NTA 8620 (nl) Specificatie van een veiligheidsmanagementsysteem voor risico s van zware ongevallen Nederlandse technische afspraak Vervangt NTA 8620:2006 ICS 03.100.01; 13.100 Augustus 2016 eld be iew ev Pr or Vo Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. NTA Normalisatie: de wereld op één lijn.
Nederlandse technische afspraak NTA 8620 (nl) Specificatie van een veiligheidsmanagementsysteem voor risico's van zware ongevallen Specification of a safety management system for major accidents hazards Vervangt NTA 8620:2006 ICS 03.100.01; 13.100 augustus 2016
THIS PUBLICATION IS COPYRIGHT PROTECTED DEZE PUBLICATIE IS AUTEURSRECHTELIJK BESCHERMD Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2016 Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Inhoud Voorwoord... 5 1 2 3 3.1 3.2 3.3 3.4 4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 5.1 5.2 5.3 6 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.2 6.3 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 8 8.1 8.2 9 9.1 9.2 9.3 9.4 Onderwerp en toepassingsgebied... 8 10 10.1 10.2 Normatieve verwijzingen... 8 Termen en definities... 8 Termen met betrekking tot organisatie en leiderschap... 8 Termen met betrekking tot planning... 10 Termen met betrekking tot ondersteuning en uitvoering... 11 Termen met betrekking tot het evalueren en verbeteren van prestaties... 12 Context van de organisatie... 14 Inzicht in de organisatie en haar context... 14 Inzicht in de behoeften en verwachtingen van belanghebbenden... 14 Het toepassingsgebied van het veiligheidsmanagementsysteem bepalen... 14 Het veiligheidsmanagementsysteem... 15 Leiderschap... 15 Leiderschap en betrokkenheid... 15 Preventiebeleid zware ongevallen... 15 Rollen, verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen de organisatie... 16 Planning... 16 Risicobeoordeling en planning van acties... 16 Algemeen... 16 Identificatie van gevaren en risicobeoordeling... 17 Wettelijke en andere eisen... 17 Acties plannen... 17 Veiligheidsdoelstellingen en de planning om deze te bereiken... 18 Beheersing van wijzigingen... 19 Ondersteuning... 19 Middelen... 19 Competenties... 19 Bewustzijn... 20 Communicatie... 20 Gedocumenteerde informatie... 21 Algemeen... 21 Opstellen en actualiseren... 21 Beheersing van gedocumenteerde informatie... 21 Registraties en beheersing daarvan... 22 Uitvoering... 22 Operationele beheersing... 22 Voorbereid zijn en reageren op zware ongevallen... 23 Evaluatie van de prestaties... 23 Monitoren, meten, analyseren en evalueren... 23 Beoordeling van de naleving van wettelijke en andere eisen... 24 Interne audit... 24 Directiebeoordeling... 25 Verbetering... 26 Afwijkingen en corrigerende maatregelen... 26 Continue verbetering... 27 Bijlage A (informatief) Richtlijn voor het toepassen van de NTA... 28 Bijlage B (informatief) Relatie tussen NTA 8620 en wettelijke eisen inzake het veiligheidsmanagementsysteem... 54 Bijlage C (informatief) Overzicht van de belangrijkste wettelijke eisen aan het VMS en onderdelen daarvan... 57 3
Bijlage D (informatief) en van prestatie-indicatoren per VBS-element... 58 Bijlage E (informatief) Verbanden tussen NTA 8620:2016 en NTA 8620:2006... 66 Bibliografie... 68 Alfabetische index van termen... 69 4
Voorwoord Deze Nederlandse Technische Afspraak beschrijft de eisen voor een veiligheidsmanagementsysteem (VMS) om risico's op zware ongevallen, waarbij een of meer gevaarlijke stoffen zijn betrokken, te beheersen en waar mogelijk te verminderen. Deze NTA is vooral bedoeld voor bedrijven die als gevolg van de Nederlandse implementatie van de Europese richtlijn Seveso III de wettelijke verplichting hebben een dergelijk systeem in te voeren. De wettelijke eisen aan het VMS zijn beschreven in bijlage III van de Europese richtlijn Seveso III, waarnaar onverkort is verwezen in het BRZO 2015. Deze wettelijke eisen maken volledig onderdeel uit van de in deze NTA beschreven eisen. OPMERKING In deze NTA wordt de term veiligheidsmanagementsysteem (afgekort tot VMS) gebruikt. Dit omvat zowel het veiligheidsbeleid als het managementsysteem om dit beleid te realiseren (zie ook 3.1.1 voor de definitie van de term managementsysteem). In BRZO 2015 wordt de term veiligheidsbeheers ysteem (in deze NTA afgekort tot VBS) gehanteerd om het systeem aan te duiden dat een organisatie moet implementeren om het preventiebeleid zware ongevallen (zoals vastgelegd in het PBZO) uit te voeren. Het VMS kan worden gezien als de combinatie van het VBS en het PBZO. De NTA beoogt aan te geven hoe aan de wettelijke eisen voor het VMS kan worden voldaan door invoering of aanpassing van een op de Plan-Do-Check-Act -cyclus gebaseerd werkend managementsysteem. Het VMS zal in het algemeen deel uit maken van een algemener managementsysteem om risico's ten gevolge van de bedrijfsactiviteiten te beheersen. Het VMS heeft in het bijzonder een relatie met arbo- en milieumanagementsystemen. Daarom gaat deze NTA uit van de voor ISO managementsysteemnormen geldende structuur (de zogenoemde High Level Structure) en kerneisen. Deze structuur en kerneisen maken onderdeel uit van de nieuwe edities van de normen voor milieumanagement (NEN-EN-ISO 14001) en arbomanagement (de in voorbereiding zijnde ISO 45001). Veel bedrijven die moeten voldoen aan de eisen in BRZO 2015 hebben hun managementsystemen gebaseerd op deze normen en kunnen met behulp van deze NTA hun veiligheidsmanagementsysteem op dezelfde systematiek baseren en in die andere systemen integreren In vergelijking met milieumanagement (bijvoorbeeld gebaseerd op NEN-EN-ISO 14001) is het zo dat het VMS zich richt op risico's op (zware) ongevallen met interne en externe gevolgen voor mens en milieu. Terwijl milieumanagement zich richt op alle milieuaspecten verbonden aan de (reguliere) activiteiten en producten van een organisatie. In vergelijking met arbomanagement (bijvoorbeeld gebaseerd op OHSAS 18001 en in de nabije toekomst op de in voorbereiding zijnde ISO 45001) is het zo dat het VMS zich richt op preventie van (zware) ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen zijn betrokken en op beheersing van de gevolgen (voor mens en milieu) binnen en buiten de organisatie/inrichting. In het VMS ligt daarbij de focus op procesveiligheid. Arbomanagement richt zich op alle risico's voor de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van werknemers binnen de organisatie. NTA 8620 is gebaseerd op de kerneisen voor ISO managementsysteemnormen en op de methodologie die bekend staat als Plan-Do-Check-Act (PDCA). PDCA kan kort als volgt worden beschreven: Plan: het vaststellen van de doelstellingen en processen die nodig zijn om resultaten te bereiken die in overeenstemming zijn met het (veiligheids)beleid van de organisatie; Do: het implementeren en uitvoeren van de processen; Check: het monitoren, meten en controleren van processen ten opzichte van het (veiligheids)beleid, doelstellingen, wettelijke en andere eisen, alsmede het rapporteren van de resultaten; Act: het corrigeren van afwijkingen en het treffen van corrigerende maatregelen om herhaling te voorkomen en het nemen van acties om de prestaties van het (veiligheids)managementsysteem continue te verbeteren. PDCA is het onderliggende model voor zowel de verbetering van de werking van de verschillende elementen van het veiligheidsmanagementsysteem zelf als voor de verbetering van de veiligheidsprestaties die met het veiligheidsmanagementsysteem worden beoogd. Voor elk onderdeel van het systeem geldt dat sprake moet zijn van een goede planning, uitvoering, controle en zo nodig bijstelling. De interne audits hebben als belangrijk doel om de goede werking van de PDCA-cyclus op het niveau van de verschillende elementen 5
