TERUG NAAR TWEE LOWERGY PROJECTEN Pionierend.de tijd ver vooruit WOONSTICHTING ETTEN-LEUR EN WONION IN ULFT; TWEE VOORUITSTREVENDE WONINGBOUWCORPORATIES MET DUURZAAMHEID HOOG OP HUN VERLANGLIJST. BEIDE ORGANISATIES KOZEN IN 2011 VIA HUN BOUWPARTNER VOOR EEN SAMENWERKING MET LOWERGY CONCEPTS. IN DIT ARTIKEL GAAN WE SAMEN MET DE BETROKKEN PROFESSIONALS DE WIJK IN. ZIJN DE AMBITIES GEHAALD? ZOUDEN WE HET NU, DRIE JAAR NA OPLEVERING, ANDERS DOEN? HOE REAGEREN DE BEWONERS?
FOTO LINKERPAGINA: BOMENBUURT, BIEZENAKKER TE ULFT Terug naar BOMENBUURT BIEZENAKKER IN ULFT PROJECT IN EEN NOTENDOP PROJECT: OMVANG: OPDRACHTGEVER: - BOUWBEDRIJF: INSTALLATEUR: INSTALLATIE: OPLEVERING: BOMENBUURT, BIEZENAKKER TE ULFT 39 PASSIEVE SOCIALE LEVENSLOOPBESTENDIGE HUURWONINGEN (GEZINNEN EN SENIOREN) WOONCORPORATIE WONION ULFT KLOMPS BOUWBEDRIJF DINXPERLO KLEIN POELHUIS WINTERSWIJK ALPHA-INNOTEC LUCHT/LUCHT WARMTEPOMP LLB LUCHT-BODEMWARMTEWISSELAAR ALPHA-INNOTEC VENTRONIK STUUR- EN REGELEENHEID ALPHA-INNOTEC ZONNECOLLECTOREN 2012 HET EERSTE OMVANGRIJKE PASSIEFTIIIISPROJEG IN DE SOCIALE HUURSECTOR Terwijl we met Elzo ter Horst, directeur van Klein Poelhuis, Ingrid Pierik, beleidsadviseur Techniek bij Wonion, Harrie Westrik projectleider bij Klein Poelhuis en Koos Folmer, manager bij Lowergy Concepts door de Ulftse wijk met 39 sociale, passieve huurwoningen lopen, vertelt Ingrid: "Met dit project hebben we destijds heel veel ervaring opgedaan. Wat werkt en waar krijgen we de bewoners daadwerkelijk in mee? Passiefhuisbouw was toen we zo'n zes jaar geleden voor het eerst over deze wijk spraken nog echt prematuur." Om bedrijven buiten die gebaande paden te laten stappen, schreef Wooncorporatie Wonion, dat de ambitie heeft om in 2030 volledig energieneutraal te zijn, een wedstrijd uit voor de ontwikkeling van een energieneutrale woonwijk. In juli 2009 werden de voorstellen van vijf consortia, compleet met prijskaartje en specificaties, groots gepresenteerd. Als winnaar kwam de passiefhuiswijk van het consortium met onder andere Klomps Bouwbedrijf, Klein Poelhuis Installatietechniek en Lowergy Concepts uit de bus. Nu de Bomenbuurt er staat, vormt het project een mooi begin voor de geplande energieneutraliteit van de vooruitstrevende corporatie. DE INSTALLATIE De Bomenbuurt in Ulft had de absolute primeur van de Alpha-InnoTec lucht/lucht passiefhuiswarmtepomp LLB te pakken. De doordachte installatie gebruikt teruggewonnen warmte uit ventilatielucht voor VAN LINKS NAAR RECHTS: ELZO TER HORST, INGRID PIERIK, HARRIE WESTERIK EN KOOS FOLMER Enervision 1 21 2015 41
FOTO LINKERPAGINA: DE EERSTE ALPIIA-INNOTEC LUCHT/LUCHT WARMTEPOMP ILB IN NEDERLAND Terug naar verwarming en warmtapwaterbereiding. Het toestel haalt frisse buitenlucht naar binnen en ventileert de in de woning aanwezige lucht naar buiten. Bij het passeren van de twee luchtstromen wordt de binnenkomende frisse lucht voorverwarmd met de uitgaande opgewarmde lucht. De warmtepomp zorgt vervolgens voor de extra verwarming van de reeds opgewarmde verse ventilatielucht en de warmtapwaterbereiding. In Ulft werd er bovendien gekozen voor de toevoeging van een horizontale lucht-bodemwarmtewisselaar om de binnenkomende ventilatielucht in de winter via de bodem extra voor te verwarmen. Bovendien zorgt deze toevoeging voor koelcomfort in de zomer. De koudere bodemtemperatuur wordt op warme dagen gebruikt om de binnenkomende ventilatielucht voor te koelen. Resultaat is een prettige temperatuur, een gezonde, constante luchtwisseling, meer dan genoeg warm tapwater en optimale