Ontmoet de Schelde Bastenakkers Maart 2012 In de eerste Sigma nieuwsbrief van augustus 2011 kon je kennis maken met het Sigmaproject Bastenakkers. In het kader van het Sigmaplan zal dit project de directe omgeving van Destelbergen, Melle en Wetteren en ook andere gebieden langs de Schelde beter beschermen tegen overstromingen. Het finale inrichtingsplan ligt nu op tafel. De oorspronkelijke plannen zijn hier en daar gewijzigd. Om de landbouw leefbaar te houden, maakt het noordoostelijke deel van Bastenakkers niet langer deel uit van het geplande gecontroleerde overstromingsgebied. Om toch voldoende beveiliging tegen overstromingen te bieden, wordt Ham, ten oosten van Bastenakkers, toegevoegd aan het overstromingsgebied. Dit nieuw samengestelde projectgebied voor het gecontroleerd overstromingsgebied Bastenakkers een kleiner Bastenakkers samen met Ham garandeert eenzelfde bescherming tegen overstromingen als het oorspronkelijke plan. Bovendien gooit Ham in dit scenario een extra troef op tafel. Met zijn oude Scheldemeander wacht dit gebied een mooie toekomst als zeldzaam én toegankelijk Scheldenatuurgebied, met zeldzame zoetwaterslikken en -schorren. Zo slaagt het Sigmaplan erin om in dit gebied veiligheid en waardevolle, toegankelijke Scheldenatuur te combineren met een maximaal behoud van landbouw. Michaël De Beukelaer-Dossche, projectingenieur Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z)
Projectgebied met aangepaste contouren spaart landbouw Vilda - Yves Adams De inrichting van Bastenakkers als gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) mag de landbouwfunctie van het gebied niet in het gedrang brengen, zo besliste de Vlaamse Regering van meet af aan. Tijdens de opmaak van het landbouweffectenrapport is samen met de landbouwers nagegaan hoe flankerende maatregelen aan hun knelpunten tegemoet kunnen komen. In het noordoosten van Bastenakkers werden de grenzen hertekend ten voordele van de landbouw. Het projectgebied Bastenakkers telt 33 actieve landbouwers, die er 118 hectare grond bewerken, ruim twee derde van de totale oppervlakte. De landbouw bestaat er hoofdzakelijk uit melkveebedrijven, boomkwekerijen en sierteeltbedrijven. Dat zijn types van landbouw waar grond een extra belangrijke rol speelt. De inrichting van een overstromingsgebied kan uiteraard gevolgen hebben voor het landbouwgebruik. Zo neemt de bouw van dijken onder andere grond in beslag. Daarom biedt de Vlaamse overheid, in het kader van het Sigmaplan, de getroffen landbouwers een pakket met flankerende maatregelen aan. In het noordoosten van het projectgebied Bastenakkers zijn enkele tuinbouwbedrijven actief. Tuinbouw vergt grotere investeringen dan andere landbouw. Bovendien zijn (sier) teelten niet opgewassen tegen overstromingen. Wateroverlast zou dus een zware tol eisen van deze bedrijven. Daarom zijn door een verfijning van de grenzen deze gronden uit het projectgebied gehaald. Om bij overstromingen toch voldoende waterberging te voorzien, wordt het nu kleiner geworden Bastenakkers uitgebreid met het deelgebied Ham. Compensatie voor de landbouwer Schade aan landbouwpercelen of oogst is niet altijd uit te sluiten in de projecten van het Sigmaplan. Flankerende maatregelen worden ingezet om de gevolgen voor de getroffen landbouwers te verzachten. In al deze maatregelen staat de leefbaarheid van een landbouwbedrijf centraal. Flankerende maatregelen zijn heel uiteenlopend. De werken kunnen gespreid worden in de tijd. Zo heeft de landbouwer meer tijd om zijn bedrijf om te vormen. Er kan ook hulp geboden worden bij het zoeken naar ruilgronden of een bedrijfsverplaatsing. De grondenbank zoekt dan naar beschikbare, evenwaardige landbouwgronden. Stoppende landbouwers kunnen hun gronden via een gunstige financiële regeling aan de grondenbank overdragen. Ook vergoedingen om opbrengstverlies te compenseren, zijn mogelijk. Veel landbouwers verkiezen bij overstroming eerder een schadevergoeding dan dat ze hun grond verkopen. Vilda - Rollin Verlinde ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 02
