Zenith Plateel- Pijpenfabriek v/h P.J. van der Want Azn Reclamepijp van Zenith, ook wel etalage- of presentatiepijp genoemd. Omstreeks 1920. De inktpotten van Van begin... Zenith was een van de vele aardewerkfabrieken in Gouda, een stadje in de provincie Zuid-Holland (Nederland). De oorsprong van het bedrijf gaat terug naar 1749, het jaar waarin Pieter van der Want Dzn (1716-1774) voor het gilde van de pijpenmakers zijn vakbekwaamheidsproef met succes aflegde en zich als zelfstandig pijpenmaker in Gouda vestigde. Zijn werk, het pijpenmaken, is door de opeenvolgende generaties voortgezet, tot het einde van het bedrijf in 1984 toe. Soms gingen familieleden hun eigen weg en ontstonden er afgesplitste bedrijven. Zo kon het gebeuren dat er begin 1900 drie pijpen firma s in Gouda waren die wer den geleid door afstammelingen van voornoemde Pieter van der Want Dzn, te weten: P. van der Want Gzn (het latere Ivora) Van der Want & Barras, Hollandia (het latere Regina) en P.J. van der Want Azn (het latere Zenith). Aart van der Want (1896-1974), samen met zijn zus Nel (1892-1970) de opvolgende eigenaars van de firma P.J. van der Want Azn, introduceerde in 1915 voor hun tabakspijpen de merknaam Zenith. Ook het sieraardewerk werd van meet af aan (1919) onder hetzelfde merk op de markt gebracht. De firmanaam werd gewijzigd in Plateelen Pijpenfabriek Zenith v/h P.J. van der Want Azn. Door het daarin opnemen van de oude firmanaam P.J. van der Want Azn, bleven de wortels van het bedrijf ook in de nieuwe naam bewaard.... tot eind Zoals het de meeste pottenbakkerijen uit die tijd is vergaan, heeft ook Zenith de strijd om haar bestaan niet overleefd. In 1984 sloot het bedrijf de fabriekspoort, waarmee tevens de laatste grote keramische onderneming uit Gouda verdween. Sieraardewerk Ongetwijfeld geïnspireerd door het succes dat andere, waar onder veel plaatselijke, plateelbakkerijen met de productie van sieraardewerk hadden, besloten Aart en Nel van der Want omstreeks 1917 om ook aan die tak van het aardewerkvak hun aandacht te besteden. Na een experimentele periode van zo n 2 jaar werd in 1919 begonnen met de productie van sieraardewerk. In de proefondervindelijke fase bleek alras van technische verschillen in de fabricage van pijpen en dat van sieraardewerk. Hierin werd voorzien door het wegtrekken van vaklieden bij de concurrentie en door het in 1921 in loondienst nemen van Gerrit Frederik van der Want (1901-1985), de jongste broer van Aart en Nel. Gerrit vervulde al snel een dubbelfunctie bij het bedrijf. Hij was er zowel commercieel medewerker als keramisch technicus. Zijn opleiding (HBS en een jaar Kleischool) stelde hem in op beide terreinen een vooraanstaande, leidinggevende rol bij het bedrijf te vervullen. Als gevolg van een slepende familieruzie werd Gerrit in 1942 ontslagen. Bij de aanloop naar de productie van het sieraardewerk manifesteerde zich ook een tekort aan creativiteit. Daarvan werd bij het sieraardewerk belangrijk meer gevraagd dan voor de pijpenfabricage noodzakelijk was. Aan die creatieve vraag 1