energie-efficiëntie. OVERIGE PASSIEFHUISCOMPONENTEN Een passiefhuis met een goede installatie is pas succesvol als ook de schil van de woning klopt. Hiervoor zorgde Klomps Bouwbedrijf uit Dinxperlo. Naast een uitstekende kierdichting en driedubbel glas werd een wintertuin bedacht. Deze overdekte tuin creëert een buffer tussen binnen en buiten en houdt in de winter zonnewarmte vast. Elzo: "De schil moet perfect zijn. Een kleine verstoring, zoals een kierende voordeur, kan alles ontregelen. De schil luistert ontzettend nauw in passiefhuizen. Klomps Bouwbedrijf heeft uitstekend werk geleverd; de kleinste woningen vragen 1,1 kw bij een buitentemperatuur van -10 graden en de grootste woningen 1,9 kw. De warmtevraag stelt hier dus echt niets voor en daar draait het om in passiefhuisbouw." LEER- EN TESTFASE De lucht/lucht warmtepomp L113 van Alpha-InnoTec bleek destijds de optimale warmtepomp voor het leveren van het gevraagde vermogen. Omdat het toestel op dat moment in Nederland nog niet op de markt was, werd het product door Klein Poelhuis en de Nathan Group aan een grondig onderzoek onderworpen. Koos vertelt: "In Scandinavië, waar passiefbouw al veel verder was, had men volop ervaring met de Alpha-InnoTec lucht/lucht warmtepomp LLB. Elzo en ik zijn daarom naar Denemarken gegaan om van die ontwikkelingen te leren." Bij Klein Poelhuis in Winterswijk werd uiteindelijk een realistische proefopstelling gebouwd waar de prestaties, maar ook de geluidsproductie van het toestel uitvoerig onderzocht werden. Nadat alle tests positief werden afgerond, werd de nieuwe LLB warmtepomp definitief ingezet in de Bomenbuurt in Ulft. BEWONER BEGELEIDING Ingrid, die met haar witte Wonion fiets inmiddels een bekende in de buurt is, werd door haar werkgever vrijgemaakt voor het begeleiden van onder andere dit duurzame project. Bij bewonersmutaties maakt DE ALPHA-INNOTEC VENTRONIK REGELAAR Ingrid nieuwe huurders persoonlijk wegwijs in hun verwarmingssysteem. Elzo vertelt hierover: "Mede door de intensieve begeleiding die de mensen hier krijgen, is het project een groot succes geworden. Inmiddels komt de begeleiding volledig van Ingrid, maar kort na de oplevering hadden we regelmatig vragenuurtjes. Bovendien hebben we, toen iedereen er eenmaal woonde, een monteur langs alle deuren gestuurd om te vragen of alles duidelijk was en om eventuele zaken op bewonerswens te finetunen. Ook hebben we de bewoners nogmaals geattendeerd op het optimale gebruik van de installatie om de maandlasten zo laag mogelijk te houden." COMFORT BEWONERS We vragen Ingrid welke reacties zij sinds de oplevering in 2012 van bewoners heeft gehad. Ze vertelt: "Bij de sleuteloverdracht was iedereen eigenlijk gelijk enthousiast over het concept. Daarna hoorde ik er vrijwel niemand meer over. Geen bericht is in onze branche nog echt goed bericht." Harde kan dit beamen: "Het concept is hier 39 keer ingezet zonder echte comfortklachten uit de wijk, dat zegt dat het gewoon een degelijke oplossing is. Er is ruim voldoende warm tapwater, de woningen zijn in de winter lekker warm, in de zomer heerlijk koel en de maandlasten blijven laag. Bewoners zijn tevreden en wij dus ook." BETROKKENHEID BEWONERS Als techneuten kunnen we prachtige energieneutrale huizen bedenken, maar een groot deel van het succes is afhankelijk van het gedrag van de bewoner. Tijdens bewonersavonden, in nieuwsbrieven, folders en persoonlijke gesprekken werd de optimale werking van een passiefwoning aan de (potentiële) huurders uitgelegd. Het is echter aan hen of zij daadwerkelijk iets met die informatie doen. Ingrid: "De wintertuin is een mooi voorbeeld. Het is een overdekte tuin die een buffer tussen binnen en buiten vormt, geen overdekte woonkamer. Niet iedereen begrijpt dat, dus we waren er even bang voor dat we er misschien tapijtjes en warmtelampen zouden tegenkomen. Het mag hoor, maar dan moeten ze zich wel realiseren dat ze nooit energieneutraal zullen Enervision 121 2015 43
