MEERDERHEID COALITIE IN EERSTE KAMER VER WEG

Rapport MEERDERHEID COALITIE IN EERSTE KAMER VER WEG 14 maart 2019 www.ioresearch.nl

Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Forum voor Democratie en GroenLinks op winst Landelijke politiek domineert bij PS-verkiezingen Waardering voor Rutte III neemt iets toe PROVINCIALE STATENVERKIEZINGEN EN EERSTE KAMER Coalitie virtueel op circa 28 zetels in Eerste Kamer Uit de tweede I&O-peiling met betrekking tot de Provinciale Statenverkiezingen (20 maart) is het beeld min of meer hetzelfde als eind februari: de coalitiepartijen VVD, CDA en D66 staan op (fors) verlies, terwijl GroenLinks en Forum voor Democratie flinke winst zouden boeken. De enige coalitiepartij die de dans weet te ontspringen, is de ChristenUnie (3 zetels, net als in 2015). Met 28 zetels voor de vier partijen samen lijkt het vrijwel zeker dat de huidige coalitie voor een meerderheid in de senaat op zoek moet naar de steun van andere partijen. Deze peiling is overigens gehouden voor de bekendmaking van de doorrekening van het Klimaatakkoord door het CPB en PBL. Eventuele effecten daarvan op de stemintentie bij de Provinciale Statenverkiezingen zijn niet in dit onderzoek meegenomen. Winst voor GroenLinks en Forum voor Democratie; gat met VVD iets groter In deze peiling gaat de VVD aan kop: 12 zetels (rekening houdend met nauwkeurigheidsmarges tussen 10 en 14 zetels), één minder dan in 2015. GroenLinks (9, +5) en Forum voor Democratie (9, +9) volgen op enige afstand. Het gat tussen VVD enerzijds en GroenLinks en Forum voor Democratie anderzijds is iets groter geworden ten opzichte van de februari-peiling. Verder zou het CDA 8 zetels halen (-4). Zowel de PVV (7) als de SP (7) zou twee zetels inleveren ten opzichte van de Eerste Kamerverkiezingen van 2015. DENK zou in de Eerste Kamer komen met 1 zetel (marge van +/- 1 zetel). De regionale partijen staan samen op twee virtuele zetels, maar de doorrekening daarvan is lastig, omdat het de vraag is of regionale Statenleden één front zullen vormen (OSF) als de Eerste Kamer in mei wordt gekozen. Landelijke politiek dominant, veel meer dan bij gemeenteraadsverkiezingen Kiezers gaan bij de Provinciale Statenverkiezingen vooral af op het programma van de partijen in de landelijke politiek en de ideologie die de partij aanhangt. Bijna de helft van de kiezers zegt dat de keuze voor een partij bij de Provinciale Statenverkiezingen vooral door de landelijke politiek wordt bepaald. Slechts 15 procent laat zich leiden door de provinciale politiek. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar was dat grofweg andersom: daar ging ruim de helft af op de gemeentelijke politiek en 16 procent op de landelijke politiek. Kijkers van het RTL-debat van 7 maart vonden dat provinciale onderwerpen te weinig aan bod kwamen (66%) en dat landelijke onderwerpen te veel aandacht (37%) of voldoende aandacht (42%) kregen. Dijkhoff en Baudet winnaars RTL-debat; Jetten positieve verrassing Anders dan na het RTL-debat bekend werd gemaakt, blijkt uit dit onderzoek dat Klaas Dijkhoff en Thierry Baudet als winnaars van het debat worden gezien. Rob Jetten en Thierry Baudet hebben de kijkers het meest positief verrast. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Belangrijkste resultaten

Wopke Hoekstra meest gewaardeerde minister; Klaas Dijkhoff populairste fractievoorzitter Klaas Dijkhoff is de hoogst gewaardeerde fractievoorzitter: hij krijgt een 6,2 van de kiezers. Na hem volgen Gert-Jan Segers met een 6,0 en Lilian Marijnissen met een 5,8. De politici met de laagste waardering zijn Thierry Baudet met een 4,3, Geert Wilders met een 4,0 en Tunahan Kuzu met een 2,4. Wopke Hoekstra, minister van Financiën voor het CDA, krijgt een 6,8 van de kiezers en is daarmee de best gewaardeerde minister. Hij is ook een van de weinige ministers die in 2019 beter gewaardeerd worden dan in 2018. Carola Schouten (ChristenUnie, Landbouw, een 6,5), Hugo de Jonge (CDA, Gezondheidszorg, een 6,5) en Sigrid Kaag (D66, Buitenlandse Handel, een 6,3) volgen op enige afstand. De laagste waardering krijgt minister Wiebes van Economische Zaken (VVD) met een 4,8. Een flinke daling ten opzichte van 2018, toen hij nog een 5,4 kreeg. TWEEDE KAMER EN KABINET-RUTTE Tevredenheid over Rutte III neemt iets toe (maar ontevredenheid overheerst nog) De tevredenheid over het kabinet-rutte III is voor het eerst sinds maart 2018 gestegen. Waar in februari 33 procent van de kiezers tevreden was over het kabinet, is dat nu gestegen naar 38 procent. Het aandeel kiezers dat ontevreden is, is gedaald van 63 procent in februari naar 58 procent nu. Per saldo zijn kiezers dus iets minder ontevreden over het kabinet-rutte ten opzichte van eind februari. Coalitiepartijen winnen iets In vergelijking met februari krijgt de VVD met 24 zetels een zetel meer in de Tweede Kamerpeiling, maar ten opzichte van de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 zou de VVD negen zetels inleveren. Behalve de VVD winnen ook het CDA (15, -4 t.o.v. verkiezingen van 2017, maar +3 ten opzichte van februari) en de ChristenUnie (8, +3). D66 blijft stabiel: elf zetels bij deze peiling en elf zetels in februari. Samen zouden de coalitiepartijen nu 58 zetels halen, een (virtueel) verlies van 18 zetels. De PVV verliest twee zetels in vergelijking met februari en komt uit op 15 zetels, vijf minder dan bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017. Forum voor Democratie groeit in deze peiling: van 16 zetels in februari naar 18 zetels nu. Ter linkerzijde valt op dat GroenLinks iets inlevert en op achttien zetels uitkomt (-2 t.o.v. februari). De SP stijgt iets tot 15 zetels (+1 t.o.v. februari 2019). De PvdA blijft stabiel en komt uit op 10 zetels. Meer informatie Peter Kanne, p.kanne@ioresearch.nl, 06-31943707 Laurens Klein Kranenburg, l.kleinkranenburg@ioresearch.nl, 053-200 52 22 Verantwoording I&O Research voerde een landelijk representatief onderzoek uit onder 2.084 Nederlanders van 18 jaar en ouder. Het onderzoek liep van vrijdag 8 tot en met dinsdagochtend 12 maart 2019. De resultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, opleiding, regio en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017. Het grootste deel van de deelnemers is afkomstig uit het I&O Research Panel (n=1.909). Daarnaast zijn 175 deelnemers via PanelClix benaderd om deel te nemen aan dit onderzoek. Overname uit deze publicatie is alleen toegestaan met expliciete vermelding van I&O Research als bron. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Belangrijkste resultaten

