juist een kans. [1] giw/isso (2008) Ontwerp- en montageadviezen nieuwbouweengezinswoningen en appartemeneten. Auteurs ir. Atze Boerstra, ir. Jaap Balvers, ir. Tim Beuker, bba Binnenmilieu Fotografie Industrie 523
Het Aedes-pvd voor balansventilatie met prestatie eisen op twee kwaliteitsniveaus. Thema/doel 1. Het ventilatiesysteem garandeert voldoende luchttoevoer en -afvoer Basiskwaliteitsniveau prestatie-eisen (klasse B) De ventilatiecapaciteit voor luchttoevoer en luchtafvoer voldoet aan de volgende eisen: In de stand laag (meestal stand 1): 20 procent van de ventilatiecapaciteit volgens het Bouwbesluit 2012 voor nieuwbouwwoningen; In de stand midden (meestal stand 2): 40 procent van de ventilatiecapaciteit volgens het Bouwbesluit 2012 voor nieuwbouwwoningen; In de stand hoog (meestal stand 3): 100 procent van de ventilatiecapaciteit Bij een bedieningsknop met meer dan drie standen of een traploze bediening zijn minimaal bovengenoemde standen instelbaar. Ventilatiecapaciteiten worden bepaald volgens nen 1087. De ventilatie-eisen uit het Bouwbesluit 2012 voor nieuwbouwwoningen zijn samengevat: verblijfsgebied: 0,9 dm 3 /s/m 2 vloeroppervlakte met een minimum van 7 dm 3 /s (luchttoevoer). verblijfsruimten (woonkamer, slaapkamers): 0,7 dm 3 /s/m 2 vloeroppervlakte met een minimum van 7 dm 3 /s (luchttoevoer). keuken: 21 dm 3 /s (luchtafvoer). badkamer: 14 dm 3 /s (luchtafvoer). toilet: 7 dm 3 /s (luchtafvoer). Minstens 50 procent van de toevoercapaciteit, zoals hierboven genoemd, vindt rechtstreeks van buiten plaats. Overstroomvoorzieningen hebben voldoende capaciteit om de benodigde luchttoevoer en -afvoer in een ruimte in balans te krijgen. Dit betekent bijvoorbeeld dat onder de binnendeur van een slaapkamer een kier van ca. 1,5 cm hoog aanwezig is nadat de vloerafwerking is aangebracht of dat de deur is voorzien van een overstroomrooster. Er wordt tegelijk met bovengenoemde ventilatiecapaciteiten voldaan aan de eisen gesteld aan het maximale geluidniveau van het ventilatiesysteem (zie punt 9). Plus-kwaliteitsniveau prestatie-eisen (klasse A, aanvullend op klasse B-eisen) De ventilatiecapaciteit voor luchttoevoer en luchtafvoer voldoet aan de volgende eisen: In de stand laag (meestal stand 1): 30 procent van de ventilatiecapaciteit In de stand midden (meestal stand 2): 100 procent van de ventilatiecapaciteit In de stand hoog (meestal stand 3): 150 procent van de ventilatiecapaciteit Bij een bedieningsknop met meer dan drie standen of een traploze bediening zijn minimaal bovengenoemde standen instelbaar. Ventilatiecapaciteiten worden bepaald volgens nen 1087. De ventilatiecapaciteit voldoet in stand midden (meestal stand 2) aanvullend op de eisen uit het Bouwbesluit 2012 voor nieuwbouw (zie ook klasse B) minimaal aan de onderstaande eisen: luchtafvoer opstelruimte wasautomaat/wasdroger: < 2,5 m 2 vloeroppervlakte: minimaal 7 dm 3 /s. > 2,5 m 2 vloeroppervlakte: minimaal 14 dm 3 /s. Luchtafvoer bergruimte minimaal 7 dm 3 /s. Ook onbenoemde ruimten die logischerwijs als slaapkamer kunnen worden gebruikt zijn voorzien van luchttoevoer en -afvoer alsof het een verblijfsruimte (bijvoorbeeld slaapkamer) is. 2. Het ventilatiesysteem zorgt voor een goede doorspoeling van de ruimte Er wordt in het ontwerp bij plaatsing van inblaasventielen rekening gehouden met de goede doorspoeling van verblijfsruimten (slaapkamers en woonkamer). De afstand tussen inblaas- en afzuigventielen is minimaal 2 m. 3. Het ventilatiesysteem is stil Het eigen ventilatiesysteem veroorzaakt in stand hoog (meestal stand 3) in een verblijfsruimte een volgens nen 5077 bepaald karakteristiek installatiegeluidniveau van ten hoogste 30 db. Het ventilatiesysteem van buurwoningen veroorzaakt in stand hoog (meestal stand 3) in een verblijfsruimte een volgens nen 5077 bepaald karakteristiek installatiegeluidniveau van ten hoogste 30 db. Tussen de ventilatie-unit en een verblijfsruimte