Katern voor scholing, her- en bijscholing 16 inhoud 1 voor één woning 5 Otib-nieuws 5 Cursussen Basiskennis Een uitgave van Intech Klimaat & Sanitair en OTIB mei 2009 voor één woning Drinkwaterinstallaties worden steeds uitgebreider. Tegenwoordig heeft elke wo - ning meerdere kranen en douches. De opkomst van stortdouches vraagt steeds meer waterdruk om daadwerkelijk het douchecomfort te bieden wat de fabrikant belooft. Maar welke problemen roept dit op en wat zijn de mogelijke oplossingen? Door: Han Brouwer-Keij Vroeger werd het drinkwater bij de dorpspomp gehaald. Zelfs ná de aanleg van de eerste drinkwaterleidingen, moesten bewoners nog de deur uit om voor een cent per emmer schoon drinkwater te kunnen tappen. Toen werd ontdekt dat het ongezuiverde water ernstige ziekten kon veroorzaken, ging men over tot het zuiveren van het drinkwater. Later kregen de meeste woningen een eigen kraan in de keuken. Het waterleidingbedrijf pompte het water vanaf het pompstation bij het zuiveringsbedrijf naar de woonwijk en zo kwam het water via leidingen uit bij die kraan. In de wijken stonden watertorens die in de daluren via een klein pompje werden gevuld met water. Die watertorens dienden niet alleen als buffer, maar onderhielden ook de druk in de piekuren. Op deze manier hadden de woningen op de eerste ver- 1. Dorpspomp. Belangrijke normen en richtlijnen: - NEN 1006, Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties (AVWI) - NEN-EN 806, Eisen voor drinkwaterinstallaties in gebouwen - NPR 5075, Geluidwering in woningen en woongebouwen - Sanitaire toestellen en installaties voor de aan- en afvoer van water - Waterwerkbladen (Vewin-werkbladen) - Bouwbesluit - NEN 5077, Geluidwering in gebouwen - Bepalingsmethoden voor de grootheden voor geluidwering van uitwendige scheidingsconstructies, luchtgeluidisolatie, contactgeluidisolatie, geluidniveaus veroorzaakt door installaties en nagalmtijd - Isso-publicatie 30, Leidingwaterinstallaties in woningen - Waterwerkbladen WB 4.3-serie 16 1
2. Voor een cent per emmer. dieping ook in de piek uren nog voldoende druk zodat het water met een voldoende grote volumestroom uit de kraan kon stromen. Piekvraag In de loop van de jaren is die piekvraag steeds groter geworden. Dat ene tappunt in de keuken werden meerdere tappunten. Woningen werden voorzien van een stort - bak, bad of een douche, wastafels in badkamer en slaapkamers en buitenkranen. Badkamers werden steeds groter. Er kwamen badkamers waarin een bad en een Intze l-reservoir inhoud 1.000 m 3 schacht door het reservoir reservoirommanteling lantaarn ventilatie-opening oplegring lekvloer gecombineerde aan- en afvoerleiding bakstenen draagcontructie ladder naar de lantaarn overstortpijp afsluiter leegloop trap naar de lekvloer douche waren aangebracht en sommige woningen kregen meer dan één badkamer. En de keuken zit al lang niet altijd meer op de begane grond of op de eerste verdieping, zeker niet in de hoogbouw. De waterbesparende douchekop is niet in elke installatie een thema; de badkamers zijn vaak uitgerust met de modernste, veel water vragende douches en baden. Het is be langrijk bewoners op de hoogte te stellen van de eisen die aan de installatie worden gesteld om het beloofde comfort in de praktijk te realiseren. Een goed aangelegde druk verhogingsinstallatie is daarvan een belangrijk onderdeel. Invloed van verandering op de drinkwatervoorziening De veranderingen hebben een grote in vloed op de eisen die vandaag de dag worden ge - steld aan de drinkwatervoorziening. Oude wijken worden gerenoveerd en aangepast aan de modernere eisen. Bij oudere woningen werd de zolder vroeger hoofdzakelijk gebruikt voor opslag of als slaapkamer. Bij renovatie wordt op die zolder vaak een badkamer aangelegd. Als de zolder op de derde verdieping is, zit de douchekop al gauw 8 m boven het