Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse norm NTA 8017 (nl) Monsterneming van grondwater ten behoeve van de monitoring van grondwaterkwaliteit Sampling of ground water for the monitoring of ground water quality ICS 13.080.40 februari 2008
Normcommissie 390 009 "Bodemkwaliteit" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2008 Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Inhoud Voorwoord...2 1 Onderwerp en toepassingsgebied...4 2 Normatieve verwijzingen...4 3 Termen en definities...5 4 Toestellen en hulpmiddelen...5 4.1 Algemeen...5 4.2 Toestellen en hulpmiddelen...5 5 Voorbereiden voor de monsterneming...6 5.1 Werkwijze voor permanente peilbuizen...6 5.1.1 Algemeen...6 5.1.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...6 5.1.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen...6 5.2 Werkwijze tijdelijke peilbuizen...7 5.2.1 Algemeen...7 5.2.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...7 5.2.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen...7 5.3 Werkwijze afpompen peilbuizen voor bemonstering...7 5.4 Verslaglegging...8 6 Werkwijze en monsterneming grondwater...8 6.1 Werkwijze...8 6.1.1 Algemeen...8 6.1.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...9 6.1.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen...9 6.2 Geconditioneerd bewaren en koelen van de monsters...10 6.2.1 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...10 6.3 Monstercodering...10 6.4 Vastlegging van gegevens...10 7 Werkwijze bepaling elektrisch geleidingsvermogen en zuurgraad in grondwater...10 8 Werkwijze veldfiltratie...10 8.1 Werkwijze...10 8.1.1 Algemeen...10 8.1.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...11 8.1.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen...11 8.2 Storing...11 9 Werkwijze verpakken en conserveren van grondwatermonsters in het veld...11 9.1 Werkwijze...11 9.1.1 Algemeen...11 9.1.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen...12 9.1.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen...12 9.2 Verslag...12 10 Monsteroverdracht...12 11 Veiligheidsaspecten...13 12 Verantwoordelijkheden...13 Bijlage A (informatief) Plaats van het protocol in kwaliteitssysteem...14 Bijlage B (informatief) Werkvoorschrift Monsterneming en -conservering...15 Bijlage C (informatief) Veldformulier Checklist monsterneming grondwater permanente peilbuizen...21 Bijlage D (informatief) Veldformulier Monsteroverdracht...26 Bibliografie...28 1
Voorwoord De meetnetbeheerders van de provincies en het RIVM streven naar een kwaliteitsverhoging en harmonisatie van hun meetnetten grondwater- en bodemkwaliteit. Onderlinge vergelijkbaarheid van de resultaten van de meetnetten en de mogelijkheid om uniform te kunnen rapporteren zijn belangrijke redenen voor dit streven. De ontwikkelingen rond de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) geven hiertoe mede aanleiding. Veel provincies besteden de monsterneming en analyse van grondwater- en bodemmonsters uit. De uitvoerende onderzoeksbureaus moeten aantoonbaar voldoen aan een beschreven minimumkwaliteit. Om dit kwaliteitsniveau aan te tonen hebben veel onderzoeksbureaus een certificatie die gebaseerd is op een beoordelingsrichtlijn, de BRL SIKB 2000. Hierin zijn de eisen vastgelegd van het proces dat begint bij de acceptatie van het veldwerk en dat eindigt bij de overdracht van veldgegevens en monsters. De meetnetbeheerders sluiten in hun kwaliteitseisen daarom nauw aan bij de vigerende VKB-protocollen van het SIKB, die op hun beurt gebaseerd zijn op en sterke overeenkomst vertonen met de onderhavige Nederlandse en internationale normen. De procedures voor de bemonstering behoren door de jaren heen in overeenstemming te blijven met de bestaande normen. Daarom is gekozen voor een Nederlandse Technische Afspraak (NTA), waarbij wordt aangesloten bij en getoetst aan de relevante Nederlandse en internationale normen. Plaats van de NTA in het grondwater- en bodemonderzoek Deze NTA maakt in zijn geheel deel uit van het kwaliteitshandboek dat door alle provincies en het RIVM is geaccordeerd en zal worden geïmplementeerd. Dit kwaliteitshandboek beschrijft de gehele keten van processen voor de grondwater- en bodemkwaliteitsmeetnetten: meetnetstrategie en -inrichting, bemonstering, analyse, dataverwerking, -opslag en -beheer, rapportage, kwaliteitsbeheer en -borging. Bij het opstellen van deze NTA is uitgegaan van het VKB-protocol 2002 van het SIKB en is aangesloten bij NEN 5744 (monsterneming grondwater), NEN 5742 (monsterneming grond en sediment) en andere relevante normen, zoals NEN 5766 (plaatsing van peilbuizen) en NPR 5741 (boorsystemen en monsternemingstoestellen). De aanbevelingen onder "Opmerkingen" zijn niet normatief. Naleving wordt echter nadrukkelijk aanbevolen. Deze NTA omvat eisen aan de volgende aspecten van de grondwaterbemonstering: a) monsterneming van grondwater in permanente peilbuizen; b) monsterneming van grondwater in tijdelijke peilbuizen; c) monsterneming ten behoeve van de bepaling van metalen, anorganische verbindingen, matig vluchtige organische verbindingen en fysisch-chemische eigenschappen; d) aanvullende eisen voor monsterneming van bestrijdingsmiddelen; e) aanvullende eisen voor monsterneming van vluchtige verbindingen. Deze aspecten zijn bij de desbetreffende deelhandelingen van de grondwaterbemonstering verspreid ondergebracht. Per deelhandeling van de bemonstering wordt verwezen naar de overeenkomstige paragraaf van het VKB-protocol 2002, waarvan de integrale tekst bindend wordt geacht, op de sporadische wijzigingen na die in deze NTA worden aangegeven. De aanleiding van de monsterneming van grondwater ligt in de landelijke en provinciale monitoringsverplichtingen ten aanzien van de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het grondwater. De doelstelling is het verkrijgen van een representatief grondwatermonster, dat optimaal geschikt is voor het chemisch-analytisch en fysisch analyseren van een groot aantal kwaliteitsparameters. 2
Aansluiting bij vigerende wetgeving, Arbo Deelnemende partijen hebben belang gehecht aan het spoedig tot stand komen van een protocol voor de monsterneming van grondwater, daarom is besloten dit protocol als NTA te publiceren. De directeur van het Nederlands Normalisatie-instituut heeft op voorstel van de Projectgroep Bemonstering, die deel uitmaakt van het IPO-project Kwali-Tijd, besloten de NTA te publiceren. De NTA heeft een geldigheidsduur van drie jaar. Deze NTA is opgesteld door de Projectgroep Bemonstering binnen het IPO-project Kwali-Tijd in opdracht van het IPO (Interprovinciaal Overleg). De Werkgroep Bemonstering bestond uit de volgende leden: A. Dries Provincie Drenthe B. Hamer Provincie Flevoland N. Masselink RIVM B. Veldstra Provincie Limburg Voor de gedeelten betreffende de bemonstering ten behoeve van de analyse op bestrijdingsmiddelen is medewerking verleend door: J. van Gelderen Provincie Utrecht B. Baumann RIVM F. Kortstee NEN, Nederlands Normalisatie-instituut T. van de Linden RIVM M. van Vliet TNO-MEP Gebruikers van deze NTA wordt nadrukkelijk verzocht hun ervaringen aan NEN kenbaar te maken. Bij een eventuele omzetting van deze NTA in een NVN- of NEN-norm worden uw opmerkingen betrokken. Exemplaren van deze NTA zijn tegen vergoeding verkrijgbaar bij NEN, Postbus 5059, 2600 GB Delft, fax 015-269 01 90. 3
Grondwater Monsterneming van grondwater 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze NTA beschrijft de bemonstering van grondwater met permanente of tijdelijke peilbuizen: ten behoeve van de bepaling van metalen, anorganische verbindingen, matig vluchtige organische verbindingen en fysisch-chemische eigenschappen; ten behoeve van de bepaling van bestrijdingsmiddelen; ten behoeve van de bepaling van vluchtige verbindingen. Tevens worden richtlijnen gegeven voor het verpakken, de conservering, het transport naar en de overdracht aan het laboratorium. Deze NTA is opgesteld als onderdeel van het project Kwali-Tijd, dat de harmonisatie en de borging van kwaliteit van de provinciale en landelijke meetnetten voor de monitoring van grondwaterkwaliteit als doel heeft. OPMERKING 1 Deze NTA beschrijft aanvullingen en wijzigingen op VKB -protocol 2002 Het nemen van grondwatermonsters. OPMERKING 2 Indien van toepassing, is VKB-protocol 2001 Plaatsen van handboringen en peilbuizen, maken van boorbeschrijvingen, nemen van grondmonsters en waterpassen van kracht. OPMERKING 3 De inhoud van deze NTA is overeengekomen binnen het Platform Meetnetbeheerders van het IPO. De belangrijkste aanvullingen betreffen de monsterneming ten behoeve van de bepaling van bestrijdingsmiddelen en van vluchtige verbindingen. 