Communicatie De multiculturele samenleving stelt nieuwe eisen aan zorgorganisaties. Zij hebben steeds meer te maken met een divers samengesteld cliëntenbestand: verschillend in levensbeschouwing, opvoeding, religie, milieu en opleiding. Interculturele palliatieve zorg bestaat eigenlijk niet. Het is niets meer en minder dan verantwoorde palliatieve zorg binnen een omgeving waarvoor diversiteit kenmerkend is. Met andere woorden interculturele palliatieve zorg is in essentie vraaggerichte zorg in een cultuurgevoelige organisatie. Onderzoekers constateren een communicatieprobleem tussen cliënten en medewerkers in de zorg. Dit heeft te maken met zowel een taalbarrière als uiteenlopende culturele en religieuze rituelen en gewoonten. Hierna worden een aantal aandachtspunten benoemd die relevant zijn in de communicatie met palliatieve allochtone patiënten. Bespreekbaarheid van de ziekte In een aantal culturen is het een dilemma om over de (terminale) ziekte, prognose en het ziekteverschijnsel te praten. Lang niet iedereen wil openheid en rechtstreeks over de ziekte en de naderende dood spreken. Allochtonen hebben vaak moeite met de slecht nieuws gesprekken van de artsen in Nederland. Er is sprake van spanning tussen het westerse directe gesprek en indirect informeren van de ziekte aan cliënt en naasten. Of mensen een slechte diagnose of een prognose willen horen wordt beïnvloed door hun culturele achtergrond. Hulpverleners in Nederland komen soms in de knel met eigen waarden en normen en hun professionele handelen, hoe verhoudt zich de plicht tot eerlijkheid tot het ontzien van de cliënt? Tips 1. Het is belangrijk de tijd te nemen, respect en empathie te tonen. 2. Stimuleer het gebruik van een professionele tolk, tast met behulp van een tolk af wat de cliënt wil weten. 3. Vertel slecht nieuws op indirecte wijze. 4. Overleg ook met familieleden over het wel of iet volledig informeren van de cliënt waar het de diagnose en levensverwachting betreft.
Contact met de familie Familie en gemeenschap spelen een grote rol bij de verzorging van ernstige zieke allochtone patiënten. Er bestaat vaak de wens om door familie verzorgd te worden. Zorg aan allochtone cliënten dient zich dan ook meer dan nu echt geval is te richten op ondersteuning van de mantelzorg. Tips 1. Creëer mogelijkheden voor intensief familiebezoek in intramurale settingen. 2. Zoek naar creatieve oplossingen om familiezorg te ondersteunen. 3. Creëer ruimte voor het eigen handelen van de familie. 4. Weet wie je binnen de familie benadert als aanspreekpunt. Communicatie Zowel door cliënten als hulpverleners wordt de taalbarrière als een groot probleem ervaren. Tips 1. Benader allochtonen niet als één doelgroep 2. Het herhalen van de boodschap is belangrijk 3. Maak gebruik van een sleutelpersoon of de tolkentelefoon bij de communicatie met oudere allochtonen 4. Informeer de eerste generatie mondeling en in de eigen taal
Tolk- en Vertaalcentrum Nederland De taalbarrière is het belangrijkste probleem voor de toegankelijkheid van de zorg voor allochtonen. Onderzoek toont aan dat professionele tolken een positief effect hebben op de kwaliteit en het resultaat van de zorg en bovendien de tevredenheid van de patiënt over de behandeling vergroot. Dit effect wordt versterkt wanneer de professionals getraind zijn in de gespreksvoering met een tolk. In de gezondheidswetten worden tal van eisen gesteld - voor onder andere zorgvuldigheid, doeltreffendheid en patiëntgerichtheid - waaraan slechts voldaan kan worden als de patiënt/cliënt en zorgverlener met elkaar kunnen communiceren. Voor de WGBO is geëxpliciteerd dat gecommuniceerd moet worden in een voor de patiënt begrijpelijke taal. Voor de Wet klachtrecht cliënten