VAN LINKS NAAR RECHTS: KOOS FOLMER, ELZO TER HORST, INGRID PIERIK EN HARRIE IVESTERIK zijn. Maar er zijn ook bewoners die het concept geweldig vinden. Hoewel de energieneutrale belofte eigenlijk alleen geldt voor de verwarming, ventilatie en warmtapwaterbereiding, hebben we er mensen bij zitten die ook de rest van hun verbruik gewoon energieneutraal opwekken. Die mensen zijn er trots op dat ze energieneutraal zijn en zijn bereid om er een beetje rekening mee te houden. Dan werkt het concept precies zoals het bedacht is." Harrie herkent deze ervaring van Ingrid: "Tja, huurders laten zich informeren, maar niet sturen. Ons idealisme is niet altijd hun idealisme. Dat is wel iets wat we hier geleerd hebben." ENERGIEVERBRUIK De concluderende vraag is vandaag uiteraard: wordt de energetische belofte behaald? Ingrid: "Alles wordt gemonitord en het gaat nu heel erg goed. In het begin merkten we wel dat de woningen, vooral door de dikke muren, na de oplevering vrij lang vochtig bleven; zeker de serie die in de natte, koude januarimaand werd opgeleverd. Daardoor moest er in het begin wat extra gestookt worden." Door het zeer uiteenlopende gebrulkersgedrag laten de gemonitorde resultaten van de woningen een flinke fluctuatie zien. Ingrid: "Sommige mensen wonen echt volledig energieneutraal, anderen hebben in verhouding daarmee een vrij hoog verbruik. De laatste keer dat ik het gemiddelde van alle woningen uitrekende lag het energieverbruik na aftrek van de circa 3.000 kwh opwekking met zonnepanelen op ongeveer 2.200 kwh per jaar, dus inclusief die wat lange droogstookperiode. Rekening houdend met de flinke uitschieters die er tussen zitten, is het een keurig resultaat naast de 1.800 kwh die we geschat hadden. We zien trouwens nog steeds elk jaar een verbetering, ook omdat bewoners inmiddels wat tijd hebben gehad om aan het systeem te wennen. Op die beoogde 1.800 kwh zitten we binnenkort wel, verwacht ik." INSTALLATIEKEUZE Harrie is zichtbaar trots op het project: "Veel dingen die we destijds samen hebben bedacht, worden vandaag de dag nog steeds gezien als een technische noviteit. Dat vind ik leuk." Ook Elzo is nog steeds tevreden met de gemaakte installatiekeuze: "De combinatie van warmteterugwinning, een lucht-bodemwarmtewisselaar voor die extra graden, de zonthermische panelen en PV-panelen; daarmee hebben we de optimale uitvoering te pakken." Ingrid besluit het gesprek met een positieve blik richting de toekomst: "Dit zijn vandaag nog altijd onze meest energiezuinige woningen. Een ponierend project met veel positieve reacties van bewoners. Voor ons is dit een wijk van de toekomst, dus voor ons is het absoluut voor herhaling vatbaar!" BETROKKENEN WOONCORPORATIE WONION WWW.WONION.NL KLOMPS BOUWBEDRIJF WWW.KLOMPS.NL KLEIN POELHUIS WWW.KLEINPOELHUIS.COM 44 Nathan
DISCLAIMER DIT ARTIKEL, MET FOTO'S VAN BOB VERWIEL (MARK VERWIEL VAKFOTOGRAAF) EN FIANKE FOTOGRAFIE, WERD GEPRESENTEERD IN DE 21' EDITIE VAN HET MAGAZINE ENERVISION. HET IS NIET TOEGESTAAN OM DE INHOUD VAN DIT ARTIKEL, ZOWEL TEKST ALS BEELDMATERIAAL, ZONDER SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING VAN DE NATHAN GROUP (WWW.NATHANGROUREU) TE KOPIEREN.