NPR 13201 (nl) Openbare verlichting Kwaliteitscriteria Nederlandse praktijkrichtlijn Vervangt NPR 13201-1:2002; Ontw. NPR 13201:2016 ICS 93.080.40 Januari 2017 eld be iew ev Pr or Vo Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. NPR Normalisatie: de wereld op één lijn.
Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 13201 (nl) Openbare verlichting Kwaliteitscriteria Public lighting Quality criteria Vervangt NPR 13201-1:2002; Ontw. NPR 13201:2016 ICS 93.080.40 januari 2017
Normcommissie 351 005 "Verlichting" THIS PUBLICATION IS COPYRIGHT PROTECTED DEZE PUBLICATIE IS AUTEURSRECHTELIJK BESCHERMD Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Royal Netherlands Standardization Institute. The Royal Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Koninklijk Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Koninklijk Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Royal Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Royal Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Koninklijk Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Koninklijk Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2017 Koninklijk Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Inhoud Voorwoord... 4 1 Onderwerp en toepassingsgebied... 5 1.1 Algemeen... 5 1.2 Nederlandse aanvulling op de Europese normen... 5 1.3 NPR als contractdocument... 5 2 Verwijzingen... 6 3 Termen en definities... 6 3.1 Verlichting... 6 3.2 Wegen en verkeer... 8 4 Symbolen en tabellen... 10 4.1 Symbolen... 10 4.2 Tabellen... 11 5 Samenvatting van de keuzeprocedure... 12 5.1 Bepalen van verlichtingsklassetabel... 12 5.2 Adaptieve verlichting... 13 5.3 Bepalen verlichtingsklasse met determineertabel... 13 5.4 Aan elkaar grenzende te verlichten gebieden... 14 6 Verlichtingsklassen M, gemotoriseerd verkeer... 15 6.1 Algemeen... 15 6.2 Aandachtsgebieden... 17 6.3 Eisen voor gemotoriseerd verkeer... 17 7 Verlichtingsklassen C, conflictzones... 19 7.1 Algemeen... 19 7.2 Eisen voor conflictzones... 22 7.3 Geleidelijke overgang M/C... 23 8 Verlichtingsklassen P, voetgangers en zones met langzaam verkeer... 23 8.1 Algemeen... 23 8.2 Aandachtsgebieden... 26 8.3 Eisen voor voetgangers en zones met langzaam verkeer... 26 9 Aanvullende kwaliteits- en milieuaspecten... 27 9.1 Algemeen... 27 9.2 Uiterlijk overdag... 28 9.3 Uiterlijk 's nachts en comfort... 28 9.4 Het voorkomen van verstrooid licht naar onnodige of ongewenste richtingen... 29 9.5 Leeftijd van de weggebruiker... 29 9.6 Visuele beperking van de weggebruiker... 29 9.7 Weersomstandigheden... 29 Bijlage A Klassen voor beperking van verblinding en beheersing van lichtvervuiling... 30 Bijlage B Beleidskeuze... 33 Bijlage C Gezichtsherkenning en reflectie... 38 Bibliografie... 44 3
Voorwoord In de serie Nederlandse praktijkrichtlijnen verschijnen publicaties van informatief karakter, zoals toelichtingen op normen, constructieve mogelijkheden, werkmethoden en fabricagegegevens. Aan deze publicaties mag geen normatieve waarde worden toegekend. is afgeleid van de Europese documenten CEN/TR 13201-1:2014 en EN 13201-2:2015, in Nederland overgenomen als NPR-CEN/TR 13201-1:2014 respectievelijk NEN-EN 13201-2:2016. vervangt NPR 13201-1:2002 en Ontw. NPR 13201:2016. In 2011 is door de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) de richtlijn ROVL-2011 uitgebracht. ROVL-2011 is destijds als tijdelijke richtlijn uitgebracht, vooruitlopend op het verschijnen van nieuwe Europese normen. De