zorgsector (WKCZ), de Kwaliteitswet, de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet BIG) en de WAZ is deze norm impliciet: aan de gestelde eisen kan niet voldaan worden als niet in een begrijpelijke taal met de patiënt gecommuniceerd kan worden. Heb je te maken met een cliënt (zoals een vluchteling of asielzoeker) die alleen een vreemde taal spreekt die jij of andere gesprekspartners niet verstaan dan kun je de tolkentelefoon inschakelen, of sterker de wetgeving geeft aanleiding een tolkentelefoon in te schakelen. Voor ad-hoc gesprekken van 10 minuten of korter kun je bellen naar: T. 088 2555222. Het gaat dan om gesprekken die direct gevoerd worden. Voor langere gesprekken of bij weinig gangbare talen moet je op tijd reserveren, dit kan via het hiervoor genoemde telefoonnummer. Het is ook mogelijk een tolk op locatie te vragen, dit wordt aanbevolen bij gesprekken die > ½ uur duren en bij gesprekken waar meerdere personen bij betrokken zijn. Tolkhulp wordt betaald door de overheid en is gratis voor hulpverleners! Bij het Tolk- en Vertaalcentrum Nederland (tvcn) is het ook mogelijk een schriftelijke vertaling voor patiëntgebonden informatie te vragen. Ook dit wordt gefinancierd door de overheid waardoor er geen kosten aan verbonden zijn voor de hulpverlener. Voor meer informatie: www.tvcn.nl
In het kort Je gebruikt een tolk wanneer u niet kunt communiceren in een voor de cliënt begrijpelijke taal. Je gebruikt een professionele tolk en geen vrienden, kennissen, familieleden of kinderen om te tolken. Een telefonische tolk is over het algemeen de beste oplossing. Je hoeft een telefonische tolk niet te reserveren, tenzij het om een kleine taal gaat. Een persoonlijk aanwezige tolk kan handig zijn, wanneer je: - iets wilt laten zien of uitleggen met beeldmateriaal of apparatuur; - met meerdere mensen tegelijk werkt; - verschillende vreemde talen tegelijk wilt laten tolken; - een voor de cliënt zeer moeilijk gesprek moet voeren. Om een tolk te reserveren: 088 255 52 22. Telefonische tolkhulp is gratis voor hulpverleners.
Boeddhisme Het boeddhisme is één van de wereldreligies. Wereldwijd zijn er meer dan driehonderd miljoen aanhangers. De meeste boeddhisten wonen in Oost-Aziatische landen. In ons land groeit het aantal boeddhisten gestaag. Steeds meer Nederlanders voelen zich zozeer aangesproken door deze vredelievende religie dat zij zelf boeddhist worden of een boeddhistische levenswijze gaan volgen. Het boeddhisme is ongeveer 500 jaar voor het begin van onze jaartelling ontstaan. Het woord Boeddha betekent de verlichte. Dharma is de leer van het Boedisme waarin de volgelingen van Boeddha de vier nobele waarheden hebben beschreven. Voor elke boeddhist gelden vijf basisvoorschriften die het leven ordenen en een voorwaarde zijn voor meditatie. Men moet zich onthouden van: Enig levend wezen kwaad te doen Iets te nemen wat je niet gegeven is Seksuele misdragingen Het geven van een vals getuigenis Het nemen van dingen die de geest benevelen (alcohol en drugs) Persoonlijke verzorging Het boeddisme kent geen strikte voedingsvoorschriften. Wel veel vegetarisch. Er zijn geen periodes voor vasten. Wel is het zo dat monniken nar het middaguur niet meer tot zich nemen. Traditionele boeddhisten: saffraan geel/ oranje gewaden Kaal hoofd: onthechting Visie op ziekte & gezondheid Het boeddhisme richt de aandacht op de bevrijding van de mens uit zijn lijden. Ziekte is een vorm van lijden. Een einde maken aan het lijden kan alleen door onthechting of afstand nemen van het belang van het lichamelijke. Alles begint & eindigt Ouder/ ziek worden: geen fouten of straf Maakt geestelijke groei mogelijk Voor boeddhisten is het bezoeken van zieken mensen belangrijk.
