Signalenlijst kindermishandeling 4-12 jaar Voorwoord Als een kind mishandeld, verwaarloosd en/of misbruikt wordt, kan hij signalen uitzenden. Het gebruik van een signalenlijst kan zinvol zijn, maar biedt ook een zekere mate van schijnzekerheid. De meeste signalen zijn namelijk stressindicatoren, die aangeven dat er iets met een kind aan de hand is. Dit kan ook iets anders zijn dan kindermishandeling (echtscheiding, overlijden van een familielid, et cetera). Als er veel signalen van deze lijst op een kind van toepassing zijn, hoe groter de kans dat er sprake kan zijn van kindermishandeling. Het is niet de bedoeling om aan de hand van een signalenlijst het 'bewijs' te leveren van de mishandeling. Het is wel mogelijk om een vermoeden van mishandeling meer te onderbouwen naarmate er meer signalen uit deze lijst geconstateerd worden. Een goed beargumenteerd vermoeden is voldoende om in actie te komen! Volg daarin het opgestelde protocol ten aanzien van vermoedens van kindermishandeling. De signalen die in deze lijst worden vermeld, hebben betrekking op alle vormen van mishandeling. Aan het einde van de lijst zijn nog enkele signalen opgenomen die meer specifiek zijn voor seksueel misbruik. Om een duidelijk beeld te krijgen van wat er aan de hand zou kunnen zijn, is het van belang de hele context van het gezin erbij te betrekken. Daarom worden ook een aantal signalen van ouders en gezin genoemd. Als beroepskracht kun je altijd overleggen met het Advies- en Meldpunt Veilig Thuis over signalen die zorgen baren, bijvoorbeeld blauwe plekken op vreemde plaatsen. 1
1. Psychosociale signalen Ontwikkelingsstoornissen Achterblijven in taal-, spraak-, motorische-, emotionele- en/of cognitieve ontwikkeling Schijnbare achterstand in verstandelijke ontwikkeling Regressief gedrag Niet zindelijk Relationele problemen ten opzichte van de ouder/verzorger Totale onderwerping aan de wensen van de ouder/verzorger Sterk afhankelijk gedrag ten opzichte van de ouder/verzorger Onverschilligheid ten opzichte van de ouder/verzorger Het kind is bang voor de ouder/verzorger Het kind vertoont een heel ander gedrag als de ouder/verzorger in de buurt is Relationele problemen ten opzichte van andere volwassenen Bevriezing bij lichamelijk contact Allemansvriend Lege blik in de ogen en vermijden van oogcontact Waakzaam, wantrouwend Relationele problemen ten opzichte van andere kinderen Speelt niet met andere kinderen Niet geliefd bij andere kinderen Wantrouwend Trekt zich terug in zijn eigen fantasiewereld 2
Gedragsproblemen Plotselinge gedragsverandering Labiel, nerveus gespannen Depressief Angstig Passief, in zichzelf gekeerd, meegaand, apathisch, lusteloos Agressief Hyperactief Destructief Geen of nauwelijks spontaan spel, geen interesse in spel Vermoeidheid, lusteloosheid Niet huilen, niet lachen Niet tonen van gevoelens, zelfs niet bij lichamelijke pijn Schuld- en schaamtegevoelens Zelf verwondend gedrag Eetproblemen Anorexia/boulimia Slaapstoornissen Bedplassen/broekpoepen 3
2. Medische signalen Lichamelijke kenmerken (specifiek voor lichamelijke mishandeling) Blauwe plekken Krab-, bijt- of brandwonden Botbreuken Littekens Verzorgingsproblemen (specifiek voor verwaarlozing) Slechte hygiëne Onvoldoende kleding Onvoldoende geneeskundige en tandheelkundige zorg Veel ongevallen door onvoldoende toezicht Herhaalde ziekenhuisopnamen Recidiverende ziekten door onvoldoende zorg Traag herstel door onvoldoende zorg Overige medische signalen Ondervoeding Achterblijven in lengtegroei Psychosomatische klachten (buikpijn, misselijkheid, hoofdpijn, et cetera) 4