reden hiervoor was dat de toenmalige Taskforce verlichting, ingesteld door het Ministerie van Economische Zaken, het belangrijk vond dat er handvatten kwamen om de toepassing van ledverlichting en dimmen van verlichting, beide met het oog op duurzaamheid, in de richtlijnen op te nemen. ROVL-2011 vervalt met het verschijnen van. Het doel van deze NPR is om, voor toepassingen in Nederland, een beslissing te kunnen nemen over de benodigde verlichtingskwaliteit. Deze beslissing wordt bepaald door verschillende omgevingsvariabelen te beoordelen en te waarderen. Als wordt besloten om openbare verlichting toe te passen, is het uitgangspunt dat wordt voldaan aan in de vastgestelde verlichtingsklasse opgenomen waarden. Deze NPR beschrijft welke verlichtingskwaliteit op locaties en onder bepaalde omstandigheden benodigd is. Hoe die kwaliteit wordt bereikt, is beschreven in (ontwerp)richtlijnen. Daarvoor wordt verwezen naar relevante NEN-normen en CROW- en NSVV-publicaties. is het product van een samenwerking tussen NEN en NSVV. NEN Normcommissie 351005 Verlichting, voorzitter Jan Zeguers NSVV Kernteam Outdoor, voorzitter Arthur Noordhoek Erkentelijkheidverklaring is opgesteld door de werkgroep NPR, bestaande uit: Toine Adams (voorzitter werkgroep) Menno van Noort (projectleider/secretaris werkgroep) Ruben van Bochove Ans van den Broek Maurice Donners Arthur Kruijtzer Richard Verbeek Peter Wijnands Toine Adams Advies Nobralux B.V. 4
Openbare verlichting Kwaliteitscriteria 1 Onderwerp en toepassingsgebied 1.1 Algemeen Dit document geeft praktijkrichtlijnen aan wegbeheerders (zoals Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen), om een keuze te maken in de verlichtingskwaliteit. Aan de hand van determineertabellen kunnen de verschillende (omgevings)variabelen worden gewaardeerd. Dit leidt tot een set van verlichtingsklassen waaraan de verlichting behoort te voldoen. Dit document levert praktijkrichtlijnen voor de keuze van verlichtingsklassen en gerelateerde aspecten. Dit document is van toepassing op verlichtingsinstallaties, bedoeld voor het leveren van een goede zichtbaarheid voor weggebruikers in de openbare buitenruimte tijdens nachtelijke uren, ter ondersteuning van de verkeersveiligheid, verkeersdoorstroming en de openbare veiligheid. In dit document worden geen richtlijnen gegeven voor verlichting van tunnels en onderdoorgangen, uitlichten van gebouwen/objecten, en vormen van decoratieve verlichting en reclameverlichting. Voor deze onderwerpen, en ook voor meer informatie over lichthinder en lichtvervuiling, wordt verwezen naar de NSVV, die hiervoor aanbevelingen en richtlijnen verstrekt. De systematiek van determineren is afgeleid van NPR-CEN/TR 13201-1:2014 en vertaald naar een voor Nederland te gebruiken methode. De aanpak vertoont zeer veel overeenkomsten met het systeem zoals dat is toegepast in ROVL-2011. Ervaringen hiermee bleken immers goed te zijn. De verlichtingsklassen zijn onveranderd overgenomen uit NEN-EN 13201-2:2015. De behoefte aan verlichting kan afhankelijk van de omstandigheden variëren. Zie hiervoor 5.2. 