Reflecteren. Uit: Intrapersoonlijk Vaardigheden leraren en competenties. Hoofdstuk 2 Vaardigheden. Inleiding

Transcriptie

1 Reflecteren Uit: Intrapersoonlijk Vaardigheden leraren en competenties. Hoofdstuk 2 Vaardigheden Inleiding Onderwijs, een prachtig vak, en het geeft je energie: je bent altijd bezig, krijgt mooie dingen van leerlingen terug en eigenlijk ben je nooit klaar, want er is altijd nog veel te doen. Even een moment nemen om stil te staan bij wat er vandaag allemaal speelt of wat er zich heeft afgespeeld, is er niet altijd bij. Toch is dat af en toe nodig. Je professionele en persoonlijke ontwikkeling als leraar basisonderwijs / docent voortgezet onderwijs staat nooit stil. Je bent er zelf verantwoordelijk voor om die ontwikkeling te sturen. Je competenties als leraar / docent ontwikkelen zich als je in staat bent om te reflecteren: consequent voortdurend blijven nadenken over je werk, over je beroepsopvatting en je eigen kwaliteiten of (nog) tekortkomingen. Je bent eigenlijk constant bezig om bij te blijven in je vak en je daarin te verbeteren. Even pas op de plaats maken, tijd nemen om na te denken, te reflecteren. Een goede leraar kan pedagogisch en vakdidactisch nog zo competent zijn, als hij niet reflecteert, kan hij nooit een excellente leraar worden. Deze uitspraak van een intern opleider op een school illustreert wat het doel kan zijn van reflectie. Reflectie dient een aantal belangrijke doelen. Zo kan reflectie je professionalisering ondersteunen en je zelfkennis vergroten. Door reflectie kun je inzicht krijgen in waarom je de dingen doet zoals je ze doet. En reflectie kan ervoor zorgen dat je een rijker beeld krijgt van een situatie en van je eigen handelen. Wat is reflecteren? Reflectie is bewust stilstaan en nadenken over eigen denken, gevoelens en handelen. Reflectie is een spiegel voorhouden en stilstaan. Reflectie is een voortdurend proces, een dialoog van de professional met zijn omgeving of vraagstuk Succesvoorwaarden voor goede reflectie Hoe kun je nu dat proces van reflectie en (zelf)ontwikkeling goed aanpakken? Om goed te kunnen reflecteren als leraar / docent zijn de volgende aspecten van belang voor je om rekening mee te houden. VIA VINCI ACADEMY

2 Succesvoorwaarde Je weet wat je belangrijk vindt door jouw vak als leraar / docent. Je weet welke waarden en normen er ten grondslag liggen aan je eigen beroepsopvatting. Je hebt goed in de gaten wat je sterke en zwakke kanten zijn. Je werkt op een planmatige manier aan je verdere ontwikkeling als leraar / docent; hierbij maak je ook gebruik van informatie die je collega s, je leerlingen en de ouders je geven. Je houdt daarbij ook rekening met het onderwijsbeleid op jouw school en stemt daarop min of meer je eigen ontwikkeling af: je maakt gebruik van de kansen die je ziet of die je worden geboden. Je bent je ook bewust van de grenzen van je eigen professionaliteit. Je benut de mogelijkheden van collegiale hulp, intervisie (bijvoorbeeld van een onderwijsadviseur). Je bent in staat om onder woorden te brengen wat je in en voor jouw vak belangrijk vindt. Je bent in staat om je beroepsopvattingen helder te formuleren. Je brengt je beroepsopvatting duidelijk in relatie tot de (onderwijskundige en levensbeschouwelijke) identiteit van de school waar je werkt. Je kijkt kritisch naar je eigen (professionele) functioneren, in de eigen groep, binnen het team, in je contacten met ouders. Je gebruikt evaluatiemomenten, reflectie en feedback van anderen om jezelf verder te ontwikkelen. Je kent je eigen sterkte en zwakke punten en je weet van daaruit je leervragen helder te formuleren. Je werkt planmatig aan je persoonlijke ontwikkeling als leraar basisonderwijs / docent voortgezet onderwijs. Je beschikt over de juiste vaardigheden (zie het stappenschema). Je hebt de juiste attitude om te reflecteren, namelijk open, nieuwsgierig en leergierig. Je voelt je veilig bij jezelf en in je omgeving. Je hebt of neemt de tijd en de rust om te reflecteren. Je reflecteert op een systematische manier. Dit schema kun je gebruiken als een checklist. Hoe meer voorwaarden je kunt afvinken hoe succesvoller je reflectie zal zijn. VIA VINCI ACADEMY