1. Provinciale Statenverkiezingen 1.1 Gat tussen VVD en naaste belagers (FvD en GroenLinks) weer iets groter Uit de tweede I&O-peiling met betrekking tot de Provinciale Statenverkiezingen (20 maart) is het beeld min of meer hetzelfde als eind februari: de coalitiepartijen VVD, CDA en D66 staan op (fors) verlies, terwijl GroenLinks en Forum voor Democratie flinke winst zouden boeken. Met 28 zetels lijkt het vrijwel zeker dat de huidige coalitie voor een meerderheid in de senaat op zoek moet naar de steun van andere partijen. Deze peiling is overigens gehouden voor de bekendmaking van de doorrekening van het Klimaatakkoord door het CPB en PBL. Eventuele effecten daarvan op de stemintentie bij de Provinciale Statenverkiezingen zijn niet in dit onderzoek meegenomen. In deze peiling gaat de VVD aan kop (12, -1 t.o.v. EK15), gevolgd door GroenLinks (9, +5) en Forum voor Democratie (9, +9). Het gat tussen VVD enerzijds en GroenLinks en Forum voor Democratie anderzijds is dus iets groter geworden ten opzichte van de februari-peiling. Verder zou het CDA 8 zetels halen (-4). Zowel de PVV (7) als de SP (7) zou twee zetels inleveren ten opzichte van de Eerste Kamerverkiezingen van 2015. DENK zou in de Eerste Kamer komen met 1 zetel (marge van +/- 1 zetel). Tabel 1.1 Zetelpeiling Provinciale Statenverkiezingen Op welke partij gaat u (waarschijnlijk) stemmen bij de Provinciale Statenverkiezingen? Basis: zou zeker/waarschijnlijk stemmen of weet (nog) niet of men gaat stemmen (n=1.266/1.509). PEILING PS / EK TK 2017 PS 2015 EK 2015 Exclusief weet ik (nog) niet en blanco / ongeldig (n=1.509) Exclusief weet ik (nog) niet en blanco / ongeldig (n=1.509) +/- +/- +/- % Zetels % Zetels 28-2 (%) 14-3 (%) Marge 28-2 (zet.) 14-3 (zet.) Marge t.o.v. PS15 (%) t.o.v. EK15 (zet.) t.o.v. 28-2 (zet.) VVD 21,3 33 15,9 13 14,2 14,5 (12,7; 16,3) 11 12 (10-14) -1,4-1 +1 PVV 13,1 20 11,7 9 10,5 9,5 (8,0; 11,0) 8 7 (5-9) -2,2-2 -1 CDA 12,4 19 14,7 12 9,0 10,6 (9,0; 12,2) 7 8 (6-10) -4,1-4 +1 D66 12,2 19 12,5 10 7,5 6,8 (5,5; 8,1) 6 5 (4-6) -5,7-5 -1 GL 9,1 14 5,4 4 13,1 11,6 (10,0; 13,2) 10 9 (7-11) +6,2 +5-1 SP 9,1 14 11,6 9 8,8 9,3 (7,8; 10,8) 7 7 (5-9) -2,3-2 0 PvdA 5,7 9 10,1 8 6,8 7,2 (5,9; 8,5) 5 5 (4-6) -2,9-3 0 CU 1 3,4 5 4,4 3 5,1 4,6 (3,5; 5,7) 4 3 (2-4) +0,2 0-1 PvdD 3,2 5 3,5 2 4,9 3,5 (2,6; 4,4) 3 2 (1-3) 0,0 0-1 50 Plus 3,1 4 3,4 2 4,8 3,7 (2,7; 4,7) 3 3 (2-4) +0,3 +1 0 SGP 2 2,1 3 3,1 2 2,5 2,5 (1,7; 3,3) 2 2 (1-3) -0,6 0 0 DENK 2,1 3 - - 2,0 2,4 (1,6; 3,2) 1 1 (0-2) +2,4 +1 0 FvD 1,8 2 - - 10,0 11,1 (9,5; 12,7) 8 9 (7-11) +11,1 +9 +1 Code Oranje - - - - 0,1 0,3 (0,0; 0,6) 0 0 (0-1) +0,3 0 0 Andere partij 3 1,5 0 3,7 1 0,6 2,5 (1,7; 3,3) 0 2 (1-3) -1,2 +1 +2 TOTAAL 100 150 100 75 100 100 75 75 Bron: I&O Research, februari-maart 2019 1 Bij PS15 inclusief het deel van de stemmen op de combinatielijst ChristenUnie-SGP (0,7%), naar rato verdeeld. 2 Idem. 3 Bij TK17 o.a. Piratenpartij en Artikel 1 (niet boven kiesdrempel). Bij PS15 voornamelijk provinciale partijen. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Provinciale Statenverkiezingen 4