werd voldaan door het in dienst nemen van vormgevers, decorontwerpers en decorschilders als Jan van Schaik, Aart Stolk en de gebroeders Jan, Wim en Toon van Ham. Meestal betrof het een parttime baan of werkten zij op freelance basis. Ook Cris Agterberg heeft rond 1925 nog korte tijd voor Zenith gewerkt, eveneens op freelance basis. Van 1931 tot eind 1934 werkte Willem Stuurman (1908-1995) bij Zenith. Als keramisch kunstenaar ontwierp hij vele nieuwe modellen en decors en herstijlde een aantal oude. De collectie van Zenith kende een grote verscheidenheid aan sieraardewerk. Niet alleen vazen, potten en wandborden, maar ook lampvoeten, klokken, rook- en likeurstellen en uiteraard inktpotten en inktstellen maakten deel uit van de collectie. Deze voorwerpen komen in meerdere gedaantes voor, in die zin dat eenzelfde model met verschillende beschilderingen (decors) verkrijgbaar was. Een andere variatie binnen een model is de gebruikte glazuur. Die glazuur kon glanzend of mat zijn, afhankelijk van het decor, dan wel kon het voorwerp met een spuitglazuur worden afgewerkt. Glazuren en decors Een belangrijk onderdeel van het sieraardewerk is de glazuur. De gebruikelijke techniek was dat het voorgebakken aardewerk (biscuit) werd beschilderd (gedecoreerd) en daaroverheen een transparante hoogglans glazuur werd gespoten. Vervolgens vond het afbakproces plaats. Het eindproduct noemde men Glanzend Gouda, of ook wel Gouds Glanzend. Bekende namen van glans decors bij Zenith zijn: Clematis, Chrysant, Decoratief en Fire. Bij het Mat Gouda, ook wel Gouds Mat genoemd, werd eerst een matte glazuur op de biscuit aangebracht, vervolgens beschilderd en afgebakken. Die techniek werd bij Zenith sedert 1923 toegepast en resulteerde in vele matte decors, zoals Daisy, Percy, Ruby en Vlam. Onder druk van de crisisjaren (1929-1940) werd gezocht naar een glazuurtechniek die het decoreren als zodanig, kon vervangen. Willem Stuurman ontwikkelde daartoe een gespoten, expressief glazuur. Dat spuitglazuur (meesal in duotoon) deed de vorm van het voorwerp, ook zonder decoratie, beter tot zijn recht komen. We spreken dan van crisisaardewerk. Een decoratieschilder kwam er niet meer aan te pas. Vandaar ook dat op het crisisaardewerk zowel geen decornaam als schildersinitiaal is te vinden. Vanaf het midden van de dertiger jaren is Zenith zich gaan toeleggen op het Delfts blauw. Daarmee was men dermate succesvol dat enige jaren later ook decors in Delfts wit en Delfts groen het licht zagen. Inktpotten Gedurende de art deco periode (1920-1930) heeft Zenith (tenminste) zeven modellen van inktpot ontworpen: vier potten en drie inktstellen. De inktpotten hebben de modelnummers 34, 116, 178 en 189. De inktstellen zijn genummerd 92 (met twee potten), 186 (enkele pot) en 366 (twee potten). Daarenboven is er op het gebied van het schrijfgerei nog een pennenbakje bekend, dat het modelnummer 20 heeft. Al deze artikelen staan afgebeeld in een catalogus van Zenith uit omstreeks 1925. Opmerkelijk is dat de afbeeldingen in genoemde catalogus, de genoemde producten in de biscuit fase tonen, dat wil zeggen dat op de inktpotten en het pennenbakje nog geen decoratie en glazuur is aangebracht. Er is dus een halfproduct afgebeeld. Dit in tegenstelling tot de meeste andere artikelen die in die catalogus staan en daarin wel als (gedecoreerd) eindproduct zijn afgebeeld. Het is opvallend dat er maar bitter weinig inktpotten van Zenith zijn gesignaleerd. Dit doet de vraag rijzen of alle getoonde modellen wel het stadium van de eindfabricage hebben gehaald. Mogelijk zijn een aantal van de in de catalogus getoonde modellen nooit verder gekomen dan het schetsblok van de ontwerper(s). De opsomming van de hiervoor genoemde modelnummers is niet limitatief. Als gevolg van de summiere documentatie waarover kon worden beschikt, is het goed mogelijk dat er nog andere modellen zijn ontworpen en wellicht ook zijn gemaakt. Tot op heden is daarvan echter nog