3 Reflectievoorbeeld Het Je hebt resultaat naar jouw van reflectie idee geen is een lekkere nieuwe dag balans! gehad, de leerlingen waren zo onrustig, je moest een aantal keren de les echt stilleggen om verder te kunnen. Je probeerde nog een coöperatieve werkvorm, maar ook dat sloeg niet aan bij de leerlingen. Tijdens de les vroeg je je al af waarom de leerlingen dit gedrag vertoonden en wat jij kon doen om dit te veranderen. Je fietst naar huis. Op de terugweg denk je nog een na over wat er gebeurde. Je betrekt daarin je eigen gedachten, handelingen en gevoelens. Wat deed ik nu eigenlijk? Deed ik wel de juiste dingen? Wat er gebeurd is op school laat je maar niet los; thuis gekomen ga je naar je studeerkamer. Daar zet je een aantal dingen op papier. Deze aspecten vergelijk je met je vorige verslagen. Je gaat een patroon herkennen met andere momenten. Deze klas heb je iedere keer na de gymples. Je vermoedt dat de leerlingen daarvan nog onrustig zijn. Je besluit om volgende week met een collega deze klas te bespreken. Vertoonde deze klas dit gedrag vorig jaar ook? Een andere gedachte is dit patroon bespreekbaar te maken met de groep en met de gymleraar. Misschien kan hij iets eerder stoppen of afsluiten met een rustiger spel of oefening. Conclusie Je neemt nog eens afstand van de situatie en je komt tot de conclusie dat dit het laatste uur van de week is. Eigenlijk was je met je gedachten al bij het weekend. Je hebt een zeilbootje op de Vinkeveense Plassen. Het laatste uur ben je er niet helemaal geweest. Je was in gedachten al bij je zeilbootje. In het hierboven beschreven voorbeeld reflecteert de leraar / docent op verschillende manieren. Reflecteren kan op verschillende manieren gebeuren: alleen of samen met een ander. Ook zijn er vragenlijsten en andere instrumenten als hulpmiddel te gebruiken. Als we deze vier aspecten uitwerken, kun je de volgende matrix maken. Alleen zonder hulpmiddel In je hoofd het filmpje van de situatie terugspelen en ernaar kijken; wat ging er goed? Waar ben ik minder tevreden over? Alleen met hulpmiddel Logboek, dagboek, reflectie-instrumenten, bekwaamheidsdossier. Opschrijven en er afstand van nemen. Samen zonder hulpmiddel Coachingsgesprek Intervisie Samen met hulpmiddel Kernkwaliteitenspel Reflectiecirkel van Korthagen VIA VINCI ACADEMY

4 Reflectiehulpmiddel: reflectiecirkel van Korthagen De reflectiecirkel van Korthagen (figuur 2) is een veelgebruikt reflectie-instrument. Hiermee reflecteer je op een systematische manier. Alternatieven ontwikkelen en daaruit kiezen 4 Bewustwording van essentiële aspecten 3 5 Uitproberen 1 Handelen/ervaring 2 Terugblikken Je kunt gewoon de verschillende stappen van de cirkel doorlopen. We geven in het stappenplan per stap voorbeeldvragen die kunnen helpen om het proces door te lopen. Deze vragen zijn echter in elke situatie net iets anders. Van belang is dat je afstand neemt van je directe ervaring. Het is dan ook goed om als het ware van een afstandje te kijken naar wat je meegemaakt hebt. Ga bijvoorbeeld bij anderen na op welke wijze zij naar jouw ervaring kijken. Je kunt ook nagaan welke inzichten vanuit vakliteratuur kunnen helpen om het geheel te begrijpen. Onderzoek ook eens welke kwaliteitsmomenten er in het reflectieproces zitten en welke relaties. Zo kun je leren met nieuwe en meer geschoolde ogen te kijken naar waar je mee bezig bent. Dit is een reflectieve cyclus die in feite nooit ophoudt. Een intern begeleider / zorgcoördinator, een collega of een andere persoon die je goed kent, kan je helpen reflecteren door het samen doorlopen van de reflectiecirkel van Korthagen. VIA VINCI ACADEMY