Regionale partijen op twee zetels De regionale partijen staan vooralsnog op twee virtuele zetels 4, maar de doorrekening daarvan is lastig, omdat het de vraag is of regionale Statenleden één front zullen vormen als de Eerste Kamer in mei wordt gekozen. Peilen voor de Eerste Kamer lastiger dan voor de Tweede Kamer Peilingen zijn niet bedoeld als voorspelling, maar geven een indicatie van de krachtsverhoudingen op dat moment. Voor de Eerste Kamer is het nog lastiger hiervan een beeld te geven, dit wordt door een aantal factoren bemoeilijkt. Allereerst is er bij de grootste partijen sprake van een nauwkeurigheidsmarge van plus of min 1 à 2 procent (bij de kleinere partijen is de marge kleiner). Daarnaast kunnen de indirecte stemprocedure (PS-leden stemmen in mei voor de Eerste Kamer) en het verdere verloop van de verkiezingscampagne de uitkomst nog beïnvloeden. Ten slotte speelt de opkomst een rol, aangezien (potentiële) kiezers van verschillende partijen niet in gelijke mate naar de stembus gaan. Bij de vorige Provinciale Statenverkiezingen in 2015 was de opkomst 48 procent. 4 In de peiling van maart is per provincie een lijst van deelnemende partijen voorgelegd. Dat is in februari niet gedaan. Daardoor valt het aandeel van regionale partijen in deze peiling hoger uit. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Provinciale Statenverkiezingen 5

1.2 Landelijke politiek is leidend Kiezers gaan bij de Provinciale Statenverkiezingen vooral af op het programma van de partijen in de landelijke politiek en de ideologie die de partij aanhangt. Een op de zeven (14%) kiezers stemt strategisch: hij of zij houdt bij zijn of haar stemkeuze rekening met de mogelijke samenstelling van de Eerste Kamer (in 2015 was dat 12 procent). Vier procent houdt rekening met de samenstelling van Gedeputeerde Staten in de provincie, tegen 12 procent in 2015. Een iets groter deel van de kiezers dan in 2015 (8% vs. 4%) laat zich (ook) leiden door een online stemhulp. Tabel 1.2 Wat zijn de belangrijkste redenen om op deze partij te stemmen? Meerdere antwoorden mogelijk PS 2015 PS 2019 De standpunten/het partijprogramma van deze partij landelijk 5 33% 49% De ideologie van deze partij 55% 47% De standpunten/het partijprogramma van deze partij in mijn provincie 6 25% 29% Deze partij komt op voor mensen zoals ik 24% 25% Deze partij zorgt voor een stabiel bestuur van Nederland 18% 20% Deze partij voert goed oppositie tegen regeringspartij(en) 17% 15% De lijsttrekker/leider van deze partij in de Tweede Kamer 8% 14% Dat is strategisch slim (ik houd rekening met een mogelijke samenstelling van de Eerste Kamer) 12% 14% Deze partij zorgt voor een stabiel bestuur van mijn provincie 18% 11% Deze partij komt op voor mijn regio 7 13% 11% Een online stemhulp adviseerde mij dit 4% 8% Ik ben tegen de andere partijen (anders dan de partij waar ik op stem) 8% 7% Uit gewoonte, ik stem (bijna) altijd op deze partij 9% 7% Dat is strategisch slim (ik houd rekening met een mogelijk college van de Gedeputeerde Staten) 12% 4% De partij doet het goed in de peilingen 3% 4% De lijsttrekker/leider van deze partij in mijn provincie 2% 3% Deze partij voert goed oppositie tegen het zittende college van Gedeputeerde Staten - 3% De partij doet het slecht in de peilingen 2% 1% Dat de landelijke politiek domineert, veel meer dan bijvoorbeeld bij de gemeenteraadsverkiezingen, blijkt ook uit tabel 1.3. Bijna de helft van de kiezers zegt dat de keuze voor een partij bij de Provinciale Statenverkiezingen vooral door de landelijke politiek wordt bepaald. Slechts 15 procent laat zich leiden door de provinciale politiek. Een op drie laat beiden even sterk meewegen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar was dat grofweg andersom: daar ging ruim de helft af op de gemeentelijke politiek en 16 procent op de landelijke politiek. 5 In 2015: Standpunten/partijprogramma TK 6 In 2015: Standpunten/partijprogramma PS 7 In 2015: Deze partij komt op voor regionale/lokale belangen Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Provinciale Statenverkiezingen 6

Tabel 1.3 Wordt uw keuze voor een partij bij de Provinciale Statenverkiezingen vooral bepaald door wat u van deze partij ziet in de gemeentelijke/ provinciale politiek of door wat u van deze partij ziet in de landelijke politiek? GEMEENTERAAD MAART 2018 PROVINCIE MAART 2019 Vooral door de gemeentelijke/provinciale politiek 54% 15% Ongeveer evenveel door beide 28% 47% Vooral door de landelijke politiek 16% 34% Weet ik niet 2% 4% TOTAAL 100% 100% In hoofdstuk 3 is te lezen dat kiezers vinden dat bij het RTL-debat van donderdag 7 maart provinciale onderwerpen te weinig aan bod kwamen en landelijke onderwerpen te veel. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Provinciale Statenverkiezingen 7

