Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM080 Naam monument : Hornerheide Adres : Hornerheide 1 Postcode en plaats : 6085 NM Horn Kadastrale aanduiding : HOR02 sectie A nr(s) 1049 Coördinaten : x: 192169 y: 358995 Bouwstijl : Wederopbouwarchitectuur Kerndatering : 1954 Oorspronkelijke functie : hoofdgebouw Huidige functie : kantoorgebouw Architect : M. Wagemans, Roggel, kunstenaar Dolf Wong (reliëf en plafondornamentiek), Roermond Typering van het monument: Hoofdgebouw van het voormalige Sanatorium Hornerheide. Historie: In 1921 stichtte het Limburgse Groene Kruis het R.K. Limburgse Groene Kruis Sanatorium voor tuberculosepatiënten. Het sanatorium werd gebouwd op een vrij geïsoleerde plaats, in een bosgebied aan de noord-westelijke zijde van de historische kern van Horn. Het ontwerp voor het terrein kwam van architect Geerts uit Zevenaar. In totaal verrezen er dertien houten gebouwen, te weten: vier patiëntenpaviljoens, twee voor mannelijke en twee voor vrouwelijke patiënten. Een hoofdgebouw waarin de medische en de administratieve dienst waren gehuisvest. Een dienstbodengebouw waarin het vrouwelijk, niet religieus, personeel was ondergebracht en vlak daarbij het zustershuis waarin de religieuzen leefden. Voorts bevonden zich op het terrein: een keukengebouw, waarin ook twee eetzalen waren ingericht, een badhuis en een magazijn dat niet alleen diende als opslagplaats maar ook als werkplaats. Verder verrezen nog een portierswoning, een pompgebouw en een kapel, die ongeveer in het centrum van het terrein tussen de paviljoens was geplaatst. Naast deze gebouwen werden er tevens op het terrein kleine lighuisjes geplaatst. De kapel en een behouden gebleven lighuisje zijn rijksbeschermd onder monumentnummers 517894 en 517895. De gebouwen lagen niet zoals nu te midden van prachtige perken, gazons en dennenbossen, maar op een overwegend kale vlakte. In 1926 werd begonnen met het aanleggen van de genoemde perken en dennenbossen. De behandelmethode in het sanatorium bestond voornamelijk uit het ondergaan van een openlucht rustkuur. Deze kuur stond vrij veel beweging toe. De patiënten zaten buiten op stoelen en als ze koortsvrij waren, mochten ze gaan wandelen. Vanaf ongeveer 1930 maakte deze vorm van behandelen plaats voor de zogenaamde bedrust kuur, een therapie waarbij vrijwel geen beweging toegestaan was. Naarmate de genezing vorderde, kreeg de patiënt meer bewegingsruimte. In de periode tussen de opening van het complex in 1921 en 1960 werd er op het terrein van Hornerheide veel gebouwd en verbouwd. Zo verrees in de loop van 1927 in plaats van het in januari van dat jaar afgebrande houten vrouwenpaviljoen, het geheel in steen opgetrokken Maria-paviljoen. In 1938 werd het in steen Lidwina-paviljoen in gebruik genomen. In 1952 werd het Ariens- en Poelspaviljoen gebouwd en in 1954 bouwde men een verpleegstershuis en een hoofdgebouw. Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 1 van 9
In 1960 veranderde de functie van het sanatorium in een longkliniek onder de naam Maaslandkliniek. De Maaslandkliniek omvatte de Verpleeghuisafdeling, de Interne Kliniek en de Longafdeling. Vanaf het eind van de jaren zeventig werden er psychiatrische patiënten behandeld op Hornerheide, waarbij de naam Maaslandkliniek werd gewijzigd in Stichting Hornerheide. In de jaren negentig volgden verschillende fusies met omliggende ouderencentra. Het onderhavige object betreft het in 1954 gebouwde hoofdgebouw van het sanatorium, naar ontwerp van architect Wagemans uit Roggel. De Roermondse kunstenaar Dolf Wong (1921) ontwierp een gevelsteen boven de toegangsdeur. De vorm werd samen met de architect bepaald, voor wat betreft het onderwerp was hij vrij. Wong koos voor een dierenthema. Vanuit zijn jeugd kende hij het dierenleven op Hornerheide en daarom