1.2 Nederlandse aanvulling op de Europese normen Naast de onderdelen die voortkomen uit NPR-CEN/TR 13201-1:2014 en NEN-EN 13201-2:2015, zijn aan deze onderdelen toegevoegd die voortkomen uit ROVL-2011 en onderwerpen uit de dagelijkse praktijk, zoals beleidskeuze en gezichtsherkenning en reflectie. Deze onderwerpen zijn als bijlage B respectievelijk bijlage C toegevoegd voor de Nederlandse situatie. Het besluit of een weg al dan niet behoort te worden verlicht, wordt bepaald in het openbare verlichtingsbeleid. Dit verschilt per wegbeheerder. In bijlage B worden handvatten gegeven om de wegbeheerder te helpen beleidskeuzes te maken. Deze NPR is niet van toepassing op bijzondere openbare ruimten, zoals die worden behandeld in NEN-EN 12464-2. Het belang van gezichtsherkenning, in relatie tot sociale veiligheid in verblijfsgebieden, is in NEN-EN 13201-2 als additioneel criterium opgenomen. In deze NPR wordt in bijlage C aandacht besteed aan dit onderwerp. Hierin is ook een aanbeveling opgenomen om het effect van de bijdrage van reflectie van wegdek en omgeving op de gezichtsherkenning mee te wegen. 1.3 NPR als contractdocument Het zonder meer verwijzen naar deze NPR als bindend document in contracten (ontwerp en uitvoering), is onvoldoende. Aanbevolen wordt om, op basis van deze NPR, een Programma van Eisen te formuleren, op basis waarvan de uitgangspunten in contracten kunnen worden vastgelegd. 5
2 Verwijzingen De volgende documenten, of delen ervan, waarnaar in dit document wordt verwezen, zijn onmisbaar voor de toepassing ervan. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde uitgave van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste uitgave van het document (met inbegrip van eventuele wijzigingsbladen en correctiebladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NPR-CEN/TR 13201-1:2014, Road lighting Part 1: Guidelines on selection of lighting classes NEN-EN 13201-2:2016, Road lighting Part 2: Performance requirements NEN-EN 13201-3:2016, Road lighting Part 3: Calculation of performance NEN-EN 13201-4:2016, Road lighting Part 4: Methods of measuring lighting performance NEN-EN 13201-5:2016, Road lighting Part 5: Energy performance indicators NEN-EN 12464-2:2014, Light and lighting Lighting of work places Part 2: Outdoor work places CROW-publicatie, Wegdekreflectie Optische eigenschappen van wegdekken CROW-publicatie 164:2013, Handboek wegontwerp, deel Basiscriteria Aanbeveling actieve markering:2014 (NSVV) Richtlijn Lichthinder:2015 (NSVV) ROVL-2011, Richtlijn voor Openbare Verlichting (NSVV) 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze NPR gelden de volgende termen en definities. 3.1 Verlichting 3.1.1 absolute gelijkmatigheid van de luminantie (van een wegdek) U o verhouding tussen de kleinste en de gemiddelde waarde van de luminantie 3.1.2 adaptatie proces waarbij de toestand van het visuele systeem van het menselijk oog wordt gewijzigd door voorafgaande en huidige visuele stimuli van verschillende grootte, luminantie en spectrale samenstelling; een belangrijk onderdeel daarbij is het accommoderen 3.1.3 adaptatietoestand toestand van het visuele systeem nadat het (dynamische) adaptatieproces is afgerond 3.1.4 adaptieve verlichting veranderingen in luminantie of verlichtingssterkte gekoppeld aan bijvoorbeeld actuele verkeersintensiteit, tijdstip, weer en andere parameters 6
