Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 2730 (nl) Toepassing van normen voor geometrische toleranties in de praktijk Application of standards for geometrical tolerances in practice ICS 01.100.01 december 1994
NPR 2730 Normcommissie 341 091 "Productgeometrie" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2008 Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Toepassing van normen voor geometrische toleranties in de praktijk
N Nederlands ~ Normalisatie-instituut Toepassing van normen voor geometrische toleranties in de praktijk Application of standards for geometrical toleranees in practice NPR 2730 1 e druk, december 1994 UDC 621.713:744.4
Voorwoord Deze praktijkrichtlijn geeft een uitgebreide toelichting op de bestaande internationale normen voor vorm ~ en plaatstoleranties op technische tekeningen. Het toepassen van deze normen blijkt in de praktijk niet eenvoudig te zijn en bij veel tekenaar ~ constructeurs ontstond de behoefte aan een Nederlandstalige toelichting. In Duitsland wordt veel gebruik gemaakt van DIN-Normenheft 7 "Anwendung der Normen über Farm- und Lagetoleranzen in der Praxis". Het NNI heeft besloten die publikatie te vertalen en aan te passen aan de laatste stand van zaken in de internationale normen. De vertaling en bewerking van DIN-Normenheft 7 is verricht door de heer G.J. Aben,' lid van de normcommissie "Toleranties, passingen en oppervlaktegesteldheid". Naast toepassing in de tekenkamer kan deze praktijkrichtlijn ook een nuttige functie vervuilen in het technisch onderwijs, vakgebied technisch tekenen. DIN, Duits Instituut voor Normalisatie. De Nederlandse vertaling van DIN-Normenheft7 is gemaakt met toestemming van Beuth Verlag GmbH Berlijn. Normcommissie 341091 "Toleranties, passingen en oppervlaktegesteldheid" Behouden's uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking.. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ar:-der gerechtigd de "door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daàrtoe in en.buiten rechte op te treden, voor zover deze I;>evoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie'-instituut en/of de leden val"! de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan dóor of verband houdende met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 1994 Nederlands Normalisatie-Instituut Kalfjeslaan 2, Postbus 5059,2600 GB Delft, Telefoon (015) 690 390, Fax (015) 690 190
B/z.3 NPR 2730:1994 /NHOUDSOPGAVE 1 het ontstaan van vorm- en plaatsafwijkingen 7 2 samenhang tussen maat-, vorm- en plaatstoleranties 8 2.1 grondbeginsel 9 2.1.1 "oud" tolerantieprincipe (OTP) 9 2.1.1.1 de laatste stand der normen 10 2.1.2 "nieuw" tolerantieprincipe (NTP) 11 2.1.2.1 onafhankelijkheidsprincipe 11 2.1.3 onder1inge vergelijking van de tolerantieprincipes 16 2.1.4 samenvatting 18 2.2 algemene toleranties voor vorm- en plaats 19 2.2.1 grondgedachte bij algemene toleranties 19 2.2.2 ontwikkelingen van de norm NEN-/SO 2768-2 20 over algemene toleranties voor vorm en plaats 2.2.3 commentaar bij de diverse bepalingen in NEN-ISO 2768-2 20 2.2.3.1 rechtheid en vlakheid 20 2.2.3.2 rondheid 20 2.2.3.3 cilindervorm 22 2.2.3.4 lijn-profielzuiverheid, vlak-profielzuiverheld, plaats 23 2.2.3.5 evenwijdigheid 23 2.2.3.6 hoekzuiverheid eh haaksheid 24 2.2.3.7 symmetrie 26 2.2.3.8 coaxialiteit 26 2.2.3.9 circulaire slag 26 3 definities van de geometrische toleranties en bijbehorende begrippen 26 3.1 vormtolerantie 26 3.1.1 