stond in het reliëf een gestileerde dennenboom centraal met daarin de dieren die op Hornerheide in het wild voorkomen: de Vlaamse gaai, de nachtegaal, het steenuiltje, de eekhoorn, de merel, het konijn en de houtduif. De voorstelling is gekapt uit een zogenaamde Euvil Mabrié, een Franse kalkzandsteen die Wong samen met zijn steenhouwer Latiers ging halen in de buurt van Nancy. Omdat de steen een grove structuur had, werd hij bewerkt met een puntbeitel. De structuur komt het mooist tot zij recht, als de morgenzon erop valt. Tijdens het voorkappen van de steen in zijn atelier liet Wong op een zelfde manier het licht erop vallen. Dolf Wong was bevriend met de oudere kunstenaar Charles Eyck (1887-1983), een veelzijdig kunstenaar, waarvan op vele plaatsen met name in Limburg beelden, schilderijen en glas-inloodramen te vinden zijn. In de hal van het toenmalige hoofdgebouw werden in 1954 zes glas-inloodramen naar zijn ontwerp geplaatst. De serie ramen draagt de titel Het gezonde leven in Limburg. Op een zeer expressieve en verhalende manier gaf Eyck uitdrukking aan dit thema, dat zelfs voor die tijd, weinig idyllisch was. Maar Eyck slaagde in zijn ontwerp om een sfeer van prettige levenslust te creëren en zo voor de patiënten die binnenkwamen in het sanatorium de opname te verzachten. In een voorstelling met nauwelijks perspectief zijn in de hal de volgende onderwerpen van links naar rechts weergegeven: kinderen in een maïsveld, fruitoogst, de meimaand, het schutters-koningspaar, la belle jardinière (de mooie hovenierster) en de mijnwerkers en de kolenmijnen. Charles Eyck opperde de suggestie om de hal van het hoofdgebouw met stucwerk te versieren. Dolf Wong kreeg de opdracht voor het ontwerp. Het plafond in de hal werd verdeeld in 19 rozetten waarin de sterrenbeelden zijn aangebracht. In 1985 werden de glas-in-loodramen van Charles Eyck gerestaureerd. De aanslag aan de buitenzijde werd verwijderd, aan de buitenkant werd nieuw spiegelglas aangebracht en er werden extra loodstrips bevestigd. Tegenwoordig zijn de glas-in-loodramen wederom in restauratie, waarna ze zullen worden teruggebracht naar het terrein van Hornerheide om hier een nieuwe plaats te krijgen. (Bron: J. Wijnands & M. Graat, Op de grote, stille heide. Hornerheide 1921-1996, Horn 1996.) Ruimtelijke context: Het object is gelegen in een landgoed aan de doorgaande weg tussen Horn en Heythuysen. Het hoofdgebouw bevindt zich bij de ingang van het terrein. Bouwmassa: Het object bestaat uit een hoofdbouwmassa met een oorspronkelijke aanbouw aan de achterzijde. De hoofdbouwmassa heeft een rechthoekige plattegrond. De bouwmassa bestaat uit één bouwlaag, gedekt met een schilddak. De oorspronkelijke, éénlaagse aanbouw aan de achterzijde heeft een rechthoekige plattegrond die haaks op de hoofdbouwmassa gesitueerd is. Ook deze aanbouw is gedekt met een schilddak. Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 2 van 9
Dak: Het schilddak van de hoofdbouwmassa is gedekt met donkerbruine verbeterde Hollandse pannen en voorzien van een uitkragende gemetselde bakgoot. Op de nok van het dak bevinden zich twee zinken nokpironnen. Gevels: Het pand is opgetrokken in roodbruine baksteen, gemetseld in kruisverband en platvol gevoegd. Voorgevel: De symmetrische voorgevel bestaat uit een centraal middendeel met een topgevel die is bekroond door een reliëf van Dolf Wong, welke reeds hierboven beschreven is, en met links en rechts van de entreepartij in de gevel vier raamopeningen. De korfboogvormige toegang in het centrale middendeel heeft gebogen portaalwangen die zijn voorzien van een natuurstenen plint. De terugliggende voordeur bestaat uit dubbele deuren. De entreedeuren hebben aan de bovenzijde een boogvorm en zijn voorzien van glas met siersmeedwerk aan de buitenzijde. De vier