Sterven & dood De dood is deprimerend noch opwindend; het is gewoon een feit. Het leven kan gebruikt worden als voorbereiding op de dood. De dood is voor een boeddhist een logisch gevolg van het leven, een weg naar nieuw leven. Verschillende rituelen vlak voor & na het sterven. Wordt bepaald door het land van herkomst De overledene De begrafenisriten helpen de overledene op weg naar de wedergeboorte. De overledene doolt gedurende zeven weken tussen twee werelden. Daarna wordt de ziel herboren naar de mate van goede slechte daden. Wit is de kleur van rouw.
Christendom In het begin van onze jaartelling werd er in het toenmalige Palestina (tegenwoordig Israël) een kind (Jezus Christus)geboren dat opgroeide tot een bijzonder mens. Hij deed ongewone dingen, wonderen, zo staat er in de Bijbel geschreven. Nederland is lange tijd een christelijke natie geweest. Door een proces van ontkerkelijking lijkt het christendom minder zichtbaar dan voorheen. Men omschrijft de huidige tijd ook wel als postchristelijk of na-christelijk. Maar een meerderheid van de Nederlanders voelt zich nog verbonden met een van de christelijke kerken. Het christendom ken een groot aantal gebeden waarvan het Onzevader het bekendste is. Persoonlijke verzorging Het christendom ken geen kledingvoorschriften. Mannen dragen in de kerk geen hoed of pet en men is netjes gekleed. Priester hebben wel een kledingvoorschrift. Zij dragen zwarte kleding met witte boord. Bij geloofsvereniging wordt eigen kleding gedragen. Bijvoorbeeld nonnen, paters en broeders. Bij geloofsvereniging: eigen kleding bv. nonnen, paters en broeders Het christendom kende in het verleden vele vormen van vasten. Momenteel wordt alleen in de katholieke kerk de vastentijd nog aangehouden; de grote of veertig daagse vasten als voorbereiding op de paastijd. Visie op ziekte & gezondheid Hierover wordt onder christenen heel verschillend gedacht. Sommigen zijn er van overtuigd dat ziekte een straf is die God oplegt aan mensen die zondigen of zich verzetten tegen zijn geboden. Anderen zijn van mening dat God niet wil dat de mens lijdt en dat Hij de mens juist wil helpen om weer gezond te worden. Gezondheid is niet zozeer een geschenk van God maar een kwestie van geluk hebben. Zij putten vooral inspiratie uit het optreden van Jezus. Het bezoeken van zieken is voor christenen een religieuze plicht. Sacrament der zieken: kent alleen de rooms-katholieke kerk. Het wordt toegediend met de bedoeling de zieke kracht te geven met zijn ziek-zijn om te gaan en de hoop op herstel levend te houden. Sterven & dood Voor een christen is de dood een mysterie, een geheim. Christenen geloven in het eeuwige leven bij God. Dit geeft hen kracht zijn sterven te aanvaarden. Christenen worden meestal begraven. Blijven bij de levenden horen Allerzielen 2 nov.: herdenking doden Ten minste 6 weken en 1 jaar na overlijden wordt een mis opgedragen aan de overledene.