maaiveld. Bij grachtenpanden, dijkwoningen en andere hoge woningen is dit vaak nog meer. De waterleidingbedrijven garanderen meestal een statische druk bij de hoofdkraan van mi - ni maal 200 kpa. Als vuistregel kun je aanhouden dat 100 kpa overeenkomt met 10 mwk (meter waterkolom). Op een hoogte van 10 m boven de hoofdkraan is de statische druk dus nog maar 100 kpa. Zodra een kraan wordt geopend en het water gaat stromen ontstaat drukverlies en wordt de dynamische druk dus nog lager. De volumestroom op de tappunten van de hoogste verdieping(en) zal daardoor onvoldoende zijn. Je hebt dus niet alleen te maken met het sta tisch drukverlies (hoogteverschil). Druk - ver lies is rechtevenredig met de lengte van de leiding. Er is overigens ook wrijvingsverlies door de appendages. De leidingen zijn verlengd naar de zolder en waarschijnlijk is de middellijn van de bestaande leiding niet vergroot. Bij een gelijk aantal tappunten en verdubbeling van de leidinglengte is het dynamisch drukverlies dus twee keer zo groot als voorheen. Modernisering Niet alleen bij renovaties, maar ook bij mo dernisering krijg je als installateur te maken met een noodzakelijke aanpassing aan de leidingwaterinstallatie. De eigenaar heeft een mooi ontwerp voor zijn badkamer op het oog, die voldoet aan de moderne eisen. Vooral door de uitbreiding van het aantal tappunten en de toepassing van een stortdouche neemt het dynamisch drukverlies flink toe. Bij een volumestroom die vier keer zo groot is als voorheen zal het drukverlies zestien maal groter zijn bij gelijk blijvende middellijn en lengte. Bemeteren Steeds meer waterleidingbedrijven willen dat hun klanten bewuster met water om - gaan en plaatsen daarom in woningen, waar dit voorheen niet het geval was, een watermeter. Die watermeter geeft extra drukverlies waardoor de dynamische druk op de tappunten lager wordt. Zeker in combinatie met modernisering en renovatie van woningen resulteert dit in een te lage druk op de tappunten. fundering funderingspalen 3. Watertoren. 4. Te renoveren badkamer. Drukverlies Het drukverlies in waterleidingen, hulpstukken en appendages is hoofdzakelijk afhankelijk van de lengte van de leidingen, de 16 2
5. Stortdouche. middellijn en stroomsnelheid. Het drukverlies verhoudt zich rechtevenredig met de lengte, omgekeerd evenredig met de middellijn en rechtevenredig met de volumestroom in het kwadraat. Dus als: - de lengte van de leiding twee keer zo groot wordt, wordt het drukverlies twee keer zo groot; - de diameter van de leiding twee keer zo groot wordt, wordt het drukverlies twee keer zo klein (de helft); - de volumestroom twee keer zo groot wordt, wordt het drukverlies vier keer zo groot. Druk op de tappunten Op de tappunten moet het water met voldoende druk uit de kranen stromen. Een te lage druk geeft een te kleine volumestroom en een te hoge druk geeft geluidsoverlast en veel spattend water. Volgens de Waterwerk - bla den mag de maximale druk op een tappunt maximaal 600 kpa zijn. Volgens NEN-EN 806-3 is dat 500 kpa. Isso-publicatie 30 geeft, net als NPR 5075 aan dat het uit oogpunt van geluidsoverlast en waterslag maximaal 300 kpa mag zijn. GIW/Issopublicatie geeft aan dat het maximaal 400 kpa moet zijn direct achter het leverpunt van elke individuele woning. De minimale druk op een gewoon tappunt in een woning is 100 kpa. Gebruikelijk is een minimale rekendruk te hanteren van 150 kpa. Sommige toestellen vereisen echter 200 kpa of zelfs 300 kpa. De druk is een belangrijk gegeven om het water op de tappunten uit te kunnen laten stromen, maar de keuze van de middellijn is nog veel belangrijker. In woningen geldt een maximale stroomsnelheid in de leidingen van 1,5 m/s. Boven die snelheid neemt 6. Eenvoudige drukverhogingsinstallatie. niet alleen het drukverlies flink toe, maar ook de hoeveelheid geluid. De eenvoudigste