2 Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN 5120:1991 NEN 5120:1991/A1:1997 NPR 5741:2003 2e Ontw. NEN 5744:2006 NEN 5766:2003 NEN 5861:1999 VKB-protocol 2002: Versie 3.2-2007 NEN-EN-ISO 5667-3:2004 Geotechniek Bepaling van stijghoogten van grondwater door middel van peilbuizen Bodem Boorsystemen en monsternemingstoestellen voor grond, sediment en grondwater Bodem Monsterneming van grondwater ten behoeve van de bepaling van metalen, anorganische verbindingen, matig-vluchtige organische verbindingen en fysisch-chemische eigenschappen Bodem Plaatsing van peilbuizen ten behoeve van milieukundig bodemonderzoek Milieu Procedures voor de monsteroverdracht Het nemen van grondwatermonsters Water Monsterneming Deel 3: Richtlijn voor de conservering en behandeling van watermonsters 4
OPMERKING 1 In 11.1 van VKB-protocol 2002 is een tabel opgenomen waarin per onderwerp wordt verwezen naar de desbetreffende artikelen uit de desbetreffende normen en richtlijnen. OPMERKING 2 opgenomen. In de bibliografie (bijlage B) zijn ter informatie overige van belang zijnde normen en protocollen 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze NTA gelden de termen en definities uit NEN 5120 en NEN 5766 en de volgende. 3.1 freatisch water grondwater waarvan de bovenste grondwaterspiegel niet is afgesloten door een ondoorlaatbare of weinig doorlaatbare laag 3.2 bovenste grondwater Het grondwater dat zich op 0 m tot 2 m onder de bovenste grondwaterspiegel bevindt 3.3 ondiep grondwater grondwater dat zich ca. 10 m (5 m tot 15 m) beneden maaiveld bevindt 3.4 dieper grondwater grondwater dat zich ca. 25 m (25 m tot 30 m) beneden maaiveld bevindt 3.5 diep grondwater grondwater dat zich op meer dan 30 m beneden maaiveld bevindt 4 Toestellen en hulpmiddelen 4.1 Algemeen Leg de schoonmaakprocedure voor toestellen die herhaald worden gebruikt in een werkvoorschrift vast. Gebruik van gangbare toestellen en hulpmiddelen en in het bijzonder de in 4.2 genoemde. Voor een uitgebreide beschrijving van apparatuur en benodigdheden is NPR 5741 van toepassing. Voor de beschrijving van apparatuur, materialen en hulpmiddelen is VKB-protocol 2002, hoofdstuk 5 van toepassing. 4.2 Toestellen en hulpmiddelen 4.2.1 Pomp OPMERKING Bij voorkeur een onderwaterpomp (RVS of met PTFE-coating, merknaam Teflon 1) ), indien niet anders mogelijk een motorpomp, slangenpomp, knikkerpuls e.a. 1) Teflon is een product dat in de handel verkrijgbaar is. Deze informatie wordt voor het gemak van de gebruikers van deze norm gegeven en houdt geen erkenning in van het genoemde product door NEN. 5
4.2.2 Slangen Bij hergebruik van slangen moet een adequate schoonmaakprocedure voor elke bemonstering plaatsvinden. RVS-capillairen moeten voor elke bemonstering worden schoongespoeld. Voor bestrijdingsmiddelen mag alleen PTFE-slang of RVS-capillair worden gebruikt. OPMERKING 1 Bij gebruik van een slangenpomp is tevens siliconenslang toegelaten, echter zo kort mogelijk en alleen voor het pompgedeelte. OPMERKING 2 4.2.3 Nieuwe latex handschoenen Het gebruik van nieuwe slangen heeft de voorkeur. 4.2.4 Chemicaliën en/of voorgeconserveerde flessen Voor bestrijdingsmiddelen kunnen meer typen conservering gewenst zijn. In dat geval moet een overeenkomstig aantal separate monsters worden genomen. 5 Voorbereiden voor de monsterneming 5.1 Werkwijze voor permanente peilbuizen 5.1.1 Algemeen Leg de schoonmaakprocedure voor toestellen die herhaald worden gebruikt in een werkvoorschrift vast. Bemonster geen beschadigde peilbuizen. Draag ook zorg voor een goede afsluiting van de peilbuis, zodat geen water van boven kan binnendringen. OPMERKING 1 Het gebruik van nieuwe slangen heeft de voorkeur. Kies voor permanente peilbuizen, bij voorkeur alleen peilbuizen met een middellijn van 50 mm of groter, zodat een 2 inch-onderwaterpomp kan worden gebruikt. OPMERKING 2 De filterlengte ligt bij voorkeur tussen de 0,5 m en 2 m. OPMERKING 3 Bij voorkeur geen kwantiteitsputten bemonsteren. Het is aan te raden dat zeker niet te doen wanneer deze frequent handmatig wordt bemeten. Indien dit wél nodig is, let dan op de juiste constructie van de peilbuis, bijv. niet verlijmd maar geschroefd. Bovendien moeten de gebruikte materialen extreem schoon zijn (filterzand e.d.). Wees bedacht op de aanwezigheid van automatische meetapparatuur. OPMERKING 4 Ga na of instroom van water van bovenaf in de peilbuis plaats kan vinden. Indien dit mogelijk is, bij voorkeur niet bemonsteren. Indien wordt besloten toch te bemonsteren, vermeld dan op het veldformulier dat instroom mogelijk heeft plaatsgevonden. 