12-3 29-6 11-9 27-11 25-1 28-2 14-3 12-3 29-6 11-9 27-11 25-1 28-2 14-3 t.o.v. TK17 t.o.v. 28-2 2. Tweede Kamerverkiezingen 2.1 Coalitiepartijen winnen iets, groei Forum voor Democratie Als er nu verkiezingen voor de Tweede Kamer zouden worden gehouden, zou de VVD nog steeds de grootste partij van Nederland zijn, met 24 zetels. In vergelijking met februari zou de VVD een zetel winnen, ten opzichte van de Tweede Kamerverkiezingen zou de VVD negen zetels inleveren. De PVV verliest twee zetels in vergelijking met februari en komt uit op 15 zetels, vijf minder dan bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017. Forum voor Democratie groeit in deze peiling: 16 zetels in februari en 18 zetels nu. Behalve de VVD winnen ook het CDA (15, -4 t.o.v. verkiezingen van 2017, maar +3 ten opzichte van februari) en de ChristenUnie (8, +3). D66 blijft stabiel: elf zetels bij deze peiling en elf zetels in februari. Samen zouden de coalitiepartijen nu 58 zetels halen, een (virtueel) verlies van 18 zetels (tabel 2.1). Ter linkerzijde valt op dat GroenLinks iets inlevert en op achttien zetels uitkomt (-2 t.o.v. februari). De SP stijgt iets tot 15 zetels (+1 t.o.v. februari 2019). De PvdA blijft stabiel en komt uit op 10 zetels. Tabel 2.1 Zetelpeiling Tweede Kamerverkiezingen Als er vandaag verkiezingen voor de Tweede Kamer zouden worden gehouden, op welke partij zou u dan stemmen? Basis: zou zeker/waarschijnlijk stemmen (n=1.530). Exclusief blanco, weet ik niet en wil ik niet zeggen. PEILING TK 2017 Percentage Zetels +/- +/- % Zetels 2018 2019 2018 2019 VVD 21,3 33 17,7 17,5 17,1 17,1 16,3 15,3 15,8 27 27 26 27 25 23 24-9 +1 PVV 13,1 20 10,5 10,3 9,7 11,8 11,8 11,1 10,0 16 16 15 18 18 17 15-5 -2 CDA 12,4 19 10,5 10,8 9,6 9,5 9,6 7,9 9,6 16 16 15 15 15 12 15-4 +3 D66 12,2 19 10,2 9,1 8,9 8,2 7,2 7,4 7,1 16 14 13 12 11 11 11-8 0 GL 9,1 14 10,7 12,7 12,7 12,5 12,0 13,3 12,0 16 19 19 19 18 20 18 +4-2 SP 9,1 14 8,4 7,6 8,9 9,6 8,6 9,1 9,6 13 11 14 15 13 14 15 +1 +1 PvdA 5,7 9 7,6 7,0 7,4 6,4 7,5 6,5 6,8 12 11 11 10 11 10 10 +1 0 CU 3,4 5 5,0 4,7 4,9 4,3 4,8 4,7 5,5 7 7 7 6 7 7 8 +3 +1 PvdD 3,2 5 3,6 4,4 4,4 3,8 4,2 4,6 3,6 5 6 6 5 6 7 5 0-2 50 Plus 3,1 4 4,2 4,0 3,4 3,0 3,1 4,0 3,8 6 6 5 4 4 6 5 +1-1 SGP 2,1 3 2,3 2,3 2,7 2,7 2,7 2,7 2,1 3 3 4 4 4 4 3 0-1 DENK 2,1 3 2,0 2,3 2,2 2,4 1,4 2,2 2,3 3 3 3 3 2 3 3 0 0 FvD 1,8 2 6,8 7,1 8,0 8,0 10,4 10,5 11,5 10 11 12 12 16 16 18 +16 +2 Anders 8 1,5 0 0,5 0,1 0,4 0,5 0,3 0,6 0,4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 TOTAAL 100 150 100 100 100 100 100 100 100 150 150 150 150 150 150 150 Bron: I&O Research, februari 2018 maart 2019 8 Verschillende partijen, o.a. Piratenpartij en Artikel 1 (niet boven kiesdrempel bij verkiezingen in maart 2017). Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Tweede Kamerverkiezingen 8

Forum van Democratie wint vooral van de PVV (26% van de PVV-stemmers uit 2017 zou nu FvD stemmen), gevolgd door 50-Plus (18% van hen stemt nu FvD), CDA (11%) en VVD (9%). GroenLinks wint vooral van D66 (10% van de D66-stemmers uit 2017 zou nu GroenLinks stemmen), gevolgd door de PvdD (17%), PvdA (7%) en SP (7%). 2.2 Duurzaamheid en energie belangrijker bij stemgedrag Bij de februari-peiling zagen we dat thema s duurzaamheid en energie nu veel belangrijker worden gevonden dan in 2017, bij de Tweede Kamerverkiezingen. Duurzaamheid is nu bijna even vaak leidend als het thema normen en waarden en de gezondheidszorg. Ten opzichte van februari spelen de onderwerpen bij kiezers in ongeveer dezelfde mate een rol bij de partijkeuze. De onderwerpen duurzaamheid, werkgelegenheid en verkeer en vervoer laten nog een lichte stijging zien (tabel 2.2). Tabel 2.2 Welke onderwerpen spelen een belangrijke rol voor uw partijkeuze? (meerdere antwoorden mogelijk) (bron: peiling februari 2017, peiling februari en maart 2019) FEBRUARI 2017 FEBRUARI 2019 MAART 2019 + / - FEBRUARI 2019 % % % Normen en waarden 42 42 43 +1% Gezondheidszorg 54 40 42 +2% Duurzaamheid / klimaat / milieu 26 36 39 +3% Sociale voorzieningen / armoede(bestrijding) 42 36 36 0% Immigratie en asiel 35 32 34 +2% Inkomensbeleid 30 33 31-2% Werkgelegenheid 33 26 30 +4% Veiligheid 34 29 30 +1% Economie / overheidsfinanciën 29 30 29-1% Onderwijs 30 28 29 +1% Europese Unie 27 27 28 +1% Inspraak en democratie 18 23 24 +1% Energie 16 23 23 0% Relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten 28 23 22-1% Leefbaarheid in de wijken 20 20 21 +1% Ethische zaken (euthanasie, abortus, homoseksualiteit, etc.) 19 22 20-2% Woningmarkt / huren 14 18 19 +1% Verkeer en (openbaar) vervoer 10 15 18 +3% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Tweede Kamerverkiezingen 9