Veiligheid, landbouw en natuur hand in hand Om de regio van overstromingen te vrijwaren, is in Bastenakkers een bergingscapaciteit van 3,5 miljard liter nodig. Met het wegvallen van het noordoostelijke deel van Bastenakkers ten voordele van de landbouw, startte de zoektocht naar bijkomende ruimte. Ham, een oude Scheldemeander ten oosten van Bastenakkers, brengt soelaas. En hoe! Het kleiner geworden Bastenakkers en het toegevoegde Ham tellen ongeveer 150 hectare. Samen zijn ze vrijwel even groot als het oorspronkelijke projectgebied Bastenakkers. Zo wordt de vooropgestelde veiligheid door een bergingscapaciteit van 3,5 miljard liter gegarandeerd. Beide overstromingsgebieden wacht echter elk een verschillende inrichting. In Bastenakkers blijft landbouw mogelijk, Ham mag zich verheugen op een mooie brok nieuwe natuur. Bastenakkers: veiligheid in combinatie met landbouw Het deelgebied Bastenakkers wordt als gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) ingericht. De rivier kan er veilig overstromen. De huidige Scheldedijk wordt een halve meter verlaagd en verstevigd tot een overstroombare dijk (overloopdijk). Bij een overstroming loopt het Scheldewater over deze overloopdijk Bastenakkers binnen. Om te beletten dat ook andere gebieden onder water lopen, wordt het achterland beschermd door een ringdijk. Als het waterpeil in de Schelde weer daalt, stroomt het water via uitwateringssluizen in de overloopdijk opnieuw naar de rivier. Het GOG Bastenakkers treedt statistisch gezien één keer om de vijftig jaar (gedeeltelijk) in werking. Landbouw blijft dus mogelijk in dit gebied. Ham gaat voor beschermende natuur In Ham komt de overloopdijk nog iets lager, zodat dit gebied vaker (deels) onder water komt te staan, statistisch gezien zo om de 25 jaar. Maar er is meer: als gecontroleerd gereduceerd getijdengebied (GGG) krijgt Ham ook tweemaal per dag een beperkte hoeveelheid Scheldewater te slikken. Deze ingreep bootst de getijdenwerking van de Schelde na, in het klein. Op die manier combineert dit GGG de veiligheidsfunctie van een GOG mét herstel van zeldzame getijdennatuur, zodat er zich slikken en schorren ontwikkelen. Bij vloed laat een hooggelegen inwateringssluis een kleine hoeveelheid Scheldewater in Ham binnen. Via een lagere uitwateringssluis vloeit dit water bij eb weer weg. Ook hier beschermt een landinwaartse ringdijk het achterland tegen wateroverlast. Neerhekkers buffert Neerhekkers, gelegen tussen Bastenakkers en Ham, moet de afvoer van het regenwater van hogerop opvangen. Een uitgebreide capaciteit van het pompstation Voorde en een groter bufferbekken garanderen die opvang. Zelfs als Bastenakkers bij hevig stormweer volledig met Scheldewater gevuld is, wat statistisch gezien eens om de 1000 jaar kan voorkomen. In overleg met alle betrokkenen gemeentebesturen, administraties, polders, natuurverenigingen, landbouworganisaties werden voor Bastenakkers en Ham inrichtingsplannen ontwikkeld. Werking GOG bij extreme waterstanden ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 03
Hoe zal Bastenakkers eruitzien? Bastenakkers wordt ingericht als gecontroleerd overstromingsgebied (GOG). Zo zal het gebied bijdragen tot de bescherming tegen overstromingen, en kan de landbouw er actief blijven. Ook de bestaande recreatieve mogelijkheden, zoals fietsen en wandelen, worden via deze inrichting uitgebouwd. Bommelsrede Melle SCHELDE Schelde bomenrij pompstation bufferbekken ringgracht jaagpad groenbuffer zone voor landbouw overloopdijk ringdijk uitwateringssluis dijkovergang fietsen wandelen minimale afstand van 50 m station doorvoerkoker met terugslagklep ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 04
Voordestraat Bastenakkersstraat Bij overstroming loopt het Scheldewater over de overloopdijk het GOG Bastenakkers in. De ringdijk houdt het instromende water tegen en behoedt het achterland voor wateroverlast. Ten opzichte van de bestaande woningen in Bommels respecteert de ringdijk een minimale afstand van 50 meter. Een tussenliggende groenbuffer, aansluitend op de bossen van Bommels, bezorgt de omwonenden een aangenaam uitzicht. Bos en bomenrijen verzachten de aanblik van de ringdijk in het landschap. Als het waterpeil in de Schelde opnieuw daalt, stroomt het water via de twee uitwateringssluizen uit Bastenakkers naar de rivier. De capaciteit van het pompstation Voorde en het bijhorende bufferbekken worden uitgebreid om bij hevige regenval het afstromende regenwater vanuit het hoger gelegen gebied op te vangen. Ook als Bastenakkers volledig met Scheldewater gevuld is, garanderen deze maatregelen een