Hindoeïsme Het Hindoeïsme is vermoedelijk drieduizend jaar geleden ontstaan. Het is een heel oude religie waarin de aanbidding van een grote godenfamilie een belangrijke rol speelt. Het Hindoeïsme is een tolerante godsdienst. Iedereen mag zelf bepalen hoe en onder welke naam hij God of het goddelijke wil vereren. Het Hindoeïsme leert dat ieder mens het recht heeft het geloof te kiezen of te beleven dat het beste bij zijn geestelijk niveau, aanleg, cultuur en ontwikkeling past. Momenteel zijn er wereldwijd ongeveer een miljard Hindoes waarvan er ongeveer honderdduizend in Nederland wonen. Persoonlijke verzorging Ochtend ritueel: Het begin van de dag is voor reinheid van lichaam en geest. Eerst tanden poetsen en een bad nemen. Dan ochtendgebed en als het mogelijk is ochtendgymnastiek meestal in de vorm van Yoga. Ontbijt: na de rituelen Als het mogelijk is: rekening houden met de keuze/wens van de zorgvrager Bij gevaar voor gezondheid en/of genezingsproces: uitleggen risico s Voeding is een belangrijk onderdeel van veel religieuze feesten. Meeste hindoes zijn vegetariër en drinken geen alcohol. Zij eten zeker geen rundvlees. De koe is voor de hindoes een heilig dier. Visie op ziekte & gezondheid Leven, ziekte & gezondheid: Karma (is het totaal van het menselijke denken en handelen en de gevolgen die daaruit voortvloeien) Ziekte is een verstoorde relatie tussen geest en lichaam. De oorzaak is een verkeerde levenshouding. Het gaat hierbij niet om schuld en straf, maar meer om de gedachte van oorzaak en gevolg. Ziekte wordt vaak gezien als iets wat hoort tot zijn karma Acceptatie: kan lijken op geen vechtlust Sterven & dood In de stervensfase wordt hulp aan de zieke doorgaans door de familie verleend. Ziekenbezoek: meer dan toegestaan. Voor een hindoe is de dood de meest verheven ervaring van het leven. Een hindoe heeft in het algemeen een positieve kijk op de dood. Heeft de dood ook indrukwekkende namen gegeven zoals Maha Samadhi bovenbewuste toestand en Maha Prasthana groots heengaan. Leven en dood horen bij elkaar. Zij maken samen deel uit van en groter geheel dat samsara wordt genoemd. Samara is de cyclus van geboorte, dood en wedergeboorte. Dood is slechts een overgang naar een volgend leven. Het hindoeïsme ken reïncarnatie.
De overledene Rond de verzorging van een overledene is een uitgebreid ritueel dat door diens familieleden of nabestaanden wordt voltrokken. De overledene wordt op zijn rug gelegd met het hoofd naar het noorden, de ogen en mond gesloten, de armen gestrekt langs het lichaam met de handpalmen geopend naar boven. De benen worden gestrekt en de grote tenen aan elkaar gebonden. De pandit scheert bij de man het hoofdhaar af, behalve een klein plukje haar op de kruin. Daarna bedekt hij het hoofd met een tulband. Het haar van een overleden vrouw wordt los gekamd en met een sluier bedekt. Er vindt ook een rituele wassing van de overledene plaats waarna de overledene veelal in traditionele dracht wordt gekleed. In de kist worden bloemen, reukwerk en rijstkorrels gelegd als offer. Over het algemeen wordt gekozen voor crematie.
Humanisme Onder het hedendaagse humanisme wordt een levensbeschouwing verstaan die de mens centraal stelt en uitgaat van de waarde van de mens. Menselijkheid vertaald naar het Latijn is humanus. Als levensbeschouwing ziet het hedendaagse humanisme zichzelf als de erfgenaam van een verandering van het wereldbeeld die door de renaissance-humanisten werd ingezet, zowel op intellectueel als op religieus terrein. De invloed van zijn humanitaire en seculiere gedachtegoed op het socialisme en het liberalisme is groot, terwijl het humanisme zelf als georganiseerde levensbeschouwing geen grote aanhang heeft. Recent onderzoek wijst uit dat ruim een half miljoen Nederlanders, zich herkent in de humanistische levensbeschouwing. Humanisme stelt de waardigheid van de mens centraal. Als levensbeschouwing legt het humanisme de nadruk op vorming, rede, redelijkheid en wereldburgerschap. Het humanisme combineert individuele ontwikkeling met een politiek-ethisch streven naar humaniteit, dat wil zeggen: menselijkheid. Een betekenisvol, zinvol leven wordt volgens het humanisme in deze combinatie gevonden. Persoonlijke verzorging Geen specifieke voorschriften met betrekking tot eten. Wel wordt voorgeschreven bewust te leven, dus ook bewust te eten, bijvoorbeeld biologisch. Ook geen kledingsvoorschreven. Wees vrij en heb respect voor elkaar. Visie op ziekte & gezondheid Geen hemel/ hel Geen beloning/ straf Geen leven na de dood Sterven & dood Gericht op dit leven, op de kwaliteit van het leven Er is niets na dit leven Keuze vrijheid euthanasie De overledene Bij de uitvaart staan voor de humanisten zowel de nabestaanden -ook wel `naaststaanden` genoemd- als de overledene centraal. De overledene wordt herdacht en de nabestaanden moeten het verlies van die persoon verwerken. Daarom moeten de nabestaanden de kans krijgen op een heel persoonlijke manier afscheid te nemen van die ene unieke persoon die is overleden. Kennen geen vaste uitvaartrituelen, maar gaan er van uit dat iedereen op zijn eigen manier creatief vorm aan het afscheid kan geven.