van het veiligheidsmanagementsysteem te beoordelen. Bij de directiebeoordeling komen de PDCA-cycli op het niveau van de elementen van het systeem en die op het niveau van de prestaties van het systeem samen. Tijdens de directiebeoordeling wordt zowel ingegaan op het functioneren van de verschillende elementen van het veiligheidsmanagementsysteem zelf als op de prestaties die met het systeem worden behaald. Figuur 1 Model van het veiligheidsmanagementsysteem volgens NTA 8620 Bijlage A bevat richtlijnen voor de toepassing van de eisen en geeft daarmee een nadere verdieping aan de in de hoofdtekst beschreven eisen aan het VMS. Organisaties die de NTA toepassen behoren deze richtlijnen in acht te nemen bij de vertaalslag van de eisen naar het bedrijfsspecifieke managementsysteem, voor zover van toepassing op hun situatie. De uitwerking van de eisen in het hoofddocument en in de bijlage is niet uitputtend. De diepgang waarmee de eisen per organisatie moeten worden uitgewerkt, hangt namelijk af van de risico s op zware ongevallen die in die organisatie aanwezig zijn. De organisatie moet in staat zijn om met het VMS de aanwezige risico s adequaat te beheersen. Zo kan het ten behoeve van de veiligheid bijvoorbeeld nodig zijn om een zeer strikt opgezet werkvergunningensysteem in te voeren, waarvan de details niet volledig in deze NTA worden beschreven. Bijlage B bevat ter informatie twee kruisreferentietabellen, waarin wordt aangegeven hoe de eisen aan het VMS zoals beschreven in deze NTA, zijn gerelateerd aan de VMS-eisen in BRZO 2015 en vice versa. Bijlage C bevat ter informatie een overzicht van de wettelijke eisen aan het VMS en enkele onderdelen daarvan, zoals gegeven in BRZO 2015 en RRZO. Bijlage D bevat aanwijzingen om voor een specifieke situatie relevante veiligheidsprestatie-indicatoren te ontwikkelen per VMS element uit de Europese richtlijn Seveso III. Deze bijlage bevat voorbeelden van mogelijke indicatoren die een organisatie kan toepassen of als uitgangspunt kan hanteren om tot bedrijfseigen indicatoren te komen. Bijlage E bevat een kruisreferentietabel met de verbanden tussen deze NTA en de vorige editie uit 2006. De bibliografie bevat een overzicht van de documenten die bij de ontwikkeling van de NTA zijn geraadpleegd of daarin als referentie worden genoemd. 6
De termen en definities in hoofdstuk 3 zijn conceptueel (in logische samenhang) gerangschikt. Aan het eind van deze NTA is een alfabetische index opgenomen. Dit is de tweede editie van NTA 8620. De structuur van de NTA is ingrijpend herzien om aan te sluiten bij de nieuwe structuur en kerneisen voor ISO-managementsysteemnormen. Daarnaast is de inhoud aangepast op de nieuwe eisen in de Europese richtlijn Seveso III en het daarop gebaseerde Nederlandse wettelijke kader; hierbij is het toepassen van veiligheidsprestaties-indicatoren een belangrijke verandering. Aan de totstandkoming van deze tweede editie van NTA 8620 hebben de volgende organisaties meegewerkt: Inspectie SZW, MHC Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond DCMR Milieudienst Rijnmond BASF Nederland AkzoNobel Nederland Gasunie Koninklijke Vopak VOTOB VNCI ETT (namens VOTOB) GDF Suez (namens Nogepa) Sterling Resources (namens Nogepa) Dow Benelux BV ExxonMobil (namens Vereniging Nederlandse Petroleum Industrie) Van Gansewinkel Royal Haskoning DHV BOIAC 7
Specificatie van een veiligheidsmanagementsysteem voor risico's van zware ongevallen 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze NTA bevat eisen voor een veiligheidsmanagementsysteem (VMS) voor het voorkomen van zware ongevallen waarbij een of meer gevaarlijke stoffen zijn betrokken, en voor het beheersen van de gevolgen daarvan. Deze NTA is bedoeld voor organisaties die: a) een veiligheidsmanagementsysteem moeten inrichten, implementeren, toepassen en onderhouden en de effectiviteit daarvan continu moeten verbeteren ten einde risico's van zware ongevallen die verband houden met de activiteiten van de organisatie weg te nemen of te minimaliseren en b) zich daarmee willen verzekeren dat zij het door hen vastgestelde (preventie)beleid zware ongevallen naleven. Organisaties kunnen desgewenst aantonen dat zij voldoen aan deze NTA door: hun veiligheidsmanagementsysteem door een externe organisatie te laten beoordelen en/of te certificeren of zelf de naleving van deze NTA vast te stellen (op basis van interne audits) en daarover een verklaring af te leggen en die beschikbaar te stellen aan externe belanghebbende partijen. Alle eisen in deze NTA zijn onderdeel van een veiligheidsmanagementsysteem. De mate van toepassing hangt af van factoren zoals het wettelijk kader, het interne preventiebeleid van de organisatie inzake zware ongevallen, de aard van haar activiteiten en de risico s en complexiteit van de bedrijfsactiviteiten. 