veilige afvoer van het regenwater. Wanneer de Schelde bij wateroverlast, bijvoorbeeld een hevig onweer, toch netjes binnen haar oevers blijft, treedt Bastenakkers niet in werking als GOG. Als het pompstation Voorde er niet in slaagt om al het afstromende water van hogerop in de Schelde over te pompen, dan voeren een nieuwe ringgracht en een doorvoerkoker met terugslagklep in de ringdijk dit overtollige water veilig en wel naar Bastenakkers om het er tijdelijk te bufferen, zoals vandaag al gebeurt. Langs de dijkovergangen Bommelsrede en Bastenakkers bereiken de landbouwers vlot hun weilanden en akkers. De dijkovergang Bastenakkers wordt ingericht als een uitzichten infopunt langs de fietsroute van het knooppuntennetwerk. Ten oosten van de recreatieve dijkovergang Bommelsrede is het jaagpad op de ringdijk toegankelijk voor fietsers en wandelaars. Via de dijkovergangen aan de Voordestraat en aan de Bastenakkerstraat kunnen bezoekers de ringdijk op, langs een trap met flauwe helling, om Bastenakkers te overschouwen. ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 05
Hoe zal Ham eruitzien? wandelen Scheppersinstituut P Coopallaan fietsen overloopdijk ringdijk Peperstraat P bos parking ringgracht waterbekken voor het bedrijf Omnichem 2 9 Wetteren in- en uitwateringssluis Oude Scheldemeander zone voor getijdennatuur speelbos 1 jaagpad bosweg dijkpad langs Oude Scheldemeander zwevend vlonderpad uitkijkpunt Veiligheid, natuurontwikkeling en -educatie gaan hand in hand in het gereduceerd gecontroleerd getijdengebied (GGG) Ham. In het oostelijke deel kan je via bospaadjes, het oude dijkpad en een nieuw vlonderpad de ontwikkeling van deze nieuwe natuur op de voet volgen. Bij overstroming loopt het Scheldewater over de overloopdijk Ham in. Doordat deze dijk iets lager is dan de overloopdijk in Bastenakkers, overstroomt deze eerst en vaker dan Bastenakkers. De ringdijk behoedt het achterland voor wateroverlast. Op de zacht glooiende ringdijk wordt een bos aangeplant en een parking aangelegd. De ringgracht aan de landzijde van de ringdijk en een buffergracht ter hoogte van de Peperstraat staan in voor de afvoer van het regenwater van de omliggende gebieden naar de Schelde. Deze vrije zone voorziet ruimte voor de toekomstige aanleg van de waterbekkens voor het bedrijf Omnichem. Een in- en uitwateringssluis in de overloopdijk regelt tweemaal per dag de beperkte inen uitstroom van Scheldewater via de oude Scheldemeander in Ham. Op een heuvel, aan de rand van het GGG, ligt een speelbos. Op het westelijke deel van de ringdijk komt een toegankelijk jaagpad, dat langs verschillende bospaadjes vanuit de Coopallaan en Peperstraat bereikbaar is. Dit jaagpad zorgt ook voor een veilige fietsroute voor de schoolgaande jeugd, woon-werkverkeer en recreanten. Het dijkpad langs de oude Scheldemeander verbindt de huidige Scheldedijk met de nieuwe ringdijk. Vanop het vlonderpad kan je van dichtbij de nieuwe getijdennatuur van slikken en schorren ontdekken. Het uitkijkpunt geeft je een prachtig zicht over Ham. Gezien de nabijheid van enkele scholen zal het gebied dan ook een uitgelezen kans bieden voor natuureducatie. ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 06
Zeldzame natuurpracht in Ham Het gereduceerde getij boetseert gaandeweg een nieuw landschap in Ham. Het in- en uitstromende Scheldewater creëert een grillig geheel van slikken, schorren, geulen en kreken, elk met hun eigen typische bewoners. Zoetwaterslikken en -schorren zijn een zeldzaamheid in Europa. Maar straks vind je deze spectaculaire én toegankelijke natuur vlak bij de deur! Natuurcompensatie De invulling als gecontroleerd gereduceerd getijdengebied (GGG) in Ham beveiligt de regio niet alleen tegen overstromingen. De slikken en schorren die er zich op termijn ontwikkelen, maken meteen ook deel uit van een natuurcompensatieplan. Hoe zit dat precies? In Heusden, langs de Zeeschelde tussen Gentbrugge en Melle, wordt een nieuwe schutsluis gebouwd. Via deze sluis zullen pleziervaartuigen vanuit het oosten langs het aantrekkelijke decor van de Zeeschelde tot in het centrum van Gent kunnen varen. De beroepsvaart blijft gebruikmaken van de Ringvaart. Zo komen pleziervaartuigen en beroepsschepen niet in elkaars vaarwater, wat de veiligheid op de drukke Ringvaart ten goede komt. In Ham krijgt de getijdennatuur