vormatwijking 26 3.2 positietolerantie 26 3.2.1 positie-afwijking 26 3.3 geometrisch element (vormelement) 27 3.4 tolerantiezone 27 3.5 referentie (vo/gens NEN-ISO 5459) 27 3.6 referentie-element (vo/gens NEN-ISO 5459) 28 3.7 hulpreferentie-element (volgens NEN-ISO 5459) 28 3.8 referentiesysteem (vo/gens NEN-ISO 5459) 29 3.9 deelreferenties. (volgens NEN-ISO 5459) 29 3.10 maximum-materiaalprincipe (volgens NEN-ISO 2692) 29 3.10.1 maximum-materiaalvoorwaarde (MMC) 29 3.10.2 maximum-materiaalmaat (MMS) 30 3.10.3 denkbeeldige maximum,materiaalvoorwaarde (MMVC) 30 3.10.4 denkbeeldige.maximum-materiaalmaat (MMVS) 30 3.11 minimum-materiaalprincipe (wordt opgenomen in NEN-ISO 2692) 30 3.11.1 minimum-maleriaa/voorwaarde (LMC) 30 3.11.2 minimum-materiaa/maat (LMS) 30 3.11.3 denkbeeldige minimum-matenaalvoorwaarde (LMVC) 30 3.11.4 denkbeeldige minimum-materiaalmaat (LMVS) 30
Blz. 4 NPR 2730:1994 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.16.1 3.16.2 3.16.3 3.16.4 werkzame toestand paringsmaat vrije oplegging (volgens NEN-ISO 10579 omhullendeprincipe minimumvoorwaarde (zie NEN-ISO 1101) minimumvoolwaarde bij vormafwijkingen minimumvoorwaarde bij circulaire slagafwijkingen minimumvoorwaarde bij referenties op vlakken minimumvoorwaarde bij plaatstoleranties in verbinding met de maximum-materiaalprincipe @ 31 31 31 31 32 32 33 33 34 4 4.1 4.2 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.7.1 5.7.2 5.8 5.9 5.10 5.11 5.11.1 5.11.2 5.11.3 5.11.4 5.11.5 6 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.3.1 6.2.4 6.2.5 6.2.6 6.2.7 symbolen symbolen voor getolereerde eigenschappen aanvullende symbolen aanduiding op tekening; mogelijkheden en voorbeelden tolerantiekader; kader voor het referentie-element mogelijkheden van de getolereerde elementen en referenties, respectievelijk referentie-elementen theoretisch exacte maten kenmerken van de maximum-materiaalprincipe kenmerken van de minimum-materiaalprincipe kenmerken van de vrije toestand speciale indicaties rondom grootste of kleinste middellijn geldigheidsbereik van ingeschreven geometrische toleranties samengestelde toleranties enlof aanvullende aanduidingen aanduiding op tekening van de geprojecteerde tolerantiezone referenties en referentiesysteem (zie NEN-ISO 5459) referentie gevormd door een vormelement referentie gevormd door twee vormelementen referentiesysteem, gevormd uit meerdere referenties drie-vlakken-referentiesysteem deelreferenties tolerantiesoorten en toleranliezones algemeen vormtoleranties rechtheidstolerantie van een lijn (as) vlakheidstolerantie rondheidstolerantie rondheidstolerantie bij een voorbeeld van een kopschijf cilindervormtolerantie profielzuiverheidstolerantie van lijnel~menten profielzuiverheidstolerantie van een vlak eenzijdige tolerantiezone bij profielzuiverheid van Iljnelementen en van het vlak 36 36 37 38 38 40 45 46 47 48 48 48 48 49 51 53 53 53 53 54 54 54 58 58 58 58 62 64 65 66 67 68 69