2 Normatieve verwijzingen Er zijn geen normatieve verwijzingen in dit document. OPMERKING De eisen in deze NTA zijn gebaseerd op wettelijke eisen inzake veiligheidsmanagementsystemen die zijn vastgelegd in de Europese richtlijn SEVESO III, BRZO 2015 en RRZO. Deze wettelijke regelingen zijn vermeld in de bibliografie. 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze NTA gelden de volgende termen en definities. Waar definities (grotendeels) zijn ontleend aan NEN-EN-ISO 14001:2015 of OHSAS 18001:2007, is dit vermeld. OPMERKING De termen en definities zijn conceptueel (in logische samenhang) gerangschikt. Aan het eind van deze NTA is een alfabetische index opgenomen. 3.1 Termen met betrekking tot organisatie en leiderschap 3.1.1 managementsysteem geheel van samenhangende of elkaar beïnvloedende elementen van een organisatie (3.1.4) om een beleid en doelstellingen (3.2.8) vast te stellen, alsmede de processen (3.3.3) om die doelstellingen te bereiken [BRON: NEN-EN-ISO 14001:2015, 3.1.1] Opmerking 1 bij de term: Een managementsysteem kan betrekking hebben op een of meer disciplines (zoals kwaliteit, milieu, arbeidsomstandigheden, energie of financieel management). 8
Opmerking 2 bij de term: Tot de elementen van het managementsysteem behoren de organisatiestructuur, rollen en verantwoordelijkheden, planning en uitvoering, evaluatie van de prestaties en verbetering. Opmerking 3 bij de term: In de wettelijke eisen aan het VMS in bijlage III van de Europese richtlijn Seveso III wordt voor de invulling van de meeste elementen van het VMS de ontwikkeling en toepassing van procedures en werkinstructies vereist. Opmerking 4 bij de term: Het toepassingsgebied van een managementsysteem kan de gehele organisatie omvatten, specifieke en geïdentificeerde functies van de organisatie, specifieke en geïdentificeerde onderdelen van de organisatie, of een of meer functies in een groep van organisaties. 3.1.2 veiligheidsmanagementsysteem onderdeel van het managementsysteem (3.1.1) dat wordt gebruikt om het preventiebeleid zware ongevallen (3.1.3) te ontwikkelen en te implementeren en haar risico's (3.2.3) op zware ongevallen (3.2.1) te managen 3.1.3 preventiebeleid zware ongevallen PBZO intenties en richting van een organisatie (3.1.4) met betrekking tot het beheersen van risico s op zware ongevallen (3.2.1) zoals formeel door de directie (3.1.5) kenbaar gemaakt Opmerking 1 bij de term: Hier is bedoeld het op schrift gestelde en door de directie ondertekende beleid dat wordt vereist in artikel 7, lid 1 van BRZO 2015. 3.1.4 organisatie persoon of groep van personen die zijn eigen functies heeft met verantwoordelijkheden, bevoegdheden en relaties om zijn doelstellingen (3.2.8) te bereiken [BRON: NEN-EN-ISO 14001:2015, 3.1.4] Opmerking 1 bij de term: Het begrip organisatie omvat maar is niet beperkt tot een eenmanszaak, bedrijf, vennootschap, firma, onderneming, autoriteit, partnerschap, liefdadigheidsinstelling of genootschap, of een deel of combinatie daarvan, hetzij als rechtspersoon erkend of niet, publiek of privaat. Opmerking 2 bij de term: In BRZO 2015 heeft het VMS betrekking op een inrichting als bedoeld in artikel 1.1, eerste lid van de Wet milieubeheer. 