niet gebleken. Model 178 Dit model inktpot afgebeeld in het boekje De vondst van het wapenschildje van Hannie van Es-Wagner (pag. 53). Het heeft een ronde vorm met een rond dekseltje waarop een eveneens ronde knop en is gemaakt van witbakkende klei. Het decor is een bloemmotief in Delfts blauw. Model 189 Inktpotten en inktstellen van Zenith mogen dan doorgaans met een kaarsje zijn te zoeken, dat geldt niet voor modelnummer 189. Die kom je op de Nederlandse markt zo nu en dan nog wel tegen. De collectie van het Inktpot Museum telt vier stuks van dat model, alle met verschillende decors. Kenmerkend voor model 189 is de taps aflopende ronde vorm van de pot en het puntvormige dekseltje. In de pot is plaats voor een binnenpotje (inkthouder) dat van origine keramisch is. Verder heeft de pot een pennengat. Model 189 is er met verschillende decors, zowel in de glazuren Glanzend Gouda, Mat Gouda als in spuitglazuur. 2
Zenith, model 189, decor Fire De decornaam Fire is in overeenstemming met het vlammend motief in de kleuren bloedrood en zwart. De donkere, hoogglanzende glazuur geeft dat motief nog een extra dimensie. Fire is een van de eerste decors van Zenith en is toegepast in de jaren 1919 tot circa 1924. Zenith, model 189, decor Vlam De inktpot met de decornaam Vlam is mat geglazuurd en heeft een veelkleurige, abstracte, beschildering met tongen als van vuur. Vandaar ook de decornaam Vlam. Dat decor is van omstreeks 1923 tot 1934 bij Zenith in gebruik geweest. Het werd, zoals gebruikelijk, ook op andere voorwerpen afgebeeld, zoals bijvoorbeeld op onderstaande vaas van Zenith. 3
Zenith, model 189, decor Percy Percy is een veelkleurig, abstract vormgegeven decor, uitgevoerd in matte glazuur (Mat Gouda). Het is vanaf omstreeks 1923 tot aan 1934 op vele siervoorwerpen, waaronder deze inktpot, aangebracht. De vraag naar decor Percy was groot, hetgeen voor Zenith zeer profijtelijk was. Zenith, model 189, decor spuitglazuur In de crisisjaren (1928-1940) moest sterk worden bezuinigd om het hoofd boven water te kunnen houden. In die tijd ontstond het zogenoemde crisisaardewerk. Met werkte daarbij onder andere met speciale spuitglazuren. Een decoratieschilder kwam er niet meer aan te pas, hetgeen een aanzienlijke kostenbesparing opleverde. Voor dit exemplaar is een 2-kleurig (duotoon) spuitglazuur gebruikt wat, na het afbakproces, resulteerde in een abstract vormgegeven inktpot die beslist mag worden gezien. Bronnen Tasman, R (2007). The Gouda Pottery Book. Rotterdam: Optima Publishers. Van Es-Wagner, J.C. (2010). De vondst van het wapenschildje. Rotterdam: Van Es-Wagner. Wikipedia. Van der Want: drie Goudse plateelfabrieken Ivora, Zenith en Hollandia/Regina. Geraadpleegd op 22 juli 2014, nl.wikipedia.org/ wiki/van_der_want; 4
Catalogusblad Plateel- en Pijpenfabriek Zenith v/h P.J. van der Want Azn, Gouda Titel en kenmerken Zenith, model 189, decor Fire, c1919 - c1924 Aardewerk, hoogglans glazuur, diameter 9 cm, hoogte 10 cm, pennengat, Collectienummer 1821 Zenith, model 189, decor Vlam, c1923 - c1934 Aardewerk. matte glazuur, diameter Collectienummer 2004 Zenith, model 189, decor Percy, c1928 - c1934 Aardewerk, matte glazuur, diameter Collectienummer 1917 Zenith, model 189, spuitglazuur, c1931 - c1940 Aardewerk, spuitglazuur, diameter Collectienummer 2008 Productiekenmerken Bijzonderheden In het fabrieksmerk is ook het logo van Zenith opgenomen Decoratieschilder: Mejuffrouw W. van Vliet, die in 1928 bij Zenith in dienst is getreden Glazen inktreservoir 5