Ietsisme Het omgaan met afscheid nemen, sterven en dood is in onze samenleving aan het veranderen. Steeds vaker zie je dat mensen zelf actief betrokken willen zijn bij de manier waarop ze afscheid van hun overledene gaan nemen. Ietsisme is een algemene term voor uiteenlopende overtuigingen waarbij mensen "aannemen" dat er "iets" is "tussen hemel en aarde", zonder een welbepaalde religie aan te hangen. Een ietser is een gelovige die orthodoxe goden links laat liggen, maar voor zijn zingeving behoefte houdt aan iets transcendents dan wel gelooft dat er aan al het bestaande een transcendente maar onbenoembare kracht ten grondslag ligt. Uit onderzoek blijkt van 40% van de Nederlanders tot de ietsisten gerekend kunnen worden. Persoonlijke verzorging Geen specifieke voorschriften met betrekking tot eten. Eten is genieten. Visie op ziekte & gezondheid Eigen verantwoordelijkheid Zo goed & gezond mogelijk leven Ziek worden = natuurlijk Veel vertrouwen in de medische wetenschap Geen bezwaar tegen pijnbestrijding en euthanasie Sterven & dood Niet veel verwachtingen Misschien is er toch iets Leven & dood: uniek en onherhaalbaar De overledene Begrafenis/ crematie: eigen voorkeur bepaalt Wel sterke herdenkingsrituelen Welke rituelen, symbolen, gedichten, teksten en muziek gebruikt worden is heel persoonlijk en bij elke uitvaart weer verschillend. Het hangt af van wie de overledene was en van de wensen en ideeën van de familie en andere nabestaanden over de afscheidsviering.
Islam Rond het jaar 570 van onze jaartelling is in de stad Mekka Mohammed geboren. Hij was een gelovig man die zich regelmatig terug trok op een afgelegen plaats om te bidden en na te denken. Op een dag ontving hij een openbaring. Hij zag in een visioen een engel die zichzelf Gabriël noemde. Door dit visioen leerde hij dat er maar één God was. Door deze opbaring werd Mohammed profeet. Hij trad 23 jaar op als profeet. Hij leerde mensen bewust te leven. Wat hij leerde staat opgetekend in de Koran, het heilige boek van de islam. In 632 overleed hij. Lichamelijke verzorging Verpleging door vreemde: begin vaak moeizaam Lichamelijke zorg: vaak (hulp) familieleden Ontbloten van lichaam voor vreemde: niet verboden wel ongebruikelijk. Heeft te maken met gevoel van schaamte en discretie binnen de islamitische cultuur. Vrouw: vrouwelijke verplegende Man: mannelijke verplegende Vooral in de verzorging van ouderen getuigt het van respect om uitdrukkelijk te vragen naar hun wensen ten aanzien van de lichamelijke zorg en daarmee, als het kan, rekening te houden. Visie op ziekte & gezondheid In veel niet-westerse culturen is er sprake van verwevenheid tussen ziekte en magie. Gezondheid, ziekte & dood: gerelateerd aan God God stuurt ziekte, maar ook genezing Voor moslims is het bezoeken van een zieke een religieuze plicht. Ziekte: middel om zonden te vergeven, strenge interpretatie: straf voor begane zonden Euthanasie nog niet echt bespreekbaar Niet vanzelfsprekend om over ziekte te praten Sterven & dood God stelt het uur van de dood vast Dood geen einde: overgang ander leven Stervende niet alleen laten Goede herinneringen ophalen Bidden en geloofsbelijdenis uitspreken Bij veel lijden: euthanasie niet gebruikelijk
De overledene Verzorging overledene: door familieleden Het wassen van de overledene gebeurt volgens een religieus ritueel en voorbehouden aan moslims. Vrouwen verzorgen overleden vrouwen en mannen verzorgen overleden mannen. Voor de overledene wordt de Salât djanaza (speciaal gebed) uitgesproken. De overledene wordt in witte katoenen doeken gewikkeld. Opgebaard: in Moskee met gezicht naar Mekka & ook zo begraven Geen crematie