die zal evolueren naar een ander type riviernatuur, een nieuwe kans. Vilda - Yves Adams Vilda - Yves Adams TURELUUR Mooie én nuttige natuur Wanneer water tweemaal per dag een gebied in- en uitstroomt, ontstaat er getijdennatuur met slikken en schorren. Dit natuurtype is bijzonder nuttig. Het vormt een natuurlijke buffer en beschermt ons dus tegen overstromingen. Slikken en schorren vangen zand en slib op, zodat er minder moet worden gebaggerd. Ze zuiveren het water en brengen de natuurlijke voedselketen weer in evenwicht. De Scheldenatuur biedt ook ontspanning en verademing: we kunnen er wandelen, fietsen en eindeloos genieten. Dat is ook goed voor de horeca en de toeristische sector. Deze natuurdiensten zijn noodzakelijk voor het functioneren van onze samenleving. Daardoor krijgen ze ook een economische waarde. Meer en meer worden deze diensten van de natuur daarom in geld uitgedrukt. Slikken: voedzame modder Slikken zijn de lagergelegen delen van de oever, die elke keer bij vloed onder water komen te staan. Deze overvloed aan water is weinig vriendelijk voor planten. Wel krioelt het er van minidiertjes, zoals wormen, krabben en kreeftjes, die gretig worden verorberd door allerlei watervogels en vissen. Voor ganzen, eenden en steltlopers vormen de slikken en platen een ideale plek om te rusten en eten te zoeken. Schorren: unieke biotopen Bij elk getij laat het terugtrekkende water een laagje slib achter in de slikken, dat op bepaalde plaatsen langzaamaan begint op te hopen. Wanneer deze opgeslibde delen boven de gemiddelde waterlijn uitsteken, ontstaan schorren. Voortaan overstromen deze plekken enkel bij springtij, ongeveer tweemaal per maand. Op deze schorren ballen wilgenvloedbossen en rietkragen zich mettertijd samen tot één brok ongerepte natuur, waar de blauwborst en de karekiet van zich laten horen. ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 07
Wat staat je de komende jaren te wachten? Eer de werken op het terrein kunnen starten, is er nog heel wat werk aan de winkel. De eerste fase is nu afgerond: het ontwerp van inrichtingsplan voor Bastenakkers en Ham is klaar. Op basis van dit inrichtingsplan worden de milieueffecten van het project bestudeerd met een milieueffectenrapport. Ondertussen stelt de Vlaamse overheid een gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan op om de bestemming van de projectgebieden te wijzigen. Als voorlaatste stap, voor de werkelijke inrichting van de gebieden start, zijn er stedenbouwkundige vergunningen nodig. Vervolgens dienen er aanbestedingen plaats te vinden om de werken te laten uitvoeren. Al deze mijlpalen verlopen volgens formele, wettelijk vastgelegde procedures. Bij elke fase krijg je als omwonende, eigenaar of gebruiker de kans om opmerkingen te geven en suggesties te formuleren op de plannen, via informatie- en inspraakmomenten. Pas wanneer al deze tussenstappen doorlopen zijn, volgt het startschot voor de werken. Dat is voorzien in 2015. Deze werken zijn omvangrijk en gaan soms gepaard met graafwerk en grondverzet. Dit alles is echter nodig om te komen tot een veilige en natuurlijke leefomgeving. Waar we niet alleen vandaag, maar ook in de toekomst de vruchten van zullen plukken. Contact Meer informatie over het Sigmaplan en het projectgebied Bastenakkers vind je op www.sigmaplan.be Met vragen kun je terecht bij: Michaël De Beukelaer-Dossche, projectingenieur Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) tel. 03 224 67 11 michael.debeukelaer-dossche@wenz.be Mei Informatievergadering landbouwsector Juni - september Opmaak LER Juni Eerste overleg projectmatige werkgroep 2011 2012 2013 2014 2015 April - december Opmaak inrichtingsplan en ontwerp Augustus Informatieve brochure voor eigenaars en omwonenden Maart Infomarkt bevolking Opmaak MER Opmaak technisch ontwerp en opmaak GRUP Aanvragen SBV Uitvoering werken Colofon Verantwoordelijke uitgever: Waterwegen en Zeekanaal NV, Afdeling Zeeschelde, ir. Wim Dauwe, Lange Kievitstraat 111-113 bus 44, 2018 Antwerpen Redactie & foto s: Pantarein, Tritel, DenS Communicatie, Agentschap voor Natuur en Bos, Waterwegen en Zeekanaal NV, LER: landbouweffectenrapport MER: milieueffectenrapport SBV: stedenbouwkundige vergunningen GRUP: gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan www.sigmaplan.be ONTMOET DE SCHELDE MAART 2012 08