GYNAECOLOGIE. Endometriose

Transcriptie

1 GYNAECOLOGIE Endometriose

2 Inhoudsopgave Inleiding 2 Wat is endometriose? 2 Oorzaken 2 Op welke plaatsen komt het voor? 3 Hoe vaak komt het voor? 3 Het verloop 3 Klachten 3 Diagnose 5 Is altijd behandeling nodig? 6 Welke behandeling bij welke klachten? 6 Behandeling met medicijnen 7 Operaties 8 Endometriose en vruchtbaarheid 9 Zelfhulporganisaties 10 Tot slot 10 Woordenlijst 11 1

3 Endometriose Endometriose is een aandoening van het endometrium: dat is het slijmvlies dat de binnenkant van de baarmoederholte bekleedt. Bij endometriose zit dit slijmvlies ook op plaatsen waar het niet hoort: buiten de baarmoeder of in de wand van de baarmoeder. Het is een goedaardige aandoening die alleen voorkomt bij vrouwen in de vruchtbare levensfase. De klachten zijn wisselend: sommige vrouwen merken er niets van, anderen hebben veel klachten, zoals pijn bij menstruatie, vrijen of plassen. Soms wordt endometriose toevallig ontdekt, bijvoorbeeld bij een (kijk)operatie in de buik. In deze folder leest u meer over oorzaken, klachten en mogelijke behandelingen. Wat is endometriose? Bij endometriose groeit er baarmoederslijmvlies (endometrium) op plaatsen waar het niet hoort: buiten de baarmoeder (in de buikholte) of in de wand van de baarmoeder. Elke maand bouwt het lichaam nieuw baarmoederslijmvlies op. Hormonen uit de eierstokken (oestrogenen) regelen dit. Aan het einde van de menstruatiecyclus maken de eierstokken minder van deze hormonen. Het opgebouwde slijmvlies wordt dan afgestoten: de menstruatie. Ook het baarmoederslijmvlies dat buiten de baarmoeder zit (de endometriose) reageert op deze hormoonveranderingen. Ook op die plekken ontstaan zo kleine bloedingen. Dit bloed stroomt niet zoals het menstruatiebloed via de vagina naar buiten, maar het komt in de buikholte terecht. De bloedinkjes in de buikholte kunnen verklevingen veroorzaken. Endometriose is geen kwaadaardige ziekte. Wel kan het vervelende klachten geven of een rol spelen bij verminderde vruchtbaarheid. Vaak zijn er helemaal geen klachten. Oorzaken Bij een normale menstruatie stroomt het meeste bloed via de vagina naar buiten. Een klein beetje bloed gaat de andere kant op en komt via de eileiders in de buikholte terecht. Zo belandt ook wat baarmoederslijmvlies in de buikholte. Het kan zich daar innestelen, waardoor endometriose ont- 2

4 staat. Bij bijna elke vrouw komt tijdens de menstruatie wel wat bloed in de buikholte, maar niet elke vrouw krijgt endometriose. Kennelijk spelen andere factoren een rol, zoals het afweersysteem. Ook erfelijkheid is van invloed: endometriose komt vaker voor bij vrouwen waarvan een zus of de moeder het ook heeft. In derdewereldlanden komt het juist minder vaak voor. Daar krijgen vrouwen op jongere leeftijd kinderen en zijn ze vaker zwanger. Vrouwen in westerse landen hebben daardoor tijdens hun leven meer menstruaties, waardoor de kans op endometriose toeneemt. Uit dierproeven blijkt dat milieuvervuiling met bijvoorbeeld dioxinen en pcb s de kans op endometriose verhoogt. Of dit ook bij de mens een rol speelt, is nog onduidelijk. Op welke plaatsen komt het voor? Endometriose zit vaak in het onderste deel van de buikholte, net onder het buikvlies. Het buikvlies bekleedt alle organen in de buikholte: de baarmoeder en de eileiders, maar ook de blaas en de darmen. Het afwijkende slijmvlies zit vaak aan de voorzijde van de baarmoeder, tegen de blaas, of aan de achterzijde van de baarmoeder, bij de dikke darm. Endometriose kan ook in de eierstokken voorkomen. Het bloed dat tijdens de menstruatie uit de endometrioseplekjes vrijkomt, hoopt zich dan in de eierstokken op. Zo ontstaan holten (cysten) die gevuld zijn met bloed. Omdat oud bloed op chocolade lijkt, spreekt men ook wel van chocoladecysten. De medische term daarvoor is endometriomen. Een enkele keer zit de endometriose in of op de darm of in de blaas. Ook kan de afwijking ontstaan in een litteken na een buikoperatie of in een knip of scheur van de schede na een bevalling. Zeer zeldzaam is endometriose buiten de buikholte, zoals in de navel of in de longen. Hoe vaak komt het voor? Ongeveer de helft van de vrouwen in de vruchtbare levensfase heeft een heel lichte vorm van endometriose die geen klachten veroorzaakt. Ernstiger vormen veroorzaken vaker pijn en vruchtbaarheidsproblemen. Het verloop Het verloop van endometriose valt moeilijk te voorspellen. Bij sommigen geneest het spontaan, bij anderen niet. Soms breidt het zich in de loop der jaren uit. Endometriose komt alleen voor in de levensfase waarin vrouwen menstrueren. Na de overgang, als de eierstokken geen oestrogenen meer maken, wordt geen baarmoederslijmvlies meer opgebouwd en afgestoten. De menstruaties houden dan op en ook de endometriose komt tot rust. Het slijmvlies blijft wel aanwezig, maar veroorzaakt geen klachten. Klachten Endometriose kan klachten veroorzaken, maar dat hoeft niet. Of en welke klachten optreden, is moeilijk te voorspellen. Sommige vrouwen hebben uitgebreide endometriose, maar nauwelijks of geen klachten, terwijl anderen met een milde vorm wel veel klachten hebben. De meest voorkomende klachten worden hieronder beschreven. 3