3.1.5 directie persoon of groep van personen die een organisatie (3.1.4) op het hoogste niveau bestuurt en beheert [BRON: NEN-EN-ISO 14001:2015, 3.1.5] Opmerking 1 bij de term: De directie heeft de macht om bevoegdheid te delegeren en de organisatie van middelen te voorzien. Opmerking 2 bij de term: Indien het toepassingsgebied van het managementsysteem slechts een deel van een organisatie omvat, dan verwijst de directie naar degenen die dat gedeelte van de organisatie besturen en beheren. Opmerking 3 bij de term: In BRZO 2015 wordt steeds gerefereerd aan de exploitant (degene die een inrichting drijft) als het gaat om verantwoordelijkheden voor het toepassen van een VMS. 3.1.6 belanghebbende (voorkeursterm) stakeholder (toegelaten term) persoon of organisatie (3.1.4) betrokken bij of beïnvloed door de veiligheidsprestatie (3.4.2) van de organisatie op het gebied van beheersing van risico s (3.2.3) van zware ongevallen (3.2.1), en die een besluit of activiteit ter zake kan beïnvloeden, door een besluit of activiteit kan worden beïnvloed, of zichzelf beschouwt als beïnvloed door een besluit of activiteit 9
Opmerking 1 bij de term: Belanghebbenden zijn bijvoorbeeld werknemers, lokale of provinciale overheid, Inspectie SZW, lokale of regionale brandweer, omwonenden, nabijgelegen bedrijven, enz. 3.2 Termen met betrekking tot planning 3.2.1 zwaar ongeval gebeurtenis als gevolg van ongecontroleerde ontwikkelingen tijdens de bedrijfsuitoefening in een organisatie (3.1.4), waardoor onmiddellijk, of na verloop van tijd ernstig gevaar voor de menselijke gezondheid of het milieu, binnen of buiten de organisatie ontstaat en waarbij een of meer gevaarlijke stoffen zijn betrokken [BRON: BRZO 2015, artikel 1] Opmerking 1 bij de term: Een zwaar ongeval betreft altijd een zogenoemde Loss of Containment (LOC), dat wil zeggen het vrijkomen van gevaarlijke stoffen uit de installatie, wat vervolgens tot bijvoorbeeld een zware emissie, brand of explosie kan leiden. Opmerking 2 bij de term: Een zwaar ongeval dat vanwege het voldoen aan de criteria in bijlage VI van de Europese richtlijn Seveso III door de overheid moet worden gemeld aan de Europese Commissie, wordt een MARS-ongeval genoemd (MARS = Major Accident Reporting System). 3.2.2 veiligheid afwezigheid van onaanvaardbare risico's (3.2.3) Opmerking 1 bij de term: De mate van veiligheid wordt bepaald door de mate waarin de risico s op het optreden van een zwaar ongeval worden beheerst. 3.2.3 risico de waarschijnlijkheid dat een bepaald effect (als gevolg van een gespecificeerde gevaarlijke gebeurtenis) zich binnen een bepaalde periode of onder bepaalde omstandigheden voordoet Opmerking 1 bij de term: Bij het bepalen van risico s is sprake van onzekerheid door het geheel of gedeeltelijk ontbreken van informatie over, inzicht in of kennis van een gebeurtenis, de gevolgen daarvan of de waarschijnlijkheid dat deze gebeurtenis zich voordoet. Opmerking 2 bij de term: Een risico wordt vaak gekarakteriseerd door verwijzingen naar potentiële gebeurtenissen (NPR-ISO Guide 73: 2009, 3.5.1.3) en gevolgen (NPR-ISO Guide 73:2009, 3.6.1.3), of een combinatie daarvan. Opmerking 3 bij de term: Een risico wordt vaak uitgedrukt als een combinatie van de gevolgen van een gebeurtenis (met inbegrip van wijzigingen in omstandigheden) en de bijbehorende waarschijnlijkheid (NPR-ISO Guide 73:2009, 3.6.1.1) dat de gebeurtenis zich voordoet. 3.2.4 risicobeoordeling algeheel proces van bepaling van de omvang van een risico (3.2.3) 3.2.5 gevaar bron of situatie, waarbij inbegrepen de intrinsieke eigenschap van een gevaarlijke stof of van een fysische situatie met de potentie een zwaar ongeval (3.2.1) te veroorzaken, en die tot schade voor de menselijke gezondheid of het milieu kan leiden 3.2.6 identificatie van gevaren proces van onderkenning dat een gevaar bestaat en van beschrijving van de eigenschappen van dat gevaar [BRON: OHSAS 18001:2007, 3.7] 10
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. NTA 8620:2016 nl Specificatie van een veiligheidsmanagementsysteem voor risico's van zware ongevallen 0.00 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018