Behandeling van langdurige slapeloosheid

Behandeling van langdurige slapeloosheid

Dit boek, Behandeling van langdurige slapeloosheid, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens het werkboek voor cliënten te bestellen: Verbeter je slaap. Werkboek voor de cliënt. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven een sessiegewijze omschrijving van de behandeling van een specifieke psychische aandoening weer. De theorie is beknopt en gestoeld op wetenschappelijke evidentie voor zover deze bekend is. Protocollen voor de GGZ is bedoeld voor psychologen, psychotherapeuten, psychiaters en andere hulpverleners. Al verschenen in deze serie zijn: Metacognitieve therapie bij gegeneraliseerde angst met het bijbehorende werkboek voor de cliënt Stop met piekeren. Preventieve cognitieve training bij terugkerende depressie met het bijbehorende werkboek voor de cliënt Niet meer depressief. Bestellen: De boeken zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks via de webwinkel van uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum: www.bsl.nl Redactie Dr. Claudi Bockting, klinisch psycholoog, psychotherapeut en gedragstherapeut, universitair hoofddocent Klinische psychologie, Rijksuniversiteit Groningen Drs. Willemijn Scholten, psychotherapeut en gedragstherapeut en verricht onderzoek bij de afdeling psychiatrie VUmc en GGZinGeest, Amsterdam Dr. Mascha ten Doesschate, psychiater Mentrum en onderzoeker Universiteit van Amsterdam Prof. dr. Chijs van Nieuwenhuizen, psycholoog en psychotherapeut, bijzonder hoogleraar Forensische geestelijke gezondheidszorg, Universiteit van Tilburg/ GGzE

Behandeling van langdurige slapeloosheid Ingrid Verbeek Merijn van de Laar Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010

2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 75233 NUR 777 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Voorwoord 6 Sessie 0 Slaapanamnese 10 Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne 13 Sessie 2 Slaapgedrag en rustmomenten 22 Sessie 3 Ontspanning 27 Sessie 4 Cognitieve therapie 33 Sessie 5 Aan de slag met automatische gedachten 39 Sessie 6 Vervolg cognitieve therapie 42 Sessie 7 Evaluatie 47 Sessie 8 Follow-up na één maand 49 Sessie 9 Follow-up na drie maanden 51 Sessie 10 Follow-up na zes maanden 53 Literatuur 55 Formulieren 57 Over de auteurs 65 Toelichting op de dvd 68

Voorwoord Voor u ligt het therapeutenboek Behandeling van langdurige slapeloosheid. Dit boek is bedoeld voor getrainde psychologen die langdurige slapeloosheid bij hun cliënten willen behandelen. Het is belangrijk om slapeloosheid daarbij niet enkel als symptoom van bijvoorbeeld een onderliggende depressie of angststoornis te zien, maar als een apart probleem dat behandeling verdient. Het komt vaak voor dat er naast de slapeloosheid ook sprake is van bijkomende psychopathologie, zoals een angst- of stemmingsstoornis. We spreken in dat geval van comorbide pathologie. Bekend is dat 90 procent van de mensen met een depressie last heeft van slecht slapen ( Van Bemmel e.a., 2001 ). En omgekeerd hebben mensen met onbehandelde slapeloosheid maar liefst vier keer meer kans op het krijgen van een depressie! Slapeloosheid kan ook optreden zonder bijkomende psychopathologie; in dat geval spreken we over primaire insomnie. Uit onderzoek blijkt dat cognitieve gedragstherapie bij insomnie (afgekort als CGT-I) goede behandelresultaten geeft wat betreft slaap, stemming en kwaliteit van leven ( Morin e.a., 2006 ; Verbeek e.a., 2006 ). De behandelresultaten nemen toe op het moment dat, naast de behandeling voor onder andere depressie of angst, het slechte slapen apart aangepakt wordt. De in dit boek beschreven CGT-I kan goed gecombineerd worden met bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie voor een depressie of angststoornis. Begin met de behandeling op het vlak waar de cliënt de meeste problemen ervaart. Hoewel bij langdurige slapeloosheid vaak slaapmedicatie voorgeschreven wordt, is de behandeling van eerste keus kortdurende CGT-I. Een onlangs uitgevoerde meta-analyse naar de effectiviteit van CGT-I laat zien dat de inslaaptijd, het aantal keren wakker s nachts, de duur van waak na inslapen, de slaapkwaliteit en de totale slaaptijd in positieve zin beïnvloed worden ( Riemann & Perlis, 2009 ). De effecten zijn vergelijkbaar met of beter dan die van slaapmedicatie. Kortdurende CGT-I