5 Pijnlijke menstruatie (dysmenorroe) Pijnlijke menstruaties die al vanaf de puberteit bestaan, hebben vaak een andere oorzaak dan endometriose. Bij endometriose ontstaat de menstruatiepijn later en neemt bij het ouder worden toe. Aanvankelijk is er alleen pijn tijdens de menstruatie, maar op latere leeftijd kan de pijn steeds eerder optreden. Soms is er zelfs chronische pijn, die bij de menstruatie verergert. Menstruatiepijn duidt echter niet altijd op endometriose: het kan ook een andere oorzaak hebben. Pijn bij geslachtsgemeenschap (dyspareunie) De pijn bij endometriose zit diep in de buik. De oorzaak zijn endometrioseplekjes bovenin de schede. Pijn aan de ingang van de schede heeft meestal een andere oorzaak. Pijn bij het vrijen heeft vaak ook te maken met andere factoren, zoals vervelende seksuele ervaringen in het verleden of minder zin hebben in vrijen. Klachten bij de ontlasting Als endometriose in de darm zit, kan dat problemen met de stoelgang geven zoals moeizame en/of pijnlijke ontlasting. Soms groeit endometriose onder het darmslijmvlies, wat bloedverlies uit de anus kan geven. Dit gebeurt vaak tijdens de menstruatie, maar soms ook daarbuiten. Meestal heeft bloedverlies uit de anus echter een andere oorzaak, zoals aambeien. Plasklachten Plasklachten, zoals pijn bij het plassen of vaker aandrang, kunnen met endometriose te maken hebben, maar hebben vaak een andere oorzaak. Een enkele keer is er ingroei van endometriose in de blaas. De urine kan dan tijdens de menstruatie bloederig zijn. Sociale gevolgen Pijnklachten hebben soms nare gevolgen. Soms is de pijn bij de menstruatie zo hevig dat u thuis moet blijven. Pijn bij het vrijen kan bijdragen aan relatieproblemen. Aarzel niet dergelijke problemen met de gynaecoloog of huisarts te bespreken. Verminderde vruchtbaarheid Ernstige vormen van endometriose met chocoladecysten en/of verklevingen, bemoeilijken nogal eens het zwanger worden. Kleine plekjes endometriose op het buikvlies hebben waarschijnlijk nauwelijks betekenis voor de vruchtbaarheid. Ze komen regelmatig voor, zowel bij vrouwen die vlot zwanger worden als bij vrouwen die daar problemen mee hebben. 4