5 De stappen van de reflectiecirkel van Korthagen Stap 1. Kies een ervaring Bij stap 1 kies je een ervaring waarop je wilt reflecteren. Dit kan ook een eerdere ervaring zijn waarop je al gereflecteerd hebt. Veel gedrag vindt geautomatiseerd en geroutineerd plaats. Als gedrag als vanzelfsprekend wordt ervaren vindt geen reflectie plaats. Je maakt je bewust van de effecten van je eigen gedrag door feedback te vragen op jouw gedrag. Je kunt jezelf feedback geven, je kunt van collega s of de intern begeleider / zorgcoördinator of van anderen in je omgeving feedback krijgen. Je kunt kiezen om te reflecteren op veel voorkomende situaties waarin essentiële competenties worden toegepast. De keuze op welke situatie je eerst wilt reflecteren hangt af van de situaties waarin je terechtkomt. Als je veel samenwerkt in het bedenken en uitvoeren van projecten is het logisch als je de ervaring samenwerken gebruikt om de competenties samenwerken verder te ontwikkelen. De keuze om te reflecteren op een bepaalde situatie maak jij zelf. Concrete aanleidingen voor reflectie kunnen zijn: Ik word geraakt door iets (gevoel) Handeling is niet goed gelukt (actie) Gevoel dat iets niet klopt (ze zeggen het wel, maar..) Ik zie het even niet. Wat gebeurt er? (gedachte) Stap 2. Kijk terug. Wat gebeurde er precies? Bij stap 2 probeer je (met behulp van de intern begeleider / zorgcoördinator of een ander persoon uit je omgeving) zo helder mogelijk te beschrijven wat zich precies heeft afgespeeld. Je moet dan goed kunnen aangeven wat zowel jij als de leerling dacht, wilde en voelde. Je beschrijft in deze stap op welke manier je deze ervaring hebt uitgevoerd. Belangrijk is om zo precies en objectief mogelijk de ervaring te beschrijven. In deze fase is het van belang om feiten en interpretaties te onderscheiden en als zodanig te benoemen. Gebruik de volgende vragen als leidraad: Wat was de context? (Welke klas? Welk uur? Was de lesstof moeilijk? Was er bijvoorbeeld een proefwerk in het uur ervoor?) 1. Wat wilde jij? 2. Wat voelde jij? 3. Wat dacht jij? 4. Wat deed jij? 5. Wat wilde de leerling? 6. Wat voelde de leerling? 7. Wat dacht de leerling? 8. Wat deed de leerling? Vraag de intern begeleider / zorgcoördiantor of een ander persoon uit je omgeving om jou de volgende vragen te stellen en te laten beantwoorden: 1. Wat wilde ik bereiken? 2. Waar wilde ik op letten? 3. Wat wilde ik uitproberen? Ga hier samen met die andere in een gesprek dieper op in. VIA VINCI ACADEMY