Blz. 5 NPR 2730:1994 6.3 positietoleranties 71 6.3.1 evenwijdigheidstolerantie 71 6.3.1.1 evenwijdigheidstoleranlie van een lijn (as) 71 t.o.v. eenreferentierechte (-as) 6.3.1.2 evenwijdigheidstolerantie van een lijn (produklrand of as) 75 t.o.v. een referenlievlak 6.3.1.3 evenwijdigheidstolerantie van een vlak 76 t.o.v. een referentierechte (-as) 6.3.1.4 evenwijdigheidstolerantie van een vlak 77 t.o.v. een referentievlak 6.3.2 haaksheidtolerantie 78 6.3.2.1 haaksheidtoleranlie van een lijn (of as) 78 t.o.v. een referentierechte (-as) 6.3.2.2 haaksheidtolerantie van een lijn (of as) 79 t.o.v. een referentievlak 6.3.2.3 haaksheidtolerantie van een vlak (of hartvlak) 82 t.o.v. een referentierechte ( 85) 6.3.2.4 haaksheidtoleranlie van een vlak (of hartvlak) 83 t.o.v. een referentievlak 6.3.3 hoekzuiverheidsloleranlie 84 6.3.3.1 hoekzuiverheidstolerantie van een lijn (of as) 84 t.o.v. een referentierechte (-as) 6.3.3.2 hoekzuiverheidstolerantie van een lijn (01 as) 85 t.o.v. een referentievlak 6.3.3.3 hoekzuiverheidstolerantie van een vlak 86 t.o.v. een referentierechte (-as) 6.3.3.4 hoekzuiverheidstolerantie van een vlak 87 t.o.v. een referentievlak 6.3.4 plaatstolerering 88 6.3.4.1 plaatstolerantie in slechts een richting 91 6.3.4.1.1 plaatstolerantie van een lijn (as) 91 6.3.4.1.2 plaatstolerantie van een vlak (hartvlak) 92 6.3.4.2 plaatstolerantie in twee richtingen 93 6.3.4.3 cilindrische tolerantiezone 94 6.3.4.4 tolerantiecombinalies 97 6.3.4.5 plaatstoleranties voor vormelementen op deellijnen 99 6.3.4.5.1 plaatstoleranties op steekcirkels 99 6.3.4.5.2 pfaatstolerantie op een rechte 101 6.3.4.6 gegarandeerde uitwisselbaarheid btj plaatstoleranties 103 6.3.4.7 plaatstoleranties en maatvereffening 107 6.3.4.8 berekening van de plaatstolerantie 108 6.3.5 coaxialiteits en concentriciteitstole,antie 109 6.3.5.1 concentriciteitstolerantie 109 6.3.5.2 coaxialiteitstolerantie 110 van de assen van twee boringen t.o.v. elkaar 6.3.5.3 coaxialiteitstolerantie 111 van de assen van rotatiedelen t.o.v. elkaar
Blz. 6 N PR 2730: 1994 6.3.6 6.3.6.1 6.3.6.2 6.3.6.3 6.3,7 6.3.7.1 6.3.7.2 6.3.7.3 symmetrietolerantie symmetrietolerantie van een as t.o.v. een referentlehartvlak symmetrletolerantie van een as t.o.v. een referentie gevormd door twee hartvlakken symmetrietolerantie van een hartvlak t.o.v. een referentiehartvlak slagtolerantie circulaire slagtolerantie radiale slagtolerantie slagtoleranties binnen een samenstelling 112 112 113 114 115 116 118 t20 6.3.8 6.3.8.1 6.3.8.2 6.3.8.3 totale slagtolerantie totale circulaire slagtolerantie totale radiale slagtolerantie totale slagtolerantie algemeen 120 121 122 123 7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.3 7.4 maj(imum-materiaalprincipe (zie hiervoor NEN-ISO 110t en NEN-ISO 2692) 124 inleiding 124 maximum-rnateriaalprincipe voor plaatstoleranties 125 gevolgen van de maatvereffening bij plaatstoleranties 125 resultaten van de maatvereffening bij haaksheidtoleranties 132 resultaten van de maatvereffening bij coaxialiteils1oleranlies 133 toepassing van de maatvereffening bij vormtoleranties.(i:echtheid van een as)t 34 geometrisch e toleranties met de tolerantiewaarde NO (MI M 135 8 8.1 8.2 9 10 11 minimum-materiaalprincipe (wordt opgenomen in NEN-ISO 2692) illustratie van het minimum-materiaalprincipe voorbeelden van de toepassing van het rninimum-materiaalprincipe vrije oplegging (zie hiervoor NEN-ISO 10579) geprojecteerde tolerantiezone aanduidingsvoorbeelden 1 kogelpen 2 schijf 3 ring 4 lagerschild 5 afdekplaat voor een camera 6 draadflens 7 aandrijfas 8 astap zonder eigen lagering 9 krukas voor een 8 cilinder V motor 10 nokkenas 11 klep en klepzit1ing 12 grondplaat 13 t/m 29 diversen 30 schaalverdeling 136 136 136 140 142 145 145 146 147 148 149 149 150 151 152 153 154 155 167