6 Diagnose Om na te gaan of uw klachten veroorzaakt worden door endometriose, zal de gynaecoloog u inwendig onderzoeken. Daarnaast geven een echo en bloedonderzoek soms aanvullende informatie. Een kijkoperatie (laparoscopie) met weefselonderzoek kan duidelijk maken of er inderdaad sprake is van endometriose. Inwendig onderzoek Bij het inwendig onderzoek brengt de gynaecoloog een speculum (eendenbek) in de vagina en bekijkt daardoor de baarmoedermond. Soms zijn paars doorschemerende kleine plekjes bovenin de schede zichtbaar, achter de baarmoedermond. Dit zijn endometrioseplekjes die ingroeien in het weefsel tussen de achterwand van de schede en de endeldarm. De arts doet ook inwendig onderzoek met twee vingers en de andere hand op uw buik. Zo kan hij/zij voelen of de eierstokken vergroot zijn. Ook een rectaal inwendig onderzoek (met een vinger via de anus) kan nodig zijn. Zo kan de arts soms endometrioseknobbeltjes voelen aan de ophangbanden aan de achterkant van de baarmoeder. Druk op deze plekjes kan pijn doen. Het inwendig onderzoek geeft de meeste informatie als het vlak voor of tijdens de menstruatie gebeurt. Endometrioseplekjes achter de baarmoeder bovenin de schede zijn dan het best te voelen. Echo Echoscopie is een onderzoek met hoogfrequente geluidsgolven. Een echo gebeurt uitwendig (via de buikwand) of inwendig (via de schede). Bij een uitwendige echo moet u een volle blaas hebben, bij een inwendige echo juist een lege blaas. Lichte vormen van endometriose zijn niet te zien via een echo. Als de eierstokken vergroot zijn en er zitten chocoladecysten in, dan is dit wel zichtbaar op de echo. Kijkoperatie Om zeker van de diagnose te zijn, kan de gynaecoloog een kijkoperatie (laparoscopie) adviseren. Zo worden de plaats en de ernst van de endometriose zichtbaar. Tijdens de ingreep wordt een stukje weefsel weggehaald (een biopt). Pathologisch onderzoek van dit weefselstukje wijst uit of er werkelijk sprake is van endometriose. Andere onderzoeken Bloedonderzoek Soms adviseert de arts bloedonderzoek om de waarde van de stof CA125 te bepalen. Deze waarde is soms verhoogd bij uitgebreidere vormen van endometriose. Echter: bij andere ziekten is deze waarde soms ook verhoogd, dus het zegt niet altijd zoveel. Lichtere vormen van endometriose zijn er bovendien niet mee aan te tonen. CT-scan / MRI Een enkele keer adviseert de arts een CTscan of MRI. Ook voor deze onderzoeken geldt dat lichtere vormen van endometriose er niet mee te zien zijn. 5

7 Is altijd behandeling nodig? Soms wordt endometriose bij toeval ontdekt, bijvoorbeeld bij een sterilisatieoperatie. Behandeling is dan niet nodig. Als u een lichte vorm van endometriose hebt, hoeft u ook niet terug te komen voor controle. De kans is klein dat u er ooit last van zult hebben. Als u toch klachten krijgt is het vroeg genoeg om alsnog te behandelen. Soms is de kans groot dat u wel klachten zult krijgen, bijvoorbeeld bij een extreem grote chocoladecyste in de eierstok. Dan adviseert de gynaecoloog vaak wel behandeling. Ook bij ernstiger vormen van endometriose is behandeling mogelijk, zeker als u in de toekomst graag kinderen wilt. Hierover leest u verderop meer in het hoofdstuk Endometriose en vruchtbaarheid. Welke behandeling bij welke klachten? Bij endometriose zijn verschillende behandelingen mogelijk: met medicijnen, een operatie of een combinatie van beide. We beschrijven hier de meest voorkomende behandelingen. De keuze hangt onder meer af van de klachten. Voornamelijk pijnklachten Is pijn de belangrijkste klacht, dan zijn er twee behandelopties. U krijgt medicijnen of een kijkoperatie, waarbij de arts de endometrioseplekjes wegbrandt. Als blijkt dat de pijn wordt veroorzaakt door chocoladecysten, kan een grotere operatie nodig zijn. Er zijn verschillende soorten medicijnen (zie ook volgende hoofdstuk). U begint meestal met medicijnen die de minste bijwerkingen geven, zoals pijnstillers. Als deze onvoldoende helpen, kunt u denken aan behandeling met hormonen (bijvoorbeeld de pil of progesteronpreparaten). Medicijnen waardoor u tijdelijk in de overgang komt worden pas geadviseerd als andere medicijnen onvoldoende helpen. Als ook die niet (voldoende) helpen, kan een operatieve behandeling zinvol zijn. Problemen met zwanger worden Hebt u endometriose en problemen met zwanger worden, dan geldt de volgende richtlijn: bij lichte vormen van endometriose: geen behandeling nodig. Bij kleine plekjes: wegbranden tijdens een kijkoperatie. bij verklevingen of chocoladecysten: hiervoor is een grotere operatie nodig. Sommige artsen adviseren een aantal maanden na de operatie aanvullende hormoonbehandeling. Geen klachten Als u geen klachten hebt, is een behandeling meestal niet nodig. 6