Jodendom Het begrip Jodendom is afgeleid van het Hebreeuwse woord jahadoer. Jood of joods is meer dan een godsdienst; het is een levenswijze. Jood betekend allereerst dat iemand behoort tot het joodse volk en betrokken is bij al hetgeen dit volk in de loop van de geschiedenis heeft meegemaakt, overkomen is en overkomt. Het Jodendom kent één God. Hij is de Almachtige, de Ene, Schepper van al wat bestaat. Het Jodendom is verspreid over de hele wereld en meer van vijftien miljoen mensen maken er deel van uit. In Nederland leven al vele eeuwen joden. Momenteel zijn er ongeveer 45.000 joodse Nederlanders. Het christendom is, net als de islam, voortgekomen uit het Jodendom. Ook om die reden is het Jodendom belangrijk. Persoonlijke verzorging Mannen dragen een keppel op hun kruin: God boven verstand. De baard is het teken van in de rouw zijn. Zwarte kleding duidt reinheid aan. Vrouwen dragen een hoofddoek of pruik om het eigen haar te bedekken. De voeiding dient te voldoen aan een aantal voorwaarden die staan beschreven in de kasjroet of de spijswetten. Zij berusten op een onderscheid tussen rein en onrein of koosjer en niet-koosjer. Het eten van vlees is in het Jodendom beperkt toegestaan. Dieren waarvan het veroorloofd is het vlees te eten moeten ritueel worden geslacht door een sjocheet, een joodse rituele slachter. Visie op ziekte & gezondheid Men is niet van mening dat ziekte aan de mens opgelegd wordt door Hogerhand, noch dat een mens zich niet zou mogen verzetten tegen ziekte. Integendeel, alles moet worden gedaan om het leven in stand te houden en om, als men ziek is, genezing te bewerkstelligen. Het bezoeken van zieken is een religieuze plicht. Sterven & dood Terminale/ ernstig zieke mensen worden niet alleen gelaten. Maar de stervende moet wel de rust krijgen om zijn eigen stervensproces zo goed mogelijk door te maken. Men mag het stervensproces noch vertragen noch versnellen. Meestal zal de familie een rabbijn inschakelen, opdat ook hij de stervende bij kan staan. De stervende geeft zijn ziel over aan de malach hamawet ofwel de doodsengel. Deze vergezelt hem naar de wereld voorbij het aardse bestaan.
De overledene Een overleden jood wordt door zijn familie verzorgd. Vrouwen verzorgen een overleden vrouw en mannen verzorgen een overleden man. Het is een verplegende of verzorgende niet toegestaan het lichaam van de overledene te verzorgen. Bij de verzorging van de overledenen wordt het lichaam met lauw water afgespoeld. Traditioneel wordt de overledene gekleed in de tachriechiem (een op laken lijdende stof), zijn hooft wordt bedekt en hij krijgt sokken aan. Daarnaast krijgt hij een mondlap voor. Het lichaam wordt in een eenvoudige kist gelegd. Onder het hoofd legt men meestal een zakje met zand uit Israël. Een overleden jood wordt zo snel mogelijk na het overlijden begraven, maar in Nederland moet men zich aan de wettelijke regel houden dat de begrafenis niet eerder dan 36 na het overlijden mag plaatsvinden. Nabestaande van deoverledene wordt niet alleen gelaten. Echter, zo lang de dierbare dode nog voor hem of haar ligt, mag men hem of haar niet troosten. Met name de eerste zeven dagen naar de begrafenis blijven familie en vrienden veelvuldig op bezoek komen.