6 Stap 3. Bewustwording van de essentiële aspecten Je kijkt terug op wat je hebt gedaan en vooral op hoe je dit hebt gedaan. Je bespreekt de ervaring met diegenen die betrokken zijn bij deze ervaring. Van belang is dat de bepalende variabelen naar voren komen. Dus de essentiële aspecten die ervoor gezorgd hebben dat jij en anderen reageerden zoals er gereageerd is. Welke aspecten zijn zodanig van invloed geweest op de ervaring dat je hier je gedrag op hebt afgestemd? Bij stap 3 wordt geprobeerd om de belangrijkste aspecten van de gebeurtenis helder te krijgen. Er wordt geprobeerd om het probleem breder te maken en naar een hoger niveau te tillen. Vraag de intern begeleider / zorgcoördinator of een ander persoon uit je omgeving om jou de volgende vragen te stellen en te laten beantwoorden: 1. Kan ik begrijpen wat er nu eigenlijk aan de hand was? 2. Wat was belangrijk voor mij in deze situatie? 3. Waarom is dat voor mij belangrijk? 4. Wat zegt de theorie over deze situatie en wat vind ik van die theorie? Ga hier samen met die andere in een gesprek dieper op in. Stap 4. Alternatieven ontwikkelen voor de aanpak Bij stap 4 worden de alternatieven besproken die je hebt voor de oplossing voor je probleem. Je kunt nadat de essentiële aspecten onderscheiden zijn en er aanvullende informatie in ingewonnen alternatieven ontwikkelen voor de aanpak. Verzin zelf eerst een aantal alternatieven en bekijk of deze haalbaar zijn. Bij het (alleen of met een ander) ontwikkelen van alternatieven kun je gebruik maken van de volgende vragen: Wat spreekt mij aan in de manier waarop de ervaring is aangepakt? Welke tip heb ik gehoord of gelezen over hoe iemand anders hiermee omgegaan is? Welke beschrijving in een boek kan ik gebruiken? Welk alternatief uit een boek kan ik gebruiken? Wat zou ik als tip kunnen geven aan iemand die een soortgelijke ervaring meemaakt? Welk kwartje is gevallen? Als ik de volgende keer mijn stage ga lopen, wat ga ik dan anders doen? (voor PABOstudenten). Vraag de intern begeleider / zorgcoördinator of een ander persoon uit je omgeving om jou de volgende vragen te stellen en te laten beantwoorden: 1. Welke alternatieven zie ik? 2. Welke voor- en nadelen hebben die? 3. Wat neem ik mee voor de volgende keer? Stap 5. Uitproberen in een nieuwe situatie Bij stap 5 pas je het alternatief toe in een nieuwe situatie. Je doet weer ervaring op en de reflectiecirkel kan weer worden doorlopen. Maak een afspraak met jezelf of met een ander om de alternatieven daadwerkelijk toe te passen in een nieuwe situatie. Schrijft het doel op, wanneer de alternatieven worden toegepast en wanneer een vervolg gegeven wordt aan de reflectie. De uitkomsten van deze ervaring kunnen weer het begin zijn van de volgende cirkelreflectie. Per stap heb je als leraar / docent een aantal concrete vaardigheden nodig. Deze zijn in de checklist reflectie opgenomen. Per stap staan de vaardigheden daar geordend. Met de checklist kun je zien over welke vaardigheden je moet beschikken om goed te kunnen reflecteren. En het kan inzicht geven. Hoe meer vinkjes je kunt zetten op de checklist hoe makkelijker het reflecteren zal zijn. VIA VINCI ACADEMY

7 Stappen Reflectie Stap 1 Keuze ervaring Stap 2 Terugblikken Stap 3 Bewustwording essentiële aspecten Stap 4 Ontwikkeling van alternatieven Stap 5 Uitproberen in nieuwe situatie Vaardigheden per reflectiestap Voor de keuze van een ervaring zijn belangrijk: Gevoelig zijn voor emoties van jezelf en anderen, zodat je ervaringen ook signaleert. Benoemen van je eigen opvattingen (en ontwikkeling daarin) en opvattingen van anderen. Letten op beoogde resultaten/effecten in vergelijking met gerealiseerde resultaten/effecten. Alertheid: op juistheid routines en op andere ideeën over aanpakken. Nieuwsgierigheid: vragend i.p.v. stellend situaties bekijken: Hoe kan het dat.? Of: Waarom is het zo? i.p.v. Het is nu eenmaal zo. Feedback durven en kunnen vragen en ontvangen. Het precies beschrijven wat er gebeurde vraagt: Onderscheiden van feiten en interpretaties/meningen. Onderkennen eigen gevoelens. Verwoorden van eigen gedachten. Verwoorden van eigen opvattingen, waarden en normen. Onderscheiden van goed lopende en niet/minder goed lopende aspecten in de situatie. Inschatten eigen invloed op de situatie. Bewust taalgebruik. Bij bewustwording essentiële aspecten zijn afhankelijk van gehanteerde techniek/methode min of meer van belang Kwetsbaar durven zijn en geen vluchtgedrag vertonen. Onzeker durven zijn. Onderscheiden van objectieve en subjectieve oordelen. Activeren van voorkennis. Opsporen van lacunes in inzichten, vaardigheden. Feedback vragen/ontvangen. Juiste hulp kunnen en durven vragen. Voor het ontwikkelen van handelingsalternatieven zijn vereist: Inzicht in eigen sterke en zwakke kanten. Theoretische inzichten verwerven. Afwegingen kunnen maken om tot verantwoorde keuze te komen. Dilemma s kunnen bespreken. Keuze kunnen bepalen, afwegen situationele factoren naast principes e.d. Voor het uitproberen in een nieuwe situatie zijn van belang: Nieuw gedrag durven uitvoeren Evalueren gedrag in situatie Blij zijn met het getoonde left voor nieuw gedrag Succesfactoren juist inschatten Vervolgactiviteiten vaststellen VIA VINCI ACADEMY