FEBRUARI 2017 FEBRUARI 2019 MAART 2019 + / - FEBRUARI 2019 Dreiging van terrorisme 20 17 16-1% Dierenwelzijn 9 12 11-1% Religieuze zaken 12 11 10-1% Kunst / cultuur 8 8 7-1% Anders 4 4 4 0% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Tweede Kamerverkiezingen 10

3. RTL-debat 3.1 Baudet en Dijkhoff winnaars van het debat Op donderdagavond 7 maart vond er op RTL 4 een debat plaats tussen acht fractievoorzitters uit de Tweede Kamer. Het tv-debat trok een miljoen kijkers. Klaas Dijkhoff en Thierry Baudet werden het vaakst aangewezen als winnaars van het RTL-debat. Van de kijkers wees 15 procent Klaas Dijkhoff aan als winnaar en 11 procent van de kijkers vindt dat Thierry Baudet het beste was tijdens het debat (tabel 3.1). Bijna de helft kan niet zeggen wie het beste presteerde tijdens het debat. Dit zijn vooral degenen die fragmenten na afloop zagen of alleen de commentaren lazen (zie tabel 3.2). Klaas Dijkhoff deed ook goede zaken onder kiezers die nog niet weten op welke partij ze gaan stemmen (19%). Tabel 3.1 Wie heeft het volgens u het beste gedaan tijdens het RTL-debat? (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien of reacties en commentaren op het debat hebben gelezen, versus politieke voorkeur nu, n=1.188) TOTAAL VVD PVV CDA D66 GL SP Pvd A CU Pvd D 50+ SGP DENK FVD WEET NIET Klaas Dijkhoff Thierry Baudet Geert Wilders Rob Jetten Jesse Klaver Lilian Marijnissen Sybrand Buma Lodewijk Asscher 15% 53% 5% 16% 13% 6% 0% 5% 5% 2% 16% 27% 9% 12% 19% 11% 7% 15% 4% 2% 8% 1% 13% 9% 14% 5% 45% 2% 6% 2% 39% 1% 4% 0% 2% 1% 2% 3% 9% 2% 5% 5% 3% 20% 5% 3% 10% 5% 14% 12% 1% 2% 5% 0% 1% 4% 7% 32% 4% 6% 1% 14% 13% 1% 1% 5% 2% 4% 7% 3% 6% 26% 5% 1% 4% 13% 19% 0% 0% 3% 4% 2% 15% 4% 0% 5% 6% 2% 6% 6% 3% 2% 1% 1% 4% 4% 25% 1% 5% 10% Weet ik niet 47% 26% 34% 50% 47% 46% 54% 47% 69% 50% 47% 65% 32% 32% 66% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg RTL-debat 11

3.2 Dijkhoff winnaar onder kijkers Volgens mensen die het RTL-debat hebben gezien, komt Klaas Dijkhoff als beste uit de bus: 27 procent noemt hem als winnaar. Ook Thierry Baudet, Geert Wilders, Jesse Klaver en Lilian Marijnissen deden het relatief goed. Mensen die het debat niet hebben gezien maar wel reacties of commentaren op het debat hebben gelezen, noemen Dijkhoff het vaakst als winnaar, maar niet Klaver, die door RTL samen met Dijkhoff als winnaar werd uitgeroepen (tabel 3.2). Tabel 3.2 Wie heeft het volgens u het beste gedaan tijdens het RTL-debat? (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien of reacties en commentaren op het debat hebben gelezen, n=1.188) TOTAAL HET DEBAT HELEMAAL GEZIEN HET DEBAT DEELS GEZIEN FRAGMENTEN (NA AFLOOP) GEZIEN DEBAT NIET GEZIEN, WEL COMMENTAREN GELEZEN Klaas Dijkhoff 15% 27% 25% 12% 10% Thierry Baudet 11% 19% 18% 14% 5% Geert Wilders 6% 12% 7% 3% 3% Rob Jetten 5% 5% 7% 3% 2% Jesse Klaver 5% 9% 6% 7% 4% Lilian Marijnissen Sybrand Buma Lodewijk Asscher 5% 8% 8% 4% 3% 3% 5% 7% 4% 2% 3% 6% 3% 7% 2% Weet ik niet 47% 8% 21% 46% 68% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg RTL-debat 12

3.3 Waardering in cijfers Gekeken naar het gemiddelde cijfer van elke politicus komt er een iets andere volgorde uit: Dijkhoff en Baudet staan nog steeds bovenaan, maar Marijnissen en Buma doen het nu relatief wat beter. Dat komt vooral doordat Baudet en Wilders zowel hoge als lage cijfers krijgen (lovers and haters). Tabel 3.3 Kunt u het optreden van elke politicus beoordelen met een cijfer van 1 tot 10? (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien, n=566) TOTAAL Klaas Dijkhoff 6,5 Thierry Baudet 6,0 Lilian Marijnissen 5,8 Geert Wilders 5,6 Sybrand Buma 5,6 Jesse Klaver 5,5 Lodewijk Asscher 5,4 Rob Jetten 5,3 Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg RTL-debat 13

3.4 Jetten en Baudet: positieve verrassing Jetten (17%), Baudet (16%) en Marijnissen (14%) waren volgens kijkers van het debat de positieve verrassingen. Een kwart van de kijkers vond niemand er in positieve zin uitspringen en tien proces wist het niet. Zie hiervoor tabel 3.4. Tabel 3.4 Wie heeft u afgezien van uw eigen politieke voorkeur positief verrast? (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien, n=566) TOTAAL Rob Jetten 17% Thierry Baudet 16% Lilian Marijnissen 14% Klaas Dijkhoff 12% Jesse Klaver 8% Geert Wilders 7% Sybrand Buma 5% Lodewijk Asscher 5% Niemand 25% Weet ik niet 10% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg RTL-debat 14