3. Kenmerken ouders/verzorgers/gezin Ouder/verzorger-kind relatiestoornis De verzorger troost het kind niet bij huilen De verzorger klaagt overmatig over het kind De verzorger heeft irreële verwachtingen ten aanzien van het kind De verzorger toont weinig belangstelling voor het kind Signalen verzorger Geweld in eigen verleden Apathisch en (schijnbaar) onverschillig Onzeker, nerveus en gespannen Onderkoeld brengen van eigen emoties Negatief zelfbeeld Steeds naar andere artsen/ziekenhuizen gaan ('shopping') Afspraken niet nakomen Het kind opeens van de buitenschoolse opvang weghalen Aangeven het bijna niet meer aan te kunnen De ouder/verzorger heeft psychiatrische problemen Een verslaafde ouder/verzorger Gezinskenmerken Multiprobleem gezin Ouder/verzorger die er alleen voorstaat Regelmatig wisselende samenstelling van gezin Isolement Vaak verhuizen Sociaaleconomische problemen: werkloosheid, slechte behuizing, migratie, et cetera Veel ziekte in het gezin Draaglast gezin is groter dan de draagkracht Geweld wordt gezien als middel om problemen op te lossen 5
4. Specifieke signalen bij seksueel misbruik Lichamelijke kenmerken Verwondingen aan genitaliën Vaginale infecties en afscheiding Jeuk bij vagina en/of anus Problemen bij het plassen Recidiverende urineweginfecties Pijn in de bovenbenen Pijn bij lopen en/of zitten Seksueel overdraagbare ziekten Gedragsproblemen (afwijkend seksueel gedrag) Excessief en/of dwangmatig masturberen Angst voor lichamelijk contact of juist zoeken van seksueel getint lichamelijk contact Niet leeftijdsadequaat seksueel spel Niet leeftijdsadequate kennis van seksualiteit Angst om zich uit te kleden Angst om op de rug te liggen Negatief lichaamsbeeld: ontevredenheid over, boosheid op of schaamte voor eigen lichaam Schrikken bij aangeraakt worden Houterige motoriek (onderlichaam 'op slot') Geen plezier in bewegingsspel Relationele problemen Angst voor mannen of vrouwen in het algemeen of voor een man of vrouw in het bijzonder Sterk verzorgend gedrag, niet passend bij de leeftijd van het kind (parentificatie) 6
5. Signalen specifiek voor kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld Gedragsproblemen Agressie: kopiëren van gewelddadig gedrag van de vader (sommige kinderen, met name jongens kopiëren het gedrag van hun vader door hun moeder of jongere broertjes/zusjes te slaan) Alcohol- of drugsgebruik Opstandigheid Angst Depressie Negatief zelfbeeld Passiviteit en teruggetrokkenheid Zichzelf beschuldigen Verlegenheid Suïcidaliteit Problemen in sociaal gedrag en competentie Sociaal isolement: proberen thuissituatie geheim te houden en ondertussen aansluiting te vinden met leeftijdsgenoten (zonder ze mee naar huis te nemen) Wantrouwen ten aanzien van de omgeving Gebrek aan sociale vaardigheden Schoolproblemen Schooluitval Moeite met concentreren Overcompenseren (opvallend extra inzet op school) 7
6. Signalen specifiek voor het syndroom van Münchhausen by Proxy (MBPS) Het syndroom Münchhausen by Proxy is een ernstige vorm van kindermishandeling. Degene met dit syndroom [vaak de moeder], komt liefdevol en bezorgt over, zoekt zeer regelmatige intensieve medische hulp voor een kind, maar is zelf degene die het kind bewust ziek maakt. Dit door toediening van middelen, het toebrengen van verwondingen of infecties. MBPS kan zeer ingrijpende vormen aannemen: ca. 10% van de kinderen overlijdt aan de gevolgen van MBPS. Signalen die kunnen duiden op dit syndroom De onderzoeksgegevens kloppen niet met het ziektebeeld De medische gegevens over eerdere behandelingen is moeilijk te verkrijgen De symptomen verdwijnen wanneer ouder/verzorger en kind worden gescheiden Een broertje of zusje is overleden of eveneens vaak ziek De moeder schrikt niet terug voor ingrijpende onderzoeken of het onder narcose brengen van het kind en dringt daar zelfs op aan De voorvallen vinden in de avonden en weekenden plaats waarbij een beroep wordt gedaan op andere artsen De volgende klachten worden gepresenteerd: bewusteloosheid, insulten, apneu, diarree, overgeven, koorts, lethargie Het kind heeft een aanzienlijke ziektegeschiedenis met steeds andere klachten De moeder is werkzaam in de gezondheidszorg of beschikt over een zeer grote medische kennis Het verhaal van de moeder bevat kleine tegenstrijdigheden Er wordt vaak van arts gewisseld Bij een postnatale depressie bij de moeder, wiegendood of een kind dat niet goed groeit is de moeder vaak dankbaar als ze ontlast wordt van de zorg voor hun kind, terwijl een MBPS-moeder die zorg niet wil uitbesteden. 8