zitten minimaal twee deuren. De ventilatie-unit wordt in een aparte, afsluitbare ruimte gemonteerd en wordt niet gemonteerd op een wand grenzend aan een slaapkamer. Het eigen ventilatiesysteem veroorzaakt in stand midden (meestal stand 2) in een verblijfsruimte een volgens nen 5077 bepaald karakteristiek installatiegeluidniveau van ten hoogste 30 db. Deze geluideis geldt niet in stand 3, waarin met een extra capaciteit van minimaal 150 procent van de eisen van het Bouwbesluit wordt geventileerd. Het ventilatiesysteem van buurwoningen veroorzaakt in stand midden (meestal stand 2) in een verblijfsruimte een volgens nen 5077 bepaald karakteristiek installatiegeluidniveau van ten hoogste 30 db. 524
4. Het ventilatiesysteem voegt geen verontreinigingen toe aan de verse buitenlucht De verdunningsfactor tussen de opening voor buitenluchtaanzuiging en vervuilingsbronnen, zoals de afblaas van ventilatielucht, rookgassen en rioolontluchting, voldoet aan Bouwbesluit en nen 1087 (verdunningsfactor < 0,01). De opening voor buitenluchtaanzuiging is op een afstand van minimaal 5 m geplaatst van vervuilingsbronnen, zoals de afblaas van ventilatielucht, rookgassen en rioolontluchting. Luchttoevoercomponenten (onder andere toevoerkanalen, ventielen en ventilatie-unit) worden tijdens de bouwfase schoon (stofvrij) gehouden conform de eisen uit nen-en 15780 Annex F, klasse gemiddeld. Dit betekent onder andere dat onderdelen van het ventilatiesysteem, zoals unit en kanalen op de bouwplaats moeten worden beschermd tegen vocht en vuil, op een schone bouwplaats moeten worden gemonteerd en dat het uiteinde van kanalen direct na montage wordt afgedopt. Er bevindt zich geen olie- of vetresidu (afkomstig van het fabricageproces) in de ventilatiekanalen voor luchttoevoer. De opening voor buitenluchtaanzuiging bevindt zich minimaal 0,5 m boven het dakoppervlak en vindt niet plaats onder de dakpannen of nabij de dakgoot. Luchttoevoercomponenten, zoals toevoerkanalen, ventielen en ventilatie-unit, worden tijdens de bouwfase schoon (stofvrij) gehouden conform de eisen uit nen-en 15780 Annex F, klasse hoog. Dit betekent onder andere dat onderdelen van het ventilatiesysteem, zoals unit en kanalen in aanvulling op klasse B vanaf de fabriek zijn geseald en tijdens transport worden beschermd tegen vocht en vuil. 5. Het ventilatiesysteem zorgt voor de afvoer van kookluchtjes en kookvocht Er is een afzuigkap boven het kooktoestel aanwezig met een capaciteit van minimaal 150 m 3 /h. Afzuigkappen in een appartementencomplex of van meerlaagse woningen die direct aangesloten zijn op een gemeenschappelijk kanaal, zijn voorzien van een terugslagklep die in gesloten toestand 100 procent luchtdicht is. Er is een gemotoriseerde afzuigkap boven het kooktoestel aanwezig met een capaciteit van minimaal 300 m 3 /h met een eigen (separaat) afvoerkanaal direct naar buiten. 6. Het ventilatiesysteem leidt niet tot extra oververhitting s zomers Ventilatiesystemen met warmteterugwinning (wtw) zijn voorzien van een bypass. Ventilatiesystemen met warmteterugwinning (wtw) zijn voorzien van een 100 procent -bypass waarbij de volledige luchtstroom voor luchttoevoer of luchtafvoer om de warmtewisselaar heen wordt geleid (bijvoorbeeld met een faceklep). 7. Het ventilatiesysteem is tochtvrij Het ventilatiesysteem veroorzaakt in stand 3 een luchtsnelheid in de leefzone van maximaal 0,2 m/s bij gesloten ramen en deuren. Het ventilatiesysteem veroorzaakt in stand 2 een luchtsnelheid in de leefzone van maximaal 0,15 m/s bij gesloten ramen en deuren. De temperatuur van de inblaaslucht is in het stookseizoen minimaal 16 C (bij een binnentemperatuur van 20 C en een buitentemperatuur van -10 C). Inducerende inblaasventielen blazen horizontaal in. Er worden dus bijvoorbeeld geen rondom inblazende ventielen in de muur of boven een binnendeur geplaatst. 8. Er zijn spuiventilatievoorzieningen aanwezig in de buitengevel Elke verblijfsruimte heeft een spuivoorziening (minimaal een beweegbaar raam) met een capaciteit van minimaal 3 dm 3 /s/m 2 vloeroppervlakte (verblijfsgebied minimaal 6 dm 3 /s/m 2 ), bepaald conform nen 1087. Spuivoorzieningen (bijvoorbeeld te openen ramen of deuren) zijn voorzien van een uitzetmechanisme dat op meerdere standen fixeerbaar is, inclusief een kierstand. Er is in de keuken een directe toevoer van verse buitenlucht aanwezig via een te openen geveldeel. Het hang- en sluitwerk is aantoonbaar inbraakveilig in de kierstand. 525