raamopeningen links en rechts van de centrale toegang bevatten stalen ramen waarvan het onderste gedeelte bestaat uit twee naar buiten draaiende raamvleugels en het bovenste gedeelte bestaat uit een uitzetraam. De ramen zijn voorzien van een roedeverdeling. Op beide uiteinden van de gevel zijn nog de oorspronkelijke vlaggenstokken met vlaggenstokhouders aanwezig. Interieur: In de hal van het voormalige hoofdgebouw zijn nog twee sgraffito s en het stucplafond van Dolf Wong aanwezig. Het eerste sgraffito toont een afbeelding van de plattegrond van Hornerheide, het tweede sgraffito een afbeelding van de Provincie Limburg. Sgraffito is een oude techniek waarbij de stukadoor in snel tempo diverse kleurlagen van kalkzandcement aanbrengt, waarna met een mes diverse lagen kunnen worden weggehaald totdat de kleur opkomt die de kunstenaar wenst. Door deze lagentechniek ontstaat er een reliëf en kleurschakeringen. Het stucplafond is behouden gebleven door een inventieve herbestemming ingreep: de projectie van enkele lage werkunits in de ruimte waardoor deze de gewenste functie kan krijgen. Erfafscheiding: Niet van toepassing. Bijzondere onderdelen: De sgraffito s, het reliëf en het stucplafond van Dolf Wong, de oorspronkelijke raamkozijnen en voordeur en de nokpironnen. Waardestelling: Het object is van belang wegens zijn schoonheid, betekenis voor de wetenschap, cultuurhistorische waarde en meer in het bijzonder vanwege: de architectuurhistorische betekenis in relatie tot de esthetische kwaliteit van het ontwerp. de architectonische gaafheid van het exterieur. Het object wekt een oorspronkelijke indruk of heeft veranderingen ondergaan waarbij het oorspronkelijke beeld herkenbaar is gebleven. als een plaatselijke uiting van een belangrijke (landelijke) architectuurstroming. het gebouw behoort tot het oeuvre van een belangrijke plaatselijke architect het gebouw bevat kunstwerken van een bekende kunstenaar. het object is ruimtelijk bepalend c.q. markant voor de omgeving. het bijzondere materiaalgebruik, de bijzondere detaillering en de bijzondere ornamenten. Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 3 van 9
de architectuurhistorische, typologische en functionele zeldzaamheid in relatie tot de gaafheid van het object. het object is representatief voor een hoofdstuk uit de geschiedenis van de gezondheidszorg, meer in het bijzonder de medische strijd tegen tuberculose. Bescherming: Het exterieur van de op de bijgevoegde kaart aangegeven bouwmassa en de sgraffito s, het reliëf en het stucplafond van Dolf Wong in het interieur. Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 4 van 9
Foto s Het voormalige hoofdgebouw, gebouwd in 1954 naar ontwerp van architect M. Wagemans uit Roggel Reliëf van kunstenaar Dolf Wong uit 1954 boven de ingang van het vm. hoofdgebouw, waarop het dierenleven op het terrein van Hornerheide is weergegeven Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 5 van 9
Plafondornamentiek naar ontwerp van Dolf Wong uit 1954 met in rozetten de symbolen van de dierenriem Sgraffito van Dolf Wong uit 1954 in de hal van het vm. hoofdgebouw waarop het terrein van Hornerheide is voorgesteld Sgraffito van Dolf Wong uit 1954 in de hal van het vm. hoofdgebouw waarop de Provincie Limburg is voorgesteld Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 6 van 9
De glas-in-loodramen van Charles Eyck die hij in 1954 ontwierp voor de hal van het hoofdgebouw. Thans zijn de ramen in restauratie, waarna ze een nieuwe bestemming zullen krijgen in een ander gebouw op het terrein van Hornerheide. Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 7 van 9
Kaart met bescherming luchtfoto Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 8 van 9
Kaart met bescherming Gemeentelijke Monumentenlijst Leudal monumentnr. GM080 Pagina 9 van 9