Blz. 7 NPR 2730:1994 1 HET ONTSTAAN VAN VORM- EN PLAATSAFWIJKINGEN In de praktijk kan een produkt nooit absoluut zuiver worden geproduceerd, Naast de afwijkingen op de nominale maten treden ook vorm- en plaatsafwijkingen op. Deze afwijkingen kunnen ontstaan door, o.a.: de inwendige spanning; de produktopspanning; het opspangereedschap; de verspaningskracht; de machinetrillingen; VOORBEELDEN oorzaak: as opgenomen tussen centers resultaat: doorbuigen als gevolg van de kracht F uitgeoefend door de draaibeitel op de as --..~ tf " figuur 1 f -J as eenzijdig opgespannen doorbuigen als gevolg van de kracht F uitgeoefend door de draaibeitel op de as figuur 2
BI~. 8 NPR 2730:1994 as ingeklemd in voedingsinrichting rondheidsafwijkingen in de uitgedraaide boring als gevolg van spankrachten ~--- +-1- +-+ t-- --t--- I-- figuur 3 2 SAMENHANG TUSSEN MAAT-, VORM- EN PLAATSTOLERANTIES AI vele jaren is in diverse normcommissies gediscussieerd over de verbanden tussen maat-, vorm- en plaatstoleranties en hun aanduiding op tekening. Een eenduidige uitspraak hieromtrent werd absoluut noodzakelijk, omdat er nalionaal en internationaal geen eenduidige afspraken bestonden over de relatie tussen maat- en plaatstoleranties. De (voor velen nieuwe) internationale norm ISO 8015-1985 beschrijft het onafhankelijkheidsprincipe, welk in vakkringen ook wel eens als "nieuw" tolerantieprincipe wordt aangehaald, dit dan in tegenstelling tot het omhullendeprincipe welk dan als "oud" tolerantieprincipe wordt aangehaald. De aanduidingen "oud" en "nieuw" mogen echter niet als een waarde-oordeel opgevat worden, Beide tolerantieprincipes zullen in de toekomst naast elkaar worden toegepast, zie verder paragrafen 2.1.1 en 2.1.2.
Blz. 9 NPR 2730:1994 2.1 GRONDBEGINSEL 2.1.1 "OUD" TOLERANTIEPRINCIPE (OTP) Het OTP (omhullendeprincipe. zie ook figuur 4) geeft aan dat de vormafwijkingen van een vormelement binnen de maatloleranties dienen te liggen, Dit houdt in dat het totale tolerantieveld voor vormafwijkingen mag worden benut, indien geen nadere beperkingen zijn gegeven. (Het omhullendeprincipe wordt ook wel hel principe van Taylor genoemd). aanduiding op tekening ~20-g1 I! I betekenis ~2ao I! I. ~19.9 ~2ao Bij assen mag het oppervlak van het vormelement de maximale geometrisch ideale vorm (cilinder) niet -overschrijden. Bovendien mag een werke lijke maat nergens kleiner zijn dan de minimummaat. De cilinder met maximummaat wordt belichaamd door het goedkeuhingkaliber. ~2ao ~2al ~2ao ~20,1 Bij gaten mag hel oppervlak van het vormelement de minimale geometrisch ideale vorm (cilinder) niet onderschrijden. Bovendien mag een werkelijke maat nergens groter zijn dan de maximummaat. De cilinder met minimummaat wordt belichaamd door het goedkeur-penkaliber. figuur 4 Omhullendeprincipe Indien dit niet toelaatbaar is, dient een vormtolerantie te worden aangegeven, welke slechts een gedeelte van het tolerantieveld mag omvatten, respectievelijk dient te worden aangegeven wanneer het tolerantieveld door vormafwijkingen mag worden overschreden. Het voor het produceren benodigde vormtolerantie-aandeel, verkleint het voor de maatafwijkingen resterende tolerantieveld in gelijke mate. Hoe meer het tolerantieveld wordt benut voorvormafwijkingen, hoe minder er overblijft voor de maattolerantie, d.w.z. een vormafwijking ter grootte van het totale tolerantieveld laat geen speelruimte over voor de maattolerantie.
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. NPR 2730:1994 nl Toepassing van normen voor geometrische toleranties in de praktijk 91.00 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018