5.1.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen Voer geen bemonstering uit in het spuitseizoen, om de kans op contaminatie van het monster te voorkomen. OPMERKING Bij de bemonstering van bestrijdingsmiddelen bij voorkeur geen mengmonsters maken. Indien dit tóch gewenst is, dan behoort dit op het laboratorium te geschieden, niet in het veld. 5.1.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen Slangen voor het bemonsteren van vluchtige verbindingen mogen bestaan uit de materialen fluorethyleenpropyleen (FEP), polytetrafluoretheen (PTFE), polyethyleen (PE) of polypropyleen (PP). Het is niet toegelaten PVC- of siliconenslang te gebruiken, vanwege sorptieëffecten. Indien noodzakelijk mogen bij gebruik van een slangenpomp wel korte stukjes siliconenslang als pompslang worden gebruikt. Dit speelt alleen bij de bemonstering van het bovenste grondwater. 6
Bij de bemonstering van vluchtige verbindingen is het niet toegelaten dat de druk in de pompleidingen beneden de 101 kpa geraakt. OPMERKING Voor ondiep en dieper grondwater verdient een onderwaterpomp de voorkeur. 5.2 Werkwijze tijdelijke peilbuizen 5.2.1 Algemeen Leg de schoonmaakprocedure voor toestellen die herhaald worden gebruikt in een werkvoorschrift vast. De boorlocatie mag niet worden verontreinigd. Draag schoon schoeisel. Gebruik schoon boormateriaal en zorg dat dit voor de boring niet in contact komt met de grond. OPMERKING 1 Gebruik eventueel folie of grondzeil om het boormateriaal op te leggen. OPMERKING 2 Voorkom inval van grond. Indien de kans hierop groot is, bijvoorbeeld bij boringen in zandgronden, kies dan bij voorkeur voor verbuisd boren. Een goede methode om contaminatie van het boorgat te voorkomen is het laagsgewijs afgraven van de bovengrond over een oppervlakte van minimaal 0,4 m bij 0,4 m, tot een diepte van 0,4 m. OPMERKING 3 Houd indien van toepassing, bij het zetten van een boring, de grond laagsgewijs apart en voorkom dat er contact met de bovengrond is. Stort na afloop van de bemonstering de grond terug in de oorspronkelijke volgorde. OPMERKING 4 Verdeel boorlocaties ruimtelijk over het perceel, indien mogelijk 100 m uit elkaar en op minimaal 10 m afstand van de rand van het perceel. Indien in het perceel drains voorkomen, bij eventueel kleibodems, moeten de tijdelijke boorgaten op een zo groot mogelijke afstand van de drains, dus midden ertussenin, worden geplaatst. OPMERKING 5 Als deze filters op een perceel worden geplaatst, behoort te worden voorkomen dat de filters op één lijn evenwijdig aan de perceelrand liggen. Houd minimaal 20 m afstand van perceelvoorzieningen, bijvoorbeeld filters ten behoeve van veedrenking en beregening. Hetzelfde geldt voor plaatsen waar producten, zoals oogst of mest, op het perceel liggen opgeslagen. 5.2.2 Aanvullingen voor bestrijdingsmiddelen Mocht tijdens de bemonstering zand meekomen, laat dit dan bezinken en neem een monster van het supernatant. Vermeld dit op het veldwerkformulier. Gebruik voor elke bemonstering nieuwe of schone PTFE-slangen of goed schoongespoelde RVS-capillairen. Bemonstering met de vacuümmethode is toegelaten. 5.2.3 Aanvullingen voor vluchtige verbindingen Bij gebruik van slangen voor het bemonsteren van vluchtige verbindingen mogen deze bestaan uit de materialen fluorethyleenpropyleen (FEP), polytetrafluoretheen (PTFE), polyethyleen (PE) of polypropyleen (PP). Het is niet toegelaten PVC- of siliconenslang te gebruiken, vanwege sorptie-effecten. Indien noodzakelijk mogen bij gebruik van een slangenpomp korte stukjes siliconenslang als pompslang worden gebruikt. Dit speelt alleen bij de bemonstering van het bovenste grondwater. Zie ook NEN 5745. 5.3 Werkwijze afpompen peilbuizen voor bemonstering 6.1 van VKB-protocol 2002 is van toepassing, met de volgende drie wijzigingen: 7
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. nl Monsterneming van grondwater ten behoeve van de monitoring van grondwaterkwaliteit 41.00 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018