3.1.5 algemene gelijkmatigheid van de verlichtingssterkte (van een gebied) U h verhouding tussen de kleinste en de gemiddelde waarde van de verlichtingssterkte 3.1.6 bermfactor edge illuminance ratio EIR gemiddelde horizontale verlichtingssterkte op een aanliggende strook buiten de rand van een rijbaan, in verhouding tot de gemiddelde horizontale verlichtingssterkte van een strook aan de binnenzijde van die rand, waarbij de stroken een breedte hebben van één rijstrook van de rijbaan Opmerking 1 bij de term: Voor elk van de twee zijden van een rijbaan worden afzonderlijke waarden gegeven. Dat geldt ook voor elk van de twee zijden van beide rijbanen bij een weg met gescheiden rijbanen. 3.1.7 drempelwaardeverhoging (van een object op het wegdek) threshold increment TI toename van de contrastwaarde van een object, nodig om dit nog net zichtbaar te laten zijn, bij aanwezigheid van hinderlijke verblinding door armaturen van een wegverlichtingsinstallatie, ten opzichte van de theoretische situatie zonder verblinding 3.1.8 gemiddelde horizontale verlichtingssterkte E h. gem gemiddelde horizontale verlichtingssterkte op een oppervlak Opmerking 1 bij de term: De eenheid is lux (lx). 3.1.9 gemiddelde wegdekluminantie (van een rijbaan van een weg) L gem gemiddelde luminantie van het wegdek Opmerking 1 bij de term: De eenheid is candela's per vierkante meter (cd/m 2 ). 3.1.10 gezichtsherkenning waarnemen van gezichtskenmerken voor het vaststellen van blikrichting, emotionele staat, lichaamstaal, intentie en/of het herkennen van ander(en) 3.1.11 langsgelijkmatigheid (van de wegdekluminantie van een rijbaan) U l verhouding tussen de laagste en de hoogste wegdekluminantie, in één lijn over het midden van de rijstrook 3.1.12 minimale horizontale verlichtingssterkte E h. min minimale horizontale verlichtingssterkte op een oppervlak Opmerking 1 bij de term: De eenheid is lux (lx). 7
3.1.13 minimale semicilindrische verlichtingssterkte (op een punt) E sc. min minimale lichtstroom op het gebogen oppervlak van een zeer kleine halfcilinder, gedeeld door het gebogen oppervlak van die halfcilinder Opmerking 1 bij de term: De as van de halfcilinder behoort verticaal te zijn en de richting van de normaallijn op het vlakke oppervlak binnen de halfcilinder behoort de oriëntatierichting van de halfcilinder te zijn. Opmerking 2 bij de term: De eenheid is lux (lx). 3.1.14 minimale verticale verlichtingssterkte (op een punt) E v. min minimale verlichtingssterkte op een punt van een verticaal vlak Opmerking 1 bij de term: De eenheid is lux (lx). 3.1.15 omgevingsluminantie helderheid van de omgeving 3.1.16 verlichtingsklasse verzameling fotometrische criteria, gericht op de visuele behoeften van een bepaalde groep weggebruikers, op bepaalde wegtypen, in een bepaald type omgeving 3.2 Wegen en verkeer 3.2.1 aanliggend fietspad fietspad dat door een smalle tussenberm ( 0,6 m) is gescheiden van de naastgelegen rijbaan, dan wel verhoogd langs die rijbaan is uitgevoerd 3.2.2 conflictzone (C) gebied waar elkaar kruisende verkeersstromen of verkeersbewegingen, op grond van de in het RVV vervatte regels, voorrang moeten verlenen of elkaar voor moeten laten gaan 3.2.3 fietspad weg of rijbaan, bestemd voor fietsers, snorfietsers en eventueel bromfietsers 3.2.4 gemotoriseerd verkeer (M) alle gemotoriseerde voertuigen behalve bromfietsen, fietsen met trapondersteuning en gehandicaptenvoertuigen, bestemd om anders dan langs rails te worden voortbewogen 3.2.5 gescheiden rijbanen rijbanen die fysiek van elkaar gescheiden zijn door een middenberm, een geleiderail of een centrale verhoging 3.2.6 kruispunt kruispunt van wegen voor doorgaand verkeer, waarbij de verkeersstromen elkaar kruisen 3.2.7 markering doorgetrokken of onderbroken strepen, met voldoende contrast, voor de geleiding van het verkeer 8