drukverhogingsinstallatie die fabrikanten leveren voor een enkele woning is een installatie die bestaat uit een centrifugaalpomp en een stromingsschakelaar. Zodra de stromingsschakelaar signaleert dat er afname is, zal hij de pomp in - schakelen. Als de afname weer stopt, schakelt de stromingsschakelaar de pomp weer uit. Het grote nadeel van dit systeem is echter dat er geen lagedrukbeveiliging zit in de toevoer naar de pomp, waardoor het drinkwater mogelijk wordt verontreinigd met door grond vervuild water. doen in principe twee dingen: - ze verhogen de druk; - ze vergroten de volumestroom. Wat ze echter niet kunnen, is water maken. Als de pomp water aanzuigt, moet er dus 7. Drukverhogingsinstallatie. voldoende water toe kunnen stromen om het geheel ongestoord te kunnen laten werken. En dat is vaak het grote probleem als je besluit in een bestaande situatie een drukverhogingsinstallatie te plaatsen. Als de pomp inschakelt, zuigt hij water aan. Daar - door kan in de watermeter, hoofdkraan, dienstleiding van het waterleidingbedrijf, of zelfs in de hoofdleiding in de straat een te lage druk ontstaan waardoor de buren problemen kunnen ondervinden bij de toevoer van water. De gebruiker/eigenaar is verantwoordelijk voor de installatie in de woning, maar als die installatie de levering van veilig drinkwater van andere klanten beïnvloedt, gaan sommige waterleidingbedrijven over tot het afkeuren en afsluiten van dit soort installaties. Het is dus nodig te lage druk in de toevoerleidingen te voorkomen. Dat kan met een lagedrukbeveiliging. Deze lagedrukbeveiliging moet de pomp uitschakelen en vergrendelen als de druk in de toevoerleiding te laag wordt. De meeste waterleidingbedrijven eisen dat de lagedrukbevei liging in werking komt bij een druk van 50 kpa. Dit mag met een vertraging van maximaal 5 s. Extra doel Die lagedrukbeveiliging heeft nog een extra doel. Als de druk in de hoofdleiding wegvalt door een leidingbreuk, de pomp wordt uitgeschakeld. Hiermee wordt voorkomen dat met grond vervuild water wordt aangezogen. Dat betekent een verontreiniging van het drinkwater en een lang traject om dit weer schoon te krijgen. Voor bewoners be te kent dit vaak een kookadvies voor enkele dagen. De snelheid van het water in de toevoerleiding mag door het inschakelen van de drukverhogingsinstallatie niet meer dan 1 m/s worden verhoogd. Mocht het waterleidingbedrijf geen rechtstreekse aansluiting op het waterleidingnet toestaan, dan is een aansluiting via een breektank nog mogelijk. Deze tank kan via een vlotterkraan onder normale waterleidingdruk worden gevuld. De drukverhogingsinstallatie kan het water dan uit deze tank pompen. Er moet dan wel een niveauschakelaar worden aangebracht die de pomp uitschakelt of in toerental verlaagt voor de tank bijna leeg is. Het is echter geen comfortabele oplossing. Verder geeft zo n enkele pomp zonder ver- 16 3
Stappenplan voor het controleren van drukverhogingsinstallatie: Nadat de installatie is aangesloten, afgesteld, gevuld en ontlucht controleer je het volgende: - trek de stekker uit het stopcontact of zet de schakelaar uit; - tap water tot het schakelvat is leeggeperst, sluit dan de kraan; - controleer of beide manometers dezelfde druk aangeven; - steek de stekker in het stopcontact of zet de schakelaar aan; - controleer of de pomp gaat lopen; - controleer of trillingen worden overgedragen via leidingen of de constructie; - controleer bij welke druk de pomp uitschakelt (de ingestelde waarde mag niet meer dan 200 kpa hoger zijn dan de inlaatdruk); - open zoveel mogelijk tappunten; - controleer bij welke druk de pomp gaat lopen; - sluit de afsluiter voor de lagedrukbeveiliging. Na een vertraging van maximaal 5 s moet de pomp uitschakelen; - controleer of de pomp wordt uitgeschakeld en bij welke inlaatdruk (50 kpa); - regel eventueel de vertraging