8 Behandeling met medicijnen Pijnstillers Als pijnlijke menstruaties op de voorgrond staan, helpen bepaalde pijnstillers over het algemeen goed om de menstruatiepijn te verminderen. U krijgt dan zogeheten prostaglandine-synthetaseremmers. Voorbeelden hiervan zijn o.a. diclofenac, ibuprofen, indometacine en naproxen. U neemt de pijnstillers alleen in tijdens uw menstruatie, op de dagen dat u veel buikpijn hebt. Begin meteen met innemen zodra de pijn opkomt: de pijnstillers werken veel minder als de pijn al in volle hevigheid aanwezig is. In de bijsluiters staan veel mogelijke bijwerkingen beschreven, maar in de praktijk komen deze zelden voor. Hormonen U kunt een behandeling krijgen met hormonen die ervoor zorgen dat u (tijdelijk) stopt met menstrueren. Het baarmoederslijmvlies wordt dan niet meer elke maand opgebouwd en afgestoten. Daardoor wordt de endometriose ook rustiger. Zo n behandeling bootst eigenlijk de situatie na tijdens een zwangerschap of de overgang. In deze perioden komt endometriose vanzelf in een rustige fase. Hormonen helpen over het algemeen goed bij lichte vormen van endometriose. Kleine plekjes, bijvoorbeeld op het buikslijmvlies verdwijnen soms zelfs door de behandeling. Chocoladecysten (endometriomen) of verklevingen verdwijnen niet door een behandeling met hormonen. Na het stoppen van een hormoonbehandeling kan de endometriose terugkeren en daarmee helaas ook weer de klachten. Orale anticonceptie (de pil) Veel vrouwen weten uit ervaring dat de menstruatie minder hevig en minder pijnlijk is tijdens gebruik van de pil. Ook endometriose geeft minder klachten bij pilgebruik. Vaak adviseert de arts dan om de pil continu door te slikken, dus zonder stopweek. Dit kan geen kwaad: het is niet zo dat de baarmoeder dan gevuld raakt met bloed. Bij het doorslikken blijft het slijmvlies van de baarmoeder over het algemeen dun. Het bouwt zich dus niet verder op en wordt ook niet maandelijks afgestoten. U hebt dan dus geen menstruatie. De endometrioseplekjes blijven hierdoor rustig. Meestal adviseert de arts een pil met wat meer progestagenen dan oestrogenen. Dit zijn allebei hormonen die het lichaam ook in de natuurlijke menstruatiecyclus maakt. Het kan zijn dat u wat last krijgt van tussentijds bloedverlies. Dan kunt u tijdelijk twee pillen per dag nemen. Helpt dat niet, stop dan een week met de pil, laat de bloeding komen en begin daarna opnieuw met het continu slikken. Twee- of driefasepillen zijn niet geschikt voor het achter elkaar doorgebruiken: de pil moet elke dag dezelfde hoeveelheid hormonen bevatten. Medisch is er weinig bezwaar tegen langdurig pilgebruik of het continu doorslikken. Ook niet als u boven de 35 jaar bent. U kunt de pil blijven innemen tot in de overgang. Soms wordt de pil afgeraden: bijvoorbeeld bij hoge bloeddruk of roken. Stoppen met roken is in dat laatste geval natuurlijk verstandiger. 7

