Nederlandse voornorm Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. NVN 2818 (nl) Geurkwaliteit - Sensorische bepaling van de hedonische waarde van een geur met een olfactometer Odour quality - Sensory determination of the hedonic tone of an odour using an olfactometer Vervangt NVN 2818:2004 Ontw. ICS 13.040.20 oktober 2005
NVN 2818 Normcommissie 390 146 "Luchtkwaliteit" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2005 Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Inhoud Voorwoord...2 1 Onderwerp en toepassingsgebied...3 2 Normatieve verwijzingen...3 3 Termen en definities...3 4 Beginsel...6 5 Kwaliteitseisen...6 5.1 Sensorische kwaliteitseisen voor metingen aan een referentiegas...6 5.2 Instrumentele kwaliteitseis...7 6 Toestellen en hulpmiddelen...7 6.1 Olfactometer...7 6.2 Monsterzak en -vat...7 6.3 Voorverdunningstoestel...7 6.4 Installatie voor het genereren van geurvrije lucht...7 6.5 Het panel van waarnemers...7 6.6 De meetruimte en de wachtruimte...8 7 Werkwijze...8 7.1 Algemeen...8 7.2 De aanbieding...8 7.3 Vraagstelling en beoordelingsschaal...8 7.4 De aanbiedingsreeks...9 8 Uitwerking hedonische analyse...9 8.1 Berekening van de aangeboden geurconcentratie...9 8.2 Retrospectieve 'screening' bij de hedonische analyse...10 8.3 Verwerking van de hedonische analyse...10 9 Sensorische en instrumentele kalibratie als onderdeel van de interne kwaliteitscontrole...10 10 Rapportage...11 10.1 Algemeen...11 10.2 Extrapolatie...11 Bijlage A (informatief) Logaritmische sigmoïde...12 Bijlage B (informatief) Rekenvoorbeeld...13 Bibliografie...19 1
Voorwoord Sinds de vernieuwing in 1995 van het beleid van de rijksoverheid ter bestrijding van geuroverlast speelt de belevingswaarde van een geur vaak een rol bij het vaststellen van het acceptabele hinderniveau. In verscheidene gevallen is de geurnorm en/of het pakket van maatregelen in de milieuvergunning van een bedrijf (mede) gebaseerd op die belevingswaarde. Ook in andere kaders, bijvoorbeeld bij de beoordeling van ruimtelijke plannen, wordt die belevingswaarde toegepast. Als maat voor de belevingswaarde van een bepaalde geur wordt vaak de hedonische waarde (aangenaamheid) gebruikt. De hedonische waarde wordt in een laboratoriumsituatie bepaald door een onafhankelijk panel van waarnemers. De relatie tussen de hedonische waarde van een geur en de mate van overlast die deze geur kan veroorzaken bij omwonenden van een geurbron is nog niet goed bekend. Duidelijk is wel dat onaangename geuren leiden tot meer overlast dan neutrale of aangename geuren. De mate waarin neutrale of licht aangename geuren bij hogere blootstellingen tot overlast kunnen leiden is onzeker. Aangezien er belangrijke gevolgen zijn verbonden aan de toepassing van de hedonische waarde is het noodzakelijk dat het vaststellen ervan op een herhaalbare en reproduceerbare en (zo mogelijk) herleidbare manier plaatsvindt. Met de olfactometer wordt de geurconcentratie in een monster gemeten door verdunningen van het monster met geurvrije lucht te laten beoordelen op de aanwezigheid van geur door een panel van waarnemers. Dit proces gebeurt volgens NEN-EN 13725. Zodra een geur wordt waargenomen is het mogelijk een beoordeling te geven van de hedonische waarde of aangenaamheid van de geur. Ter bepaling van de hedonische waarde wordt daarom vanaf de overgang van het benedendrempelige naar het bovendrempelige gebied aan het panel gevraagd een beoordeling van de geur te geven met betrekking tot de aangenaamheid. De aandacht gaat hierbij vooral uit naar een methode voor het meten van geuren in het onaangename gebied, vanwege de beoogde toepassing bij het beschrijven van hindersituaties. 2