en de uitschakeldruk bij volgens de instructie van de fabrikant; - open de afsluiter voor de lagedrukbeveiliging weer; - sluit alle tappunten; - controleer hoelang de pomp blijft nadraaien; - controleer de werking van de keerklep na de pomp (met uitgeschakelde pomp); - controleer de werking van de keerklep voor de pomp (met uitgeschakelde pomp). Bekijk de film op www.installtv.nl dere voorzieningen flinke drukstoten bij het in- en uitschakelen van de pomp. Om dat te voorkomen wordt een schakelvat in de uitgaande leiding geplaatst en dan zit je toch al aardig in de buurt van een volwaardige drukverhogingsinstallatie, zoals die ook in grote flatgebouwen wordt toegepast. Een keerklep na de pomp, een of twee drukmeters en enkele afsluiters en een schakelkast maken het geheel compleet. Schakelvat In principe heeft een meteropstelling altijd een keerklep. Als dit eventueel niet het geval is, moet direct na de watermeter nog een keerklep worden geplaatst. Voor het comfort en om energie te besparen kun je bovendien een toerengeregelde pomp plaatsen in plaats van een pomp met vast toerental. Bij toerengeregelde pompen is het niet per se nodig een schakelvat te plaatsen. Het schakelvat voorkomt echter wel dat de pomp te vaak in- en uitschakelt en houdt daarmee het regelgedrag van de pomp rustig. Het enige verschil met een installatie voor een flatgebouw is dan nog dat je voor een enkele woning kunt volstaan met slechts één pomp, omdat bij een storing slechts één woning zonder water zit. In grote flatgebouwen worden minstens twee pompen toegepast die elkaar aanvullen en volgens een bepaald schakelschema wisselend als eerste in bedrijf komen. De Waterwerk bla - den schrijven voor dat nog een derde pomp moet worden toegepast als reserve. Het schakelvat moet zo worden geplaatst dat een regelmatige doorstroming is verzekerd. Of het moet intern zijn geregeld in het vat. Op deze manier wordt de groei van legionella voorkomen. Eisen aan drukverhogingsinstallaties moeten aan drie eisen voldoen: - het drinkwater moet bij de tappunten hygiënisch betrouwbaar zijn; - geluidshinder moet worden vermeden; - verspilling van drinkwater en energie moet worden voorkomen. Verder moet de drukverhogingsinstallatie als volgt zijn uitgevoerd: - de aswaaier en schoepen moeten van roestvast materiaal zijn vervaardigd; - na de pomp moet een controleerbare keerklep zijn gemonteerd; - de pomp moet tussen twee afsluiters zijn gemonteerd; - er mogen geen dode leidingdelen voorkomen; - op de pers- en zuigzijde moet een mano - meter zijn aangebracht; - alle materialen die in contact staan met drinkwater, mogen geen nadelige effecten opleveren voor de volksgezondheid; - de pomp mag geen geluidshinder veroorzaken; - het drukverschil door het schakelen van de pomp mag niet meer zijn dan 200 kpa. Een pomp met een laag toerental, een opstelling op een betonnen plaat die op trillingsdempers ligt en een trillingscompensator in de uitgaande leiding voorkomen geluidshinder. Daarbij is de plaats ten opzichte van gebruiksruimten en andere woningen van belang. Let ook op de beuge - ling van leidingen met rubberen inlage. Plaats van drukverhogingsinstallaties De opstellingsplaats van een drukverhogingsinstallatie moet zo worden gekozen dat deze makkelijk op de uitlaatzijde van de 16 4