9 Progesteronpreparaten Progesteronpreparaten zijn tabletten met daarin het hormoon progesteron. Als u deze dagelijks slikt krijgt u geen eisprong en ook geen menstruatie. Voorbeelden van deze preparaten zijn Orgametril, Provera of Duphaston. Het lukt niet altijd om de menstruaties weg te laten blijven; soms ontstaat tussentijds bloedverlies. Bijwerkingen Bijwerkingen die regelmatig voorkomen zijn vocht vasthouden en gewichtstoename. Andere mogelijke bijwerkingen zijn: een vettige huid, depressiviteit of minder zin hebben in vrijen. Niet elke vrouw heeft last van deze bijwerkingen; sommige vrouwen voelen zich juist heel goed als zij deze medicijnen gebruiken. LH-RH-agonisten Deze medicijnen bootsen de situatie na de overgang na. Ze zorgen ervoor dat er weinig vrouwelijke geslachtshormonen worden aangemaakt. Daardoor wordt er geen baarmoederslijmvlies meer opgebouwd en afgestoten. De menstruaties verdwijnen en endometrioseplekjes verschrompelen. Lichte vormen van endometriose verdwijnen na deze behandeling soms helemaal. Voor ernstige vormen van endometriose bieden deze medicijnen meestal geen definitieve oplossing. Chocoladecysten in de eierstokken worden wel kleiner, maar verdwijnen over het algemeen niet. Ook verklevingen blijven aanwezig. Vaak wordt dan een operatieve of aanvullende hormonale behandeling voorgesteld, zoals het continu slikken van de pil. Toedieningsvormen Er zijn verschillende toedieningsvormen: een injectie in een spier, een neusspray of een kleine capsule net onder de buikhuid. Bijwerkingen Deze medicijnen hebben een ongunstige invloed op de botopbouw. Het is daarom beter ze niet langer dan een half jaar te nemen; bij langer gebruik bestaat er kans op botontkalking. Bijwerkingen zijn overgangsklachten zoals opvliegers, nachtelijk transpireren en een droge schede. De bijwerkingen verdwijnen als met deze medicijnen gestopt wordt. Om deze klachten te bestrijden worden soms andere hormonen erbij gegeven. Operaties Laparoscopie (kijkoperatie) Een laparoscopie is een kijkoperatie. Soms is tijdens de ingreep meteen een behandeling mogelijk. Bijvoorbeeld het wegbranden of laseren van kleine endometrioseplekjes. Bij uitgebreidere vormen van endometriose is behandeling via een kijkoperatie vaak onmogelijk, vooral als er ernstige verklevingen zijn. Dan is een grotere operatie nodig (laparotomie). Laparotomie Een laparotomie is een operatie via een snee in de buikwand. Meestal maakt de arts een bikinisnee : een horizontale snee vlak boven het schaamhaar. Tijdens de operatie verwijdert de gynaecoloog zoveel mogelijk van de endometriose en eventuele verklevingen. Soms wordt ook een eierstok of een deel daarvan weggehaald, als daarin een of meerdere chocoladecysten zitten. Vaak is 8

10 het onmogelijk tijdens een operatie alle endometriosehaardjes te verwijderen. Daarom adviseert de arts vaak een nabehandeling met hormonen. Verwijderen van eierstokken en/of baarmoeder Soms helpen alle genoemde behandelingen onvoldoende. Als u ernstige pijn blijft houden, is het soms een oplossing om beide eierstokken te verwijderen. Daarna mist u ook de vrouwelijke geslachtshormonen uit de eierstokken, waardoor de endometriosehaarden verschrompelen. U kunt bespreken of het zinvol is om tegelijk ook de baarmoeder te laten verwijderen. Deze ingreep heet uterusextirpatie of hysterectomie. De kans dat de klachten dan definitief verholpen zijn, is misschien groter. Een enkele keer zit de endometriose zo vast aan de baarmoeder dat de arts pas tijdens de operatie beslist om ook de baarmoeder weg te halen. Het nadeel van het verwijderen van beide eierstokken is dat u voortijdig in de overgang komt. Na deze operatie komen dan ook vaak overgangsklachten voor zoals opvliegers, nachtzweten en een droge schede. Ook hebt u meer kans op botontkalking. Hormonen (oestrogenen) kunnen deze verschijnselen bestrijden. In theorie kunnen endometrioseresten in de buikholte weer actief worden bij behandeling met oestrogenen. In de praktijk komt dit zelden voor, omdat u maar lage doses hormonen krijgt. Verwijderen van endometriose uit de wand tussen de schede en de darm Bij sommige vrouwen zit de endometriose in de achterwand van de schede. Deze achterwand ligt dicht tegen de voorkant van de endeldarm (het laatste stukje van de dikke darm). Operaties in dit gebied zijn ingewikkeld. Soms is het nodig daarbij een deel van de endeldarm te verwijderen. Endometriose en vruchtbaarheid Tijdens een kijkoperatie in verband met kinderwens vindt de arts nogal eens kleine endometrioseplekjes op het buikvlies. Deze hebben waarschijnlijk nauwelijks invloed op de vruchtbaarheid. Het lijkt dan ook niet zinvol om ze te behandelen met hormonen of een operatie. Het is niet bewezen dat zo n behandeling de zwangerschapskans vergroot. De arts stelt wel een behandeling voor als u last hebt van chocoladecysten of verklevingen. De kans op zwangerschap en het behandeladvies worden niet alleen bepaald door de ernst van de endometriose. Andere factoren spelen ook een rol: De vraag of er een andere reden is waardoor het zwanger worden moeilijk gaat, zoals een verminderde zaadkwaliteit of afgesloten eileiders. De vraag hoe lang u al kinderen wilt. Uw leeftijd. Uw houding ten opzichte van andere vruchtbaarheidsbevorderende behandelingen, zoals reageerbuisbevruchting (IVF). Uw gynaecoloog zal u verder informeren. 9