Geurkwaliteit Sensorische bepaling van de hedonische waarde van een geur met een olfactometer 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze voornorm beschrijft een werkwijze voor het vaststellen van de hedonische waarde van een geur met een olfactometer en een panel van waarnemers. De hedonische waarde van een geur wordt vastgesteld aan de hand van concentraties boven de geurdrempel. De geurconcentraties worden uitgedrukt in ou H /m 3. De beoordeling van de hedonische waarde vindt plaats met een beoordelingsschaal van uiterst aangenaam tot uiterst onaangenaam. De beoordeling van de aangenaamheid is afhankelijk van de concentratie van de geur. Het is daarom mogelijk de beoordeling van de hedonische waarde uit te zetten tegen de geurconcentratie. De voornorm is bedoeld om te worden toegepast voor de bepaling van de hedonische waarde in binnenlucht en buitenlucht in het concentratiegebied van enkele geureenheden tot honderden geureenheden per kubieke meter. De bovengrens wordt bepaald door de geurconcentratie waarbij de geur als uiterst onaangenaam wordt beoordeeld. 2 Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen, zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van de wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN-EN 13725:2003 Lucht Bepaling van de geurconcentratie door dynamische olfactometrie 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze norm gelden de volgende termen en definities. 3.1 olfactometer instrument waarmee een geurhoudend monster met een neutraal gas in een vastgestelde verdeling wordt verdund en wordt aangeboden aan een panel van waarnemers 3.2 geurconcentratie hoeveelheid hedonische geureenheden per kubieke meter gas onder standaardomstandigheden (ou H /m 3 ) OPMERKING Wanneer herleidbaarheid naar NEN-EN 13725 is gegarandeerd, komt één geureenheid overeen met één Europese "odour unit" (ou E /m 3 ). 3.3 (geur)meting aanbieden van de verdunningsreeksen aan het panel van waarnemers om voldoende data te verkrijgen om de geurconcentratie (in ou E /m 3 ) te berekenen 3
3.4 aanbiedingsreeks (presentation series) aanbieden van één reeks verdunningen aan het panel van waarnemers 3.5 aanbieding (presentation) aanbieden van één verdunning aan één panellid 3.6 panellid (panel member) gekwalificeerd persoon voor het beoordelen van geurmonsters, binnen de reikwijdte van deze norm 3.7 panel groep van panelleden 3.8 hedonische waarde (H) (hedonic tone) waardering die wordt aangegeven op een schaal van uiterst aangenaam tot uiterst onaangenaam 3.9 hedonische analyse meting bestaande uit het aanbieden van ten minste twee aanbiedingsreeksen aan alle panelleden 3.10 herhaalbaarheid (r) mate van overeenstemming tussen de resultaten van opeenvolgende metingen van dezelfde meetgrootheid, die onder dezelfde meetomstandigheden zijn verricht [NPR 2814] OPMERKING 1 Deze omstandigheden worden herhaalbaarheidsomstandigheden genoemd. Herhaalbaarheidsomstandigheden omvatten: dezelfde meetmethode; dezelfde waarnemer; hetzelfde meetinstrument, gebruikt onder dezelfde omstandigheden; dezelfde plaats; herhaling in een korte tijdspanne. [NPR 2814] OPMERKING 2 95 %. In deze voornorm wordt de herhaalbaarheid uitgedrukt als een waarde met een betrouwbaarheid van 4