3.5 Kijkers: provinciale onderwerpen te weinig aan bod Kijkers van het debat vonden dat provinciale onderwerpen te weinig aan bod kwamen (66%) en dat landelijke onderwerpen te veel aandacht (37%) of voldoende aandacht (42%) kregen. Figuur 3.1 Vindt u dat er tijdens het debat voldoende aandacht was voor (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien, n=566) Provinciale onderwerpen 1% 21% 65% 13% Landelijke onderwerpen 37% 42% 9% 12% Te veel aandacht Voldoende aandacht Te weinig aandacht Weet ik niet Het debat leidde er niet toe dat veel kiezers hun partijvoorkeur veranderde: 7 procent van de kijkers geeft aan nu te twijfelen waarop ze gaan stemmen en 2 procent van de kijkers zegt dat ze door het debat nu een andere partijvoorkeur hebben. Kiezers van de PVV (27%), Forum voor Democratie (27%) en de VVD (23%) zeggen vaker dan kiezers van andere partijen dat dit debat hun partijvoorkeur heeft bevestigd. Tabel 3.5 Heeft het debat invloed gehad op uw stemvoorkeur voor de Provinciale Statenverkiezingen van 20 maart? (basis: mensen die het debat (deels) hebben gezien of reacties/commentaren op het debat hebben gelezen, n=1.188) TOTAAL Het debat heeft mijn voorkeur niet beïnvloed 62% Het debat heeft mijn eerste voorkeur voor een partij bevestigd 14% Ik ben door het debat aan het twijfelen geraakt over waarop ik ga stemmen 7% Door het debat gaat mijn voorkeur nu uit naar een andere partij 2% Ik ga niet stemmen 4% Weet ik niet 11% TOTAAL 100% Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg RTL-debat 15

4. Bekendheid en populariteit ministers en politici 4.1 Bekendheid politici Geert Wilders, Jesse Klaver en Lodewijk Asscher zijn de bekendste fractievoorzitters in de Tweede Kamer. Zij zijn bij meer dan 90 procent van de kiezers bekend. De verschillen met 2018 zijn voor hen qua bekendheid klein. Klaas Dijkhoff en Tunahan Kuzu zijn ten opzichte van 2018 bekender geworden en relatieve nieuwkomer Rob Jetten is met 71 procent al behoorlijk bekend bij de kiezers (tabel 4.1). Tabel 4.1 Welke van onderstaande politici kent u? 9 2016 2017 2018 2019 Geert Wilders 96% 98% 96% 94% Jesse Klaver 77% 95% 92% 92% Lodewijk Asscher 90% 95% 92% 90% Sybrand Buma 85% 92% 88% 87% Lilian Marijnissen - - 81% 83% Marianne Thieme 81% 88% 83% 82% Henk Krol 85% 90% 84% 81% Klaas Dijkhoff - - 75% 81% Rob Jetten - - - 71% Kees van der Staaij 60% 68% 64% 68% Gert-Jan Segers 26% 68% 63% 63% Tunahan Kuzu 29% 49% 53% 62% Geen van deze 1% 1% 2% 2% 9 Bij eerdere metingen was de vraag: Welke van onderstaande politici kent u, al was het alleen maar van naam? Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Bekendheid en populariteit ministers en politici 16

4.2 Klaas Dijkhoff meest gewaardeerde fractievoorzitter Klaas Dijkhoff is niet de bekendste fractievoorzitter, maar wel de hoogst gewaardeerde. Hij krijgt een 6,2 van de kiezers die zeggen hem te kennen. Van de VVD-kiezers krijgt Dijkhoff een 8,1. Vlak na Dijkhoff volgt Gert-Jan Segers met een 6,0, die van CU-kiezers een 7,8 krijgt. Lilian Marijnissen krijgt een 5,8, van SP-kiezers een 8,1. Jesse Klaver krijgt een 5,5, van GL-kiezers een 8,1. Lodewijk Asscher blijft met een 5,5 stabiel ten opzichte van voorgaande jaren. Van PvdA-kiezers krijgt Asscher een 7,8. Sybrand Buma krijgt een 5,4 en daalt drie jaar op rij. Van CDA-kiezers krijgt hij een 7,6. Marianne Thieme scoorde tot dit jaar elk jaar beter, maar nu moet ze ten opzichte van 2018 iets inleveren: ze krijgt een 5,3 van kiezers en van PvdD-kiezers een 8,1. Rob Jetten krijgt een score van 5,0. Alexander Pechtold kreeg, ter vergelijking, in 2018 een 5,1. Van D66-kiezers krijgt Jetten een 7,3. Kees van der Staaij krijgt een flink lagere score dan vorig jaar: 4,8 in plaats van 5,7, van SGP-kiezers krijgt hij een 9,3. Dit komt mogelijk door het tekenen van de Nashville-verklaring. Henk Krol stijgt ten opzichte van 2018 naar een 4,8. 50Plus-kiezers geven hem een 7,2. Ook Thierry Baudet stijgt licht in vergelijking met 2018: van een 4,1 naar een 4,3. FvD-kiezers geven Baudet een 8,4. Geert Wilders stijgt van 3,9 naar 4,0 en krijgt van PVV-kiezers een 8,5. Net als voorgaande jaren krijgt Tunahan Kuzu de laagste score en daalt ten opzichte van vorig jaar: een 2,4. DENK-kiezers geven Kuzu een 8,8. Figuur 4.1 Kunt u aangeven met een cijfer van 1 tot 10 hoe u deze politicus waardeert? (indien bekend met politicus, 2016-2019) Klaas Dijkhoff 6,2 6,8 Gert-Jan Segers Lilian Marijnissen 6,0 6,1 5,9 6,0 5,8 5,9 Jesse Klaver Lodewijk Asscher Sybrand Buma Marianne Thieme Rob Jetten Kees van der Staaij Henk Krol Thierry Baudet 5,5 5,6 5,4 6,0 5,5 5,5 5,5 6,0 5,4 5,5 5,6 5,7 5,3 5,4 5,2 4,8 5,0 4,8 5,7 5,1 5,7 4,8 4,7 4,4 4,4 4,3 4,1 4,2 2019 2018 2017 2016 Geert Wilders Tunahan Kuzu 1,9 2,4 2,8 2,5 4,0 3,9 3,9 3,7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Bekendheid en populariteit ministers en politici 17