drukverhogings - installaties voor één woning otib nieuws cursusen watermeter kan worden aangesloten. Verder gelden de volgende richtlijnen voor de op - stellingsruimte: - goed bereikbaar; - afsluitbaar; - droog; - geventileerd; - vorstvrij; - koel (minder dan 20 C). NB: Dit lukt niet altijd in de praktijk en is dus aandachtspunt voor architect en ontwerper van leidingwaterinstallatie; - minstens 2,2 m hoog; - 0,75 m werkruimte voor en naast de installatie zijn nodig; - een vloerput in de vloer; - schakelschema en bedieningsvoorschriften aanwezig. Bij flatgebouwen heeft de architect er al rekening mee gehouden dat een drukverhogingsinstallatie moet worden aangebracht. Individuele woningen waarbij door renovatie of modernisering ineens een drukverhogingsinstallatie nodig is, hebben in het al - gemeen geen geschikte ruimte om de drukverhogingsinstallatie te installeren. Moge lij - ke oplossingen daarvoor zijn de installatie te plaatsen in: - een geïsoleerde garage (de installatie zodanig afschermen dat deze niet door een auto kan worden omgereden); - een gangkast (bij geopende deur heeft ook een ondiepe kast voldoende werkruimte voor de installatie); - een kelderruimte of verdiepte bergruimte onder een trap; - een ruimte onder de vloer (door boven de installatie een groot luik te plaatsen ontstaat voldoende werkhoogte als het luik is geopend); - een put in de tuin (volgens hetzelfde principe als een buitenwatermeterput). In een aantal gevallen zal het niet lukken een opstellingsplaats te vinden die aan alle eisen voldoet. In dat geval moeten compromissen worden gesloten. In geen geval mag echter geluidshinder bij andere woningen ontstaan. Kinderen maken kennis met elektrotechniek Het nieuwe wekelijkse jeugdprogramma van Jetix Cluebie draait om de digitale leefwereld van kinderen en jongeren tussen de acht en de vijftien jaar. Invalshoek van het programma is techniek op een leuke wijze en met allerlei digitale nieuwtjes, weetjes en feitjes bij jongeren onder de aandacht te brengen. De fun komt eerst, de kennis komt spelenderwijs. Tech Ed, de online game die Otib heeft ontwikkeld, zal dan ook natuurllijk een plaats krijgen in Cluebie. Het programma wordt mede mogelijk gemaakt door Otib. Voor meer informatie: www.jetix.nl/cluebie Laatste geheim onthuld. Nieuwe instructiefilm Otib-skillsmanager Binnenkort verschijnt de nieuwe instructiefilm voor de Otib-skilsmanager. Na de algemene introductiefilm, gaat deze film in op specifieke functionaliteiten van de Otibskillsmanager. De Otib-skillsmanager geeft werkgevers de mogelijkheid een overzicht te maken van alle functies binnen hun bedrijf (functiehuis). Zij kunnen deze functies vervolgens beheren en onderhouden. Cursussen drukverhogingsinstallaties Koudetechniek en luchtbehandeling Voor wie? projectleider verwarmingstechniek, tekenaar, projectleider koudetechniek, ondernemer koudetechniek, projectleider gastechniek Ontwerp Drinkwaterinstallaties Voor wie? engineers, werkvoorbereider, ontwerpers Waar? www.econosto.nl Sanitaire technieken Voor wie? tekenaar gebouwinstallaties sanitair, cv en ventilatie, projectleider water afvoer en sanitair, ondernemer water, afvoer en sanitair In de uiterst succesvolle serie Geheimen van.. laat Otib kinderen uit het basisonderwijs kennis maken met de technische achtergronden van schijnbaar allerdaagse dingen. Otib sluit met de zomer in aantocht deze succesvolle reeks af met het boekje: Geheimen van het zwembad. De techniek van het zwembad wordt op een toegankelijke en aantrekkelijke manier aan de leerlingen gepresenteerd. Exemplaren van dit boekje en uiteraard ook eerdere uitgaven zijn kosteloos op te vragen via www.otib.nl. Binnen deze functies zijn de taken en vaardigheden die nodig zijn voor de werknemer volledig aan te passen aan de realiteit in het bedrijf. De nieuwe instructiefilm laat zien hoe het werkt! Voor meer informatie: www.otibskillsmanager.nl Ontwerpen van regel-, besturings, en beveiligingsstrategie voor de klimaatregelinstallatie (MRKC) Voor wie? aankomend ontwerptechnicus gebouwinstallaties san, cv en ac, projectleider koudetechniek, ondernemer, aankomend projecttechnicus gebouwinstallaties san, cv en ac Waar? www.elsevieropleidingen.nl Luchtbehandelingstechniek Voor wie?, projectleider verwarmingstechniek, tekenaar, projectleider koudetechniek, ondernemer koudetechniek, projectleider gastechniek 16 5