Voorwoord 7 bestaat normaal gesproken uit zes sessies. Dit protocol kent zeven sessies en drie follow-upbijeenkomsten om voldoende aandacht te kunnen geven aan de cognitieve herstructurering. Het model waar wij mee werken is het driefactorenmodel van Spielman en Glovinsky (1991), zie figuur 1. Dit model gaat ervan uit dat bij het ontwikkelen van langdurige slapeloosheid sprake is van voorbestemde, uitlokkende en onderhoudende factoren. Voorbestemde factoren laten een gevoeligheid zien waardoor iemand als het ware voorbeschikt is om een slaapprobleem te krijgen. Dit kan biologisch (genetisch) zijn, maar ook samenhangen met persoonlijkheid (denk aan perfectionisme) of sociale omstandigheden (bijv. wonen in gebieden waar het onveilig is). Bij acute slapeloosheid zijn er vaak uitlokkende factoren. Denk hierbij aan een medisch probleem, een psychische stoornis of een stressvolle levensgebeurtenis. Normaal gesproken verdwijnt de acute slapeloosheid als de uitlokkende factor verdwijnt. Er kan echter sprake zijn van onderhoudende factoren die het slaapprobleem in stand houden. Voorbeelden hiervan zijn: lang in bed liggen, frequent dutten overdag, negatieve conditionering ten aanzien van het bed en de slaapkamer en piekeren. De onderhoudende factoren zorgen ervoor dat iemand verstrikt raakt in de vicieuze cirkel van slapeloosheid. voorbestemde factoren biologische trekken persoonlijkheid sociale factoren uitlokkende factoren medische ziekten psychiatrie stress onderhoudende factoren te lang in bed liggen overdag dutten conditionering piekeren insomnieintensiteit drempel voor klinische insomnie preklinisch acuut vroeg chronisch ontwikkeling van insomnie in de tijd Figuur 1 Driefactorenmodel van insomnie (gebaseerd op Spielman & Glovinsky, 1991 ).

8 Behandeling van langdurige slapeloosheid Vicieuze cirkel De manier waarop iemand omgaat met acute slapeloosheid, vooral de gedachten hierover en het gedrag hierbij, bepaalt voor een groot gedeelte of het slechte slapen chronisch wordt. Als iemand gaat piekeren over het gebrek aan slaap en de gevolgen hiervan overdag wordt de vicieuze cirkel gevoed. De hiermee vaak gepaard gaande cognitieve overactivering zorgt ook voor fysiologische en emotionele overactiviteit. In de vicieuze cirkel van slapeloosheid versterken de disfunctionele cognities, verkeerde slaapgewoonten en emotionele en fysiologische overactiviteit elkaar op een negatieve manier (figuur 2). slecht slapen verkeerde slaapgewoonten en leefwijze emotionele en cognitieve overactiviteit: zorgen maken, stress, angst lichamelijke overactiviteit: verhoogde spierspanning Figuur 2 Algemeen model van langdurige slapeloosheid (gebaseerd op Morin, 1993, p. 57). Kortdurende CGT-I Het doel van kortdurende CGT-I is het doorbreken van deze vicieuze cirkel. De belangrijkste pijlers bij deze behandeling zijn psycho-educatie, zelfregistratie van slaap- en waakgedrag, doorbreken van verkeerd aangeleerde slaapgewoonten, aanpakken van disfunctionele cognities en het leren verminderen van fysiologische spanning. Het gaat daarbij om het vergroten van de zelfredzaamheid, het aanleren van probleemoplossende vaardigheden en zelfcontrole. De focus ligt niet op genezen maar op leren omgaan met. Het consequent uitvoeren van thuisopdrachten is een voorwaarde voor succes. In tegenstelling tot medicamenteuze behandeling is CGT-I een actief proces.

Voorwoord 9 indicaties voor cgt-i Vooral mensen bij wie het slechte slapen op de voorgrond staat en beperkingen geeft in het functioneren overdag, zullen baat hebben bij deze behandeling. Als er sprake is van een negatieve conditionering ten aanzien van het bed en de slaapkamer, zich zorgen maken over de slaap en de gevolgen van slaaptekort en moeite met ontspannen, is CGT-I aangewezen. Bij aanvang van de behandeling is het belangrijk om de cliënt duidelijk te maken dat er van hem of haar een grote eigen inzet wordt verwacht. Chronische slaapproblemen ontstaan vaak niet vanzelf en zullen dus ook in de meeste gevallen niet vanzelf weggaan. Hier is een gedragsverandering en een andere manier van denken voor nodig. De therapeut heeft een ondersteunende en inzichtverlenende rol in de behandeling, waarbij het zwaartepunt op zelfredzaamheid ligt. Thuiswerkopdrachten, zoals stimuluscontrole en slaaprestrictie (zie sessie 2) worden door cliënten vaak als zwaar ervaren. Er moet dan ook voldoende lijdensdruk aanwezig zijn, evenals voldoende motivatie voor het uitvoeren van de thuiswerkopdrachten. Het stoppen met slaapmedicatie is geen voorwaarde om te kunnen starten met CGT-I. Afbouw van slaapmedicatie wordt, indien van toepassing, besproken in sessie 1. contra-indicaties voor cgt-i Contra-indicaties voor CGT-I zijn: ernstige hersenbeschadigingen, ernstige verstandelijke beperkingen, suïcidaliteit, ernstige psychopathologie, ernstige psychosociale problemen en alcohol- of middelenverslaving (hierbij wordt niet de eventueel aanwezige verslaving aan slaapmedicatie bedoeld). Het is ook niet aangewezen om CGT-I te starten als er onvoldoende motivatie voor gedragsverandering of onvoldoende lijdensdruk is. In geval van psychische of medische problematiek die voorop staat en waarvoor nog geen effectieve behandeling gezocht is, wordt allereerst behandeling hiervoor geadviseerd. Zoals reeds vermeld, kan CGT-I goed gegeven worden naast een andere psychologische behandeling.