3.11 geometrische herhaalbaarheid (r') waarde van r' waarvoor geldt dat de grootste verhouding tussen twee enkelvoudige meetwaarden, die zijn verkregen met dezelfde methode, met een identiek monster, onder gelijkblijvende omstandigheden van laboratorium, uitvoerder, apparatuur en klein tijdsinterval, met een waarschijnlijkheid van 95 % kleiner zal zijn dan die waarde OPMERKING r dan wel r' heeft normaliter betrekking op de meetwaarde. In het geval van de bepaling van de hedonische waarde kan de meetwaarde worden gezien als de hedonische waarde op een schaal van 4 tot 4 (door panel aangegeven scores op basis van een aangeboden concentratie). In de praktijk wordt als meetresultaat echter de geurconcentratie gerapporteerd, behorend bij een bepaalde hedonische waarde. In dit geval heeft r (of r') daarom betrekking op de bepaalde geurconcentratie (bij een bepaalde hedonische waarde). 3.12 reproduceerbaarheid (R) mate van overeenstemming tussen de meetresultaten van dezelfde meetgrootheid, verkregen onder wisselende meetomstandigheden [NPR 2814] OPMERKING 1 Een deugdelijke opgave van de reproduceerbaarheid vereist een specificatie van de wisselende omstandigheden. De wisselende omstandigheden kunnen omvatten: het meetprincipe; de meetmethode; de waarnemer; het meetinstrument; de referentiestandaard; de plaats; de gebruiksomstandigheden; de tijd. [NPR 2814] OPMERKING 2 95 %. In deze norm wordt de reproduceerbaarheid uitgedrukt als een waarde met een betrouwbaarheid van 3.13 geometrische reproduceerbaarheid (R') waarde van R' waarvoor geldt dat de grootste verhouding tussen twee enkelvoudige meetwaarden, die zijn verkregen met dezelfde methode, met een identiek monster, onder verschillende omstandigheden van laboratorium, uitvoerder, apparatuur en/of tijdsinterval, met een waarschijnlijkheid van 95 % kleiner zal zijn dan die waarde OPMERKING R dan wel R' heeft normaliter betrekking op de meetwaarde. In het geval van de bepaling van de hedonische waarde kan de meetwaarde worden gezien als de hedonische waarde op een schaal van 4 tot 4 (door panel aangegeven scores op basis van een aangeboden concentratie). In de praktijk wordt als meetresultaat echter de geurconcentratie gerapporteerd, behorend bij een bepaalde hedonische waarde. In dit geval heeft R (of R') daarom betrekking op de bepaalde geurconcentratie (bij een bepaalde hedonische waarde). 5
3.14 Europese geur eenheid (ou E ) (European odour unit) hoeveelheid geur die, wanneer verdampt in één kubieke meter neutraal gas onder standaardomstandigheden, een fysiologische respons ontlokt bij een panel (detectiedrempel) equivalent aan de respons die optreedt bij één Europese Referentie Geurmassa, wanneer verdampt in één kubieke meter neutraal gas onder standaardomstandigheden 3.15 Europese referentie geurmassa, EROM (European Reference Odour Mass) geaccepteerde referentiewaarde voor de Europese Geur Eenheid, gelijk aan de gedefinieerde massa van een gecertificeerd referentiemateriaal OPMERKING Een Europese referentie van de geurmassa is gelijk aan 123 µg n-butanol (CAS 71-36-3) verdampt in één kubieke meter neutraal gas (equivalent aan 0,040 µmol/mol). 3.16 drempelwaarde van het panel; groepsdrempel detectiegrens die van toepassing is op het panel van waarnemers 3.17 individuele drempel; individual threshold estimate (ITE) detectiegrens die van toepassing is op een individu geschat op basis van één aanbiedingsreeks 4 Beginsel Het doel van de norm is het vaststellen van een psychofysische functie (geurconcentratie versus hedonische waarde). De geurconcentratie wordt vastgesteld conform NEN-EN 13725. Met een olfactometer wordt een reeks verdunningen van een luchtmonster met geurstof(fen) aan een panel van waarnemers aangeboden. Het panel moet volgens NEN-EN 13725 aangeven of er een onderscheid is met geurvrije lucht. Vervolgens wordt de geur van een aantal verschillende, vooral bovendrempelige, geurconcentraties aangeboden aan het panel. Het panel geeft een beoordeling van de aangenaamheid van de geur, uitgedrukt als hedonische waarde. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een negenpuntsbeoordelingschaal, waarbij alleen het midden en de uitersten van de schaal zijn omschreven. 5 Kwaliteitseisen 5.1 Sensorische kwaliteitseisen voor metingen aan een referentiegas Aan alle in dit hoofdstuk genoemde eisen moet worden voldaan. 5.1.1 De geometrische reproduceerbaarheid en herhaalbaarheid Gebruik verdunningsreeksen volgens NEN-EN 13725, waarbij gebruik wordt gemaakt van min of meer constante verdunningsstappen. Dit proces impliceert dat de analyse van de resultaten van de hedonische meting aan de (natuurlijke) logaritmen van de geurconcentraties moet gebeuren zodat sr en sr de standaardafwijkingen van de natuurlijke logaritmen van de geurconcentraties zijn, behorend bij een zekere hedonische waarde. Vervolgens wordt de geometrische herhaalbaarheid volgens NEN-EN 13725 gedefinieerd als: 6
r = e (t x Sr x 2) (1) en de geometrische reproduceerbaarheid als: R = e (t x SR x 2) (2) met t als een statistische factor (zie ISO 2854). Er worden vooralsnog geen kwaliteitseisen gesteld aan geometrische herhaalbaarheid en reproduceerbaarheid van meetinstanties. Op basis van metingen gedaan aan een praktijk(referentie)-geur in een interlaboratoriumonderzoek kan worden nagegaan wat de prestatiekenmerken van de desbetreffende meetinstantie zijn. 5.1.2 De onnauwkeurigheid van de hedonische meting De onnauwkeurigheid van de hedonische meting is gedefinieerd als het verschil tussen de door de meetinstantie gemeten geurconcentratie bij een bepaalde hedonische waarde (bijvoorbeeld H = 1) en de (geometrisch) gemiddelde geurconcentratie bij dezelfde hedonische waarde van alle meetinstanties. Uit het in 5.1.1 genoemde interlaboratoriumonderzoek kan op termijn een bij conventie vast te stellen referentieconcentratie van een referentiegeur worden bepaald. De prestatiekenmerken van de hedonische bepaling zijn in NVN 2818 niet vastgesteld. Het uitvoeren van onder meer zogenoemde ringonderzoeken geven inzicht in de prestaties van de methode. De ringonderzoeken hebben bij het tot stand komen van de voorliggende voornorm niet plaatsgevonden. 5.2 Instrumentele kwaliteitseis Instrumentele kwaliteitseis in overeenstemming met NEN-EN 13725. 6 Toestellen en hulpmiddelen 6.1 Olfactometer Olfactometer in overeenstemming met NEN-EN 13725. 6.2 Monsterzak en -vat Monsterzak en -vat in overeenstemming met NEN-EN 13725. 6.3 Voorverdunningstoestel Voorverdunningstoestel in overeenstemming met NEN-EN 13725. 6.4 Installatie voor het genereren van geurvrije lucht Installatie voor het genereren van geurvrije lucht in overeenstemming met NEN-EN 13725. 6.5 Het panel van waarnemers Het panel van waarnemers in overeenstemming met NEN-EN 13725. Daarnaast worden de personen, die worden gebruikt voor de olfactometrische geuranalyse, ook gebruikt voor hedonische analyse van hetzelfde monster. Panelleden die tijdens de geuranalyse zijn uitgesloten voor het berekenen van het resultaat door retrospectieve 'screening', mogen niet worden ingezet voor de berekening van de hedonische waarde als gebruik wordt gemaakt van de groepsdrempel. Wanneer van 7
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. nl Geurkwaliteit - Sensorische bepaling van de hedonische waarde van een geur met een olfactometer 32.00 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018