3.2.8 maximaal toegestane snelheid door de wegbeheerder, in overleg met bevoegde instanties (bijvoorbeeld polite, burgers), continu of tijdelijk vastgestelde snelheid 3.2.9 moeilijkheid van de verkeerstaak niveau van inspanning van de weggebruiker om aan de hand van de aangeboden informatie aan het verkeer deel te nemen Opmerking 1 bij de term: De visuele geleiding van de weg vormt ook een onderdeel van de aangeboden informatie. 3.2.10 ontwerpsnelheid gekozen snelheid binnen het wegontwerp Opmerking 1 bij de term: De ontwerpsnelheid is de hoogste continue snelheid waarmee individuele voertuigen veilig over een weg kunnen rijden, bij gunstige weersomstandigheden en met weinig verkeer, zodat de veilige snelheid uitsluitend wordt bepaald door de geometrische kenmerken van de weg. 3.2.11 rijbaan elk voor rijdende voertuigen bestemd weggedeelte, met uitzondering van fietspaden en fiets/bromfietspaden Opmerking 1 bij de term: Een rijbaan is een aaneengesloten deel van de wegdoorsnede, waarbinnen verkeer, zonder fysieke obstakels te overwinnen, kan wisselen van laterale positie. Een rijbaan kan uit één of meerdere rijstroken bestaan. 3.2.12 rijstrook door doorgetrokken of onderbroken strepen gemarkeerd gedeelte van de rijbaan van zodanige breedte dat bestuurders van motorvoertuigen daarvan gebruik kunnen maken 3.2.13 verkeersdichtheid aantal voertuigen dat zich op een bepaald tijdstip op een wegvak bevindt, uitgedrukt in voertuigen per kilometer Opmerking 1 bij de term: Meestal uitgedrukt als voertuigen/km of voertuigen/km/rijstrook. 3.2.14 verkeersintensiteit aantal voertuigen dat een gegeven punt in het dwarsprofiel van de weg per tijdseenheid, in één richting, passeert Opmerking 1 bij de term: Voor gemotoriseerd verkeer wordt het aantal voertuigen uitgedrukt in Personen Auto Equivalent, PAE. PAE is een meeteenheid waarnaar voertuigen worden herleid. Dit wordt gebruikt bij het bepalen van de intensiteit of capaciteit van een weg. De capaciteit van een rijstrook hangt af van een groot aantal factoren, en staat omschreven in CROW-publicatie 164. In veel gevallen wordt de volgende waardering gebruikt: Voertuigcategorie PAE-waarde Personenauto 1 Vrachtauto 1,5 Gelede vrachtauto 2,3 Bus 2,0 Motor 0,4 (Brom)fiets 0,2 9
3.2.15 verkeerssamenstelling verdeling van voertuigtypen in de verkeersstroom, richtingsverdeling van verkeer, rijstrookverdeling van verkeer, en type weggebruikers op een bepaald weggedeelte 3.2.16 visuele geleiding/verkeersgeleiding middelen die de zichtbaarheid van het wegverloop bepalen 3.2.17 voetgangers- en langzaam verkeerszone (P) relevante zone die is gereserveerd voor gebruik door mensen te voet of met de fiets, of bestuurders van gemotoriseerde voertuigen bij lage snelheden 3.2.18 vrijliggend fietspad fietspad dat parallel loopt met de naastgelegen rijbaan en daarvan door een tussenberm of fysieke scheiding wordt gescheiden, of een geheel eigen tracé volgt 3.2.19 weg alle voor het openbaar verkeer openstaande wegen of paden, met inbegrip van de daarin liggende bruggen en duikers en de tot die wegen behorende paden en zijkanten Legenda a b c d e f berm vluchtstrook rijstrook redresseerstrook rijbaan weg 4 Symbolen en tabellen 4.1 Symbolen Verlichting A Schijnbare oppervlakte van het licht uitstralende oppervlak van de armatuur [m 2 ] D E h. gem E h. min Verblindingsindex Gemiddelde horizontale verlichtingssterkte [lx] Minimale horizontale verlichtingssterkte [lx] 10
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. nl Openbare verlichting - Kwaliteitscriteria 182.00 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018