4.3 Bekendheid ministers Van alle ministers is premier Mark Rutte het bekendste met 93 procent. Blok is met 69 procent nog steeds de op een na bekendste minister, maar hij is minder bekend bij kiezers dan in 2018. Na Stef Blok volgen Eric Wiebes, Ferdinand Grapperhaus en Arie Slob, elk bij circa twee derde bekend. Wopke Hoekstra en Cora van Nieuwenhuizen hebben opvallend aan bekendheid gewonnen: Hoekstra was in 2018 bij 33 procent van de keizers bekend en is dat nu bij 51 procent. Van Nieuwenhuizen was in 2018 ook bij 33 procent van de kiezers bekend en is dat nu bij 46 procent. Een mogelijke verklaring van hun toename in bekendheid is voor Wopke Hoekstra de KLM-deal en voor Cora van Nieuwenhuizen de aandacht voor uitbreiding van Schiphol en vliegveld Lelystad. Bruno Bruins is als minister van medische zorg net als in 2018 het minst bekend. Figuur 4.2 Welke van onderstaande ministers kent u? 93% Mark Rutte 95% 2019 89% 2018 69% Stef Blok* 74% 2017 Eric Wiebes Ferdinand Grapperhaus Arie Slob Kajsa Ollongren Sander Dekker Carola Schouten Ank Bijleveld Wouter Koolmees Hugo de Jonge Wopke Hoekstra Cora van Nieuwenhuizen Sigrid Kaag Ingrid van Engelshoven Bruno Bruins Geen van deze 67% 66% 50% 65% 66% 11% 63% 64% 57% 17% 50% 51% 50% 46% 44% 26% 46% 44% 26% 43% 40% 17% 43% 37% 8% 51% 33% 5% 46% 33% 4% 38% 33% 9% 33% 25% 3% 30% 19% 2% 4% 3% 8% 59% 59% 0% 20% 40% 60% 80% 100% * Stef Blok is sinds 7 maart 2018 minister van Buitenlandse Zaken. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Bekendheid en populariteit ministers en politici 18

4.4 Wopke Hoekstra best gewaardeerde minister Wopke Hoekstra, minister van Financiën voor het CDA, krijgt een 6,8 van de kiezers en is daarmee de best gewaardeerde minister. Hij is ook een van de weinige ministers die in 2019 beter gewaardeerd worden dan in 2018. Carola Schouten (ChristenUnie, Landbouw, een 6,5), Hugo de Jonge (CDA, Gezondheidszorg, een 6,5) en Sigrid Kaag (D66, Buitenlandse Handel, een 6,3) volgen op enige afstand. De eerste minister van VVD-huize vinden we op de zevende plaats: Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstraat), met een 5,9. Premier Mark Rutte scoort met een 5,6 ongeveer gelijk als vorig jaar (5,7). De laagste waardering krijgt minister Wiebes van Economische Zaken (VVD) met een 4,8. Een flinke daling ten opzichte van 2018, toen hij nog een 5,4 kreeg. Figuur 4.3 Kunt u aangeven met een cijfer van 1 tot 10 hoe u deze minister waardeert? (indien bekend met minister) Wopke Hoekstra Carola Schouten Hugo de Jonge Sigrid Kaag 6,8 6,4 6,7 6,5 6,8 6,5 6,4 6,9 6,3 6,5 7,4 7,5 Ank Bijleveld 6,0 6,2 6,8 Kajsa Ollongren Cora van Nieuwenhuizen 6,0 5,9 5,9 6,1 6,5 7,2 Arie Slob 5,8 6,0 6,7 2019 Ferdinand Grapperhaus Mark Rutte 5,7 5,8 5,9 5,6 5,7 6,3 2018 2017 Wouter Koolmees Bruno Bruins 5,5 5,9 5,5 5,9 6,2 7,1 Ingrid van Engelshoven Stef Blok 5,5 5,8 5,3 4,9 6,6 Sander Dekker 5,1 5,3 5,5 Eric Wiebes 4,8 5,4 5,6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Bekendheid en populariteit ministers en politici 19

okt-17 nov-17 dec-17 jan-18 feb-18 mrt-18 apr-18 mei-18 jun-18 jul-18 aug-18 sep-18 okt-18 nov-18 dec-18 jan-19 feb-19 mrt-19 5. Tevredenheid over kabinet-rutte III 5.1 Tevredenheid over Rutte III neemt iets toe De tevredenheid over het kabinet-rutte III is voor het eerst sinds maart 2018 gestegen. Waar in februari 33 procent van de kiezers tevreden was over het kabinet, is dat deel nu gestegen naar 38 procent. Het aandeel kiezers dat ontevreden is, is gedaald van 63 procent in februari naar 58 procent nu (figuur 5.1). Huidige stemvoorkeur Het meest ontevreden zijn kiezers van Forum voor Democratie (94% ontevreden), PVV (93%) en 50 Plus (88%). Aanhangers van SP (86%), GroenLinks (77%), Partij voor de Dieren (74%) en PvdA (67%) zijn in ruime meerderheid ontevreden over dit kabinet. Van de huidige (virtuele) kiezers van de coalitiepartijen zijn de VVD-stemmers het meest tevreden (92%,), gevolgd door kiezers van D66 (68%), CDA (68%) en ChristenUnie (56%). Sinds februari is de tevredenheid over het kabinet-rutte III met name gestegen onder kiezers van VVD (van 85% naar 93%), kiezers van CDA (van 57% naar 68%) en kiezers van de ChristenUnie (van 65% naar 52%). Figuur 5.1 Hoe tevreden of ontevreden bent u in het algemeen met het huidige kabinet-rutte III, van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie? (n=2.084) 70% 60% 50% 48% 47% 48% 56% 56% 59% 63% 58% 40% 30% 38% 45% 46% 45% 40% 40% 37% 33% 38% Tevreden Niet tevreden 20% 14% Weet ik niet 10% 10% 7% 7% 4% 4% 4% 4% 0% Bron: I&O Research, oktober 2017 maart 2019 Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Tevredenheid over kabinet-rutte III 20