9. Het ventilatiesysteem is eenvoudig en snel door bewoners naar eigen wens in te stellen Het ventilatiesysteem heeft zowel in de keuken als in de badkamer een aparte bedieningsknop, tenzij het een gelijkvloerse woning betreft met een gebruiksoppervlakte 75 m 2 (dan volstaat een enkele knop). De bedieningsknop is zo ingesteld dat in elk geval in de hoogstand wordt voldaan aan de eis voor ventilatiecapaciteit uit punt 1. Het ventilatiesysteem heeft zowel in de keuken als in de badkamer een aparte bedieningsknop waarbij in elk geval in de middenstand wordt voldaan aan de eis voor ventilatiecapaciteit uit punt 1. 10. Het ventilatiesysteem is eenvoudig te onderhouden Er is een aparte, goed bereikbare, mogelijkheid om het ventilatiesysteem uit te schakelen bij calamiteiten (bijvoorbeeld een buitenbrand). Deze calamiteitenschakelaar is bijvoorbeeld een aan/uit-schakelaar, een aparte gemarkeerde groep in de meterkast of een eenvoudig te ontkoppelen stekker van de ventilatie-unit. De calamiteitenschakelaar wordt niet geïntegreerd in de meerstandenknop. De ventilatie-unit is zo geplaatst dat er voldoende ruimte is voor onderhoud, minimaal conform de voorschriften van de fabrikant van de ventilatie-unit. Componenten die onderhoud behoeven, zoals kleppen, (gemeenschappelijke) kanalen en geluiddempers zijn eenvoudig toegankelijk voor inspectie en onderhoud. Waar nodig worden inspectieluiken geplaatst om inspectie en onderhoud mogelijk te maken. Aanvullend op de klasse B-eisen: Er is op een voor bewoners zichtbare plaats een indicatielampje of soortgelijk aanwezig voor filtervervanging, bijvoorbeeld geïntegreerd met een bedieningsschakelaar. Ventilatiekanalen inclusief hulpstukken en bochten zijn inwendig glad uitgevoerd om ophoping van vuil te voorkomen en efficiënte kanaalreiniging mogelijk te maken. 11. Het ventilatiesysteem is voorzien van een onderhoudscontract Er is een onderhoudscontract opgesteld conform de bepalingen in Isso-publicatie 63 met een kwaliteit en frequentie waarmee de prestaties conform alle eisen uit het pve gedurende de gebruiksfase worden geborgd. Het onderhoudscontract omvat minimaal jaarlijkse inwendige inspectie en reiniging van de ventilatie-unit inclusief warmtewisselaar en toevoerventielen. Er wordt een extra set filters achtergelaten zodat bewoners deze na een half jaar kunnen vervangen. Het onderhoudscontract omvat minimaal jaarlijks inwendige inspectie en reiniging van de ventilatie-unit inclusief warmtewisselaar en er worden drie extra filtersets achtergelaten zodat bewoners deze elk kwartaal kunnen vervangen. Luchttoevoer- en luchtafvoerkanalen in de woningen en eventueel gemeenschappelijke kanalen worden minimaal eens per vijf jaar gereinigd via de vacuümborstelmethode. Luchttoevoer- en luchtafvoerkanalen in de woningen en eventueel gemeenschappelijke kanalen worden minimaal eens per acht jaar gereinigd via de vacuümborstelmethode. 12. Het ventilatiesysteem is voorzien van een gebruiksinstructie Er is een duidelijke, op maat gemaakte gebruiksinstructie voor bewoners die in lekentaal weergeeft hoe het systeem gebruikt moet worden en welk onderhoud door bewoners moet worden uitgevoerd. Bewoners krijgen naast de schriftelijke instructie ook een mondelinge gebruiksinstructie. De gebruiksinstructie bevindt zich op een makkelijk bereikbare plaats nabij de ventilatie-unit. 527