11 Zelfhulporganisaties Freya Freya is een landelijke patiëntenvereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen. Ervaringsdeskundigen bieden een luisterend oor en informatie over onderzoeken, behandelingsmogelijkheden enzovoort. Internet: Endometriose Stichting De Endometriose Stichting verzorgt telefoondiensten, waar u terecht kunt voor een luisterend oor en waar u al uw vragen omtrent endometriose kunt stellen. De medewerkers zijn zelf (meestal) endometriosepatiënt, maar geen medisch specialist. Voor medische adviezen raden zij daarom altijd aan te overleggen met uw behandelend arts. Komt u er met hem/haar niet uit, dan kunt u vragen om een verwijzing naar een andere arts. Internet: Info & Cliëntondersteuning Gynaecologie Ervaringsdeskundigen geven informatie en steun bij het omgaan met gynaecologische klachten, behandelingen en ingrepen. info@icgynaecologie.nl Internet: Tot slot Hebt u na het lezen van deze folder nog vragen? Bespreek deze dan gerust met uw gynaecoloog. Woordenlijst baarmoedermond onderste deel van de baarmoeder dat in de schede (vagina) zichtbaar is chocoladecyste een holte in de eierstok die gevuld is met oud bloed (ook wel endometrioom genoemd) CT-scan afkorting van computertomografiescan, een onderzoek met röntgenstralen. Door het maken van een serie foto s wordt (een gedeelte van) het lichaam als het ware in plakjes weergegeven cyclus de periode van het begin van de menstruatie tot het begin van de volgende menstruatie dyspareunie pijn tijdens gemeenschap dysmenorroe pijn tijdens de menstruatie 10

12 echoscopie onderzoek met behulp van geluidsgolven dat een afbeelding geeft van de baarmoeder en eierstokken; dit onderzoek kan zowel via de buik (bij volle blaas) als via de schede (bij lege blaas) gebeuren endometrioom een holte in de eierstok die gevuld is met oud bloed (ook wel chocoladecyste genoemd) endometriose baarmoederslijmvlies dat voorkomt op een andere plaats dan aan de binnenkant van de baarmoeder endometrium baarmoederslijmvlies dat de binnenzijde van de baarmoeder bekleedt hysterectomie verwijdering van de baarmoeder (uterusextirpatie) laparoscopie operatie via een kijkbuis (kijkoperatie) laparotomie operatie via een snede in de buikwand menopauze de periode na de laatste menstruatie (gewoonlijk rond het 52e levensjaar) MRI afkorting van magnetic resonance imaging, een onderzoek dat gebruik maakt van magnetische velden om een afbeelding te maken ovarium eierstok oestrogeen hormoon dat in de eierstok gemaakt wordt tijdens de vruchtbare levensfase overgang de periode rond de laatste menstruatie (gewoonlijk rond het 52e levensjaar) postmenopauze periode na de laatste menstruatie (gewoonlijk na het 52e jaar) progesteron vrouwelijk hormoon uit de eierstokken dat na de eisprong gemaakt wordt uterus baarmoeder uterusextirpatie verwijdering van de baarmoeder (hysterectomie) menstruatie maandelijkse bloeding uit de vagina (schede) bron: Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) 11

13 St. Antonius Ziekenhuis T E patienteninformatie@antoniusziekenhuis.nl Spoedeisende Hulp Gynaecologie Locaties en bezoekadressen Ziekenhuizen St. Antonius Ziekenhuis Utrecht Soestwetering 1, Utrecht (Leidsche Rijn) Poliklinieken St. Antonius Polikliniek Utrecht Overvecht Neckardreef 6, Utrecht St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Koekoekslaan 1, Nieuwegein St. Antonius Polikliniek Houten Hofspoor 2, Houten St. Antonius Spatadercentrum Utrecht-De Meern Van Lawick van Pabstlaan 12, De Meern 12

14 Meer weten? Ga naar Dit is een uitgave van St. Antonius Ziekenhuis GYN 09/01-10