5.2 Redenen voor ontevredenheid Waarom zijn kiezers ontevreden over het kabinet-rutte? Zij konden hun ontevredenheid in eigen woorden toelichten. Kiezers maken zich vaak zorgen om hoe het kabinet met de publieke sector omspringt. Het kabinet wordt ook verweten dat de lasten (bijvoorbeeld van het klimaatbeleid) te veel bij de gewone burger worden gelegd, in plaats van bij het bedrijfsleven of de vervuiler. Veel onvrede komt ook voort uit een algeheel wantrouwen, waarbij niet alleen het kabinet het moet ontgelden, maar politici in het algemeen. Enkele citaten: De gepensioneerden komen er zeer, zeer bekaaid af. Iedereen gaat er zogezegd op vooruit, wij gaan plus minus 1,5 % erop achteruit dit jaar. Er wordt steeds van alles beloofd maar niets geregeld. Niets dan loze beloften. Te weinig interesse in pensioenen, in redelijk betaalbare woningen, in duurzaamheid. Ook het steeds vertragende beleid betreffende de vergoeding van de aardbevingsschade in Groningen vind ik ver beneden peil. De inkomenskloof groeit en alles draait om geld en efficiency. De lagere inkomens worden vergeten. De agrarische wereld wordt veel te veel de hand boven het hoofd gehouden. Wie vervuilt moet ervoor betalen. Er wordt te veel naar VVD-standpunt geregeerd. De zorg en het onderwijs zijn kapot bezuinigd, er wordt te weinig gedaan aan milieu en het klimaat. Er is veelal korte termijn denken en het bedrijfsleven wordt teveel gespaard. Dit kabinet danst volledig naar de pijpen van de VVD, een partij die gevormd wordt door een rijke elite die niets op heeft met de gewone burger en niets op heeft met een zorgmaatschappij. Het kabinet doet te weinig. ik heb een grote afkeer van marktwerking, er is te weinig sociaal beleid. Het gaat alleen over geld. Het kabinet heeft geen moreel kompas, kijkt alleen naar geld. Het pakt sociale zaken slecht aan en heeft op geen enkele manier zorg voor de leefwereld van onze kinderen en aankomende generaties. Dit kabinet laat de oren hangen naar de grote bedrijven en laat de burgers voor de moeilijke zaken opdraaien, bijvoorbeeld inzake de energietransitie. Geen lange termijn visie van deze regering, zodat je als burger ook moeilijk lange termijn beslissingen kan nemen. Vooral wat betreft klimaat en milieu moeten er grotere stappen gemaakt worden. We zouden een voorbeeld kunnen zijn voor de rest van de wereld in plaats van achterlopen. Er is ondertussen haast bij want we kunnen nu nog een boel redden, maar dan moeten we het wel doen! Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Tevredenheid over kabinet-rutte III 21

6. Onderzoeksverantwoording I&O Research voerde een landelijk representatief onderzoek uit onder 2.084 Nederlanders van 18 jaar en ouder. Het onderzoek liep van vrijdag 8 tot en met dinsdagochtend 12 maart 2019. De resultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, opleiding, regio en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017. Het grootste deel van de deelnemers is afkomstig uit het I&O Research Panel (n=1.909). Daarnaast zijn 175 deelnemers via PanelClix benaderd om deel te nemen aan dit onderzoek. Weging en marges De onderzoeksresultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2017. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard. Hiermee is de steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken. Bij onderzoek is er sprake van een betrouwbaarheidsinterval en onnauwkeurigheidsmarges. In dit onderzoek gaan we uit van een betrouwbaarheid van 95 procent. Bij de belangrijkste uitkomsten is er sprake van een marge van plus of min 1 à 2 procent. Bij de score voor de VVD (15,8 procent bij de Tweede Kamerverkiezingen, met n=1.530) is er bijvoorbeeld sprake van een marge van plus of min 1,8 procent. Met 95 procent betrouwbaarheid kunnen we stellen dat de VVD scoort tussen de 14,0 en 17,6 procent. In zetels vertaald betekent dat in het geval van de VVD een verschuiving van drie of meer zetels significant is. Bij de kleinere partijen is de onzekerheidsmarge kleiner (1 à 2 zetels). I&O Research Panel Het I&O Research Panel is geworven op basis van aselecte personen- en huishoudensteekproeven op traditionele manier (geen zelfaanmelding). De respondenten hebben geen financiële vergoeding gehad voor hun aanmelding voor het panel. Ook voor deelname aan dit onderzoek kregen respondenten uit het I&O Research Panel geen vergoeding. I&O Research I&O Research is een maatschappelijk betrokken bureau voor beleids- en marktonderzoek. Het is onze missie bij te dragen aan beter onderbouwde keuzes van onze klanten, op basis van onderzoek en advies. Wij werken voor overheids- en non-profitorganisaties. I&O Research is de laatste jaren gegroeid tot het zevende marktonderzoekbureau van Nederland. In de sector overheid & onderwijs is I&O Research de nummer 1 (volgens de MarktOnderzoeksAssociatie, MOA, 2018). I&O Research heeft vestigingen in Amsterdam en Enschede. I&O Research is lid van de MarktOnderzoeksAssociatie (MOA), maakt deel uit van de Research Keurmerk Groep en onderschrijft de internationale ICC/ESOMAR-gedragscode voor markt- en sociaalwetenschappelijk onderzoek. I&O Research is ISO 9001-, ISO 20252- en ISO 27001-gecertificeerd. Het online onderzoekspanel (I&O Research Panel) is ISO 26362-gecertificeerd. Dit is de norm voor online en offline access panels. Meerderheid coalitie in Eerste Kamer ver weg Onderzoeksverantwoording 22