Evaluatie van praktijktesten met alternatieve technieken voor legionellapreventie

Transcriptie

1 Partner for progress KWR mei 2006 Evaluatie van praktijktesten met alternatieve technieken voor legionellapreventie koper/zilver-ionisatie, anodische oxidatie (waaronder elektrodiafragmalyse), pasteurisatie en ultrafiltratie EINDRAPPORT

2 Partner for progress KWR mei 2006 Evaluatie van praktijktesten met alternatieve technieken voor legionellapreventie koper/zilver-ionisatie, anodische oxidatie (waaronder elektrodiafragmalyse), pasteurisatie en ultrafiltratie 2006 Kiwa N.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. EINDRAPPORT Kiwa N.V. Water Research Groningenhaven 7 Postbus BB Nieuwegein Telefoon Fax Internet (030) (030)

3 Colofon Titel Evaluatie van praktijktesten met alternatieve technieken voor legionellapreventie Projectnummer Projectmanager Ir. W.J.M.K. Senden Opdrachtgever Ministerie van VROM Kwaliteitsborger prof. dr. ir. D. van der Kooij Auteur ir. F.I.H.M. Oesterholt Dit rapport is niet openbaar en slechts verstrekt aan de opdrachtgever van het adviesproject en op verzoek van de opdrachtgever aan de begeleidingscommissie en de deelnemende partijen aan de pilotprojecten. Eventuele verspreiding daarbuiten vindt alleen plaats door de opdrachtgever zelf.

4 Verantwoording Dit onderzoek is uitgevoerd door Kiwa Water Research in opdracht van het Ministerie van VROM. Aan het onderzoek hebben 2 leveranciers en 6 gebouwbeheerders hun medewerking verleend. Met hen is afgesproken dat alle leveranciersgegevens en locatiegegevens in dit rapport worden geanonimiseerd. Financiering van de werkzaamheden van Kiwa heeft plaatsgevonden door het Ministerie van VROM. De gebouweigenaren en voor een deel ook de leveranciers hebben de kosten gefinancierd voor plaatsing, huur (of koop), beheer, onderhoud en monitoring van de verschillende alternatieve technieken voor legionellapreventie. De begeleidingscommissie van dit onderzoek bestond uit de volgende personen: Overheid dhr. Wilfred Reinhold Ministerie van VROM mevr. Ans Versteegh RIVM dhr. Bert Groen VROM Inspectie dhr. Fred Balster Rijksgebouwendienst Koepelorganisaties dhr. Will Scheffer UNETO-VNI mevr. Caroline van de Veerdonk VEWIN Leveranciers dhr. Mark Engelenburg ATECA Watercare and Services dhr. Tammo Bieze TWMS dhr. Hans Gijtenbeek Van den Heuvel Watertechnogie dhr. Guy Heijnen Hatenboer-Water dhr. Maurice Tax Bright Spark dhr. Kees Visser Waterman International dhr. Arjen Kempen Kalsbeek Onderzoeksinstituten/laboratorium dhr. Lodewijk van Leengoed C-Mark dhr. Rosé Derwort Kiwa Certificatie en Keuringen dhr. Dick van der Kooij Kiwa Water Research dhr. Wiel Senden Kiwa Water Research dhr. Frank Oesterholt Kiwa Water Research Kiwa N.V. - - mei 2006

5 Kiwa N.V mei 2006

6 Samenvatting Opzet en doel van het onderzoek In dit onderzoek zijn 6 pilottesten geïnitieerd en begeleid waarbij verschillende alternatieve technieken voor legionellapreventie op praktijkschaal zijn onderzocht. Het doel van het onderzoek kan als volgt worden omschreven: initiëren en begeleiden van 6 pilots met alternatieve beheersconcepten; evalueren van de effecten en neveneffecten van de alternatieve beheersconcepten op de waterkwaliteit; opstellen van adviezen gericht op toepassing van deze technieken in collectieve leidingwaterinstallaties in Nederland. De volgende technieken zijn onder praktijkomstandigheden onderzocht: koper/zilver-ionisatie (totaal 6 pilottesten met 4 verschillende leveranciers); anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse (totaal 6 pilottesten met 4 verschillende leveranciers); ultrafiltratie als poortwachtersysteem (totaal 2 pilotprojecten met 2 verschillende leveranciers); ultrafiltratie als point-of-use systeem ( pilotproject); pasteurisatie als poortwachtersysteem ( pilotproject). Van de in totaal 6 onderzoekslocaties vallen er 2 onder hoofdstuk IIIc van het Waterleidingsbesluit: één ziekenhuis, vier zorginstellingen, zes gebouwen met celfunctie en één gebouw met logiesfunctie. De overige vier locaties betreft instellingen uit de laagrisicocategorie: een sportverenigingsgebouw, een kantoorgebouw, een schoolgebouw en een universiteitsgebouw. Bij de selectie van de pilotprojecten is aangesloten bij bestaande initiatieven in de markt, dat wil zeggen bestaande contacten tussen een leverancier en een gebouwbeheerder. Tijdens de selectie van pilots is diverse malen contact geweest met leveranciers van UV-systemen, maar helaas waren er op dat moment geen concrete projecten met die techniek beschikbaar. Onderzoeksmethodiek Voorafgaand aan het onderzoek is per alternatieve techniek een standaard monitoringsprotocol opgesteld. Dit protocol richt zich uitsluitend op monitoring van de waterkwaliteit tijdens de pilot waarbij het accent ligt op meting van de effectiviteit en neveneffecten van een techniek. Op basis van het monitoringsprotocol zijn gedurende een jaar maandelijks metingen uitgevoerd op een vaste selectie van meetpunten. Het aantal meetpunten hangt onder andere af van de complexiteit van de leidingwaterinstallatie. Alle monsternemingen en analyses in dit onderzoek zijn door C-Mark/Vitenslaboratorium uitgevoerd. De effectiviteit van een methode is enerzijds beoordeeld door monitoring van Legionella en het koloniegetal 22 C en anderzijds door monitoring van de actieve stof, dat wil zeggen analyse van koper- en zilverionen bij koper/zilver-ionisatie en chloor-vrij en chloor-totaal bij anodische oxidatie/electrodiafgramalyse. Kiwa N.V mei 2006

7 Neveneffecten zijn in algemene zin beoordeeld door monitoring van fysische parameters zoals troebelingsgraad, zuurgraad, temperatuur en kleur en bij anodische oxidatie/ elektrodiafragmalyse specifiek door monitoring van trihalomethanen en haloazijnzuren. Evaluatie (algemeen) In zijn brief van 8 september 2003 aan de Tweede Kamer geeft de staatssecretaris van VROM aan geen belemmeringen te zien in de toepassing van fysische technieken in leidingwaterinstallaties. De pilots met fysische technieken in dit onderzoek hebben nog eens duidelijk gemaakt waar de beperkingen van deze technieken liggen. De parallel aan dit onderzoek ontwikkelde Beoordelingsrichtlijn (BRL K40-/0) moet er voor zorgdragen dat de technieken ondanks deze beperkingen op een zo effectief mogelijke manier worden ingezet. Dit onderzoek richtte zich in eerste instantie op het vaststellen van de effectiviteit en neveneffecten van koper/zilver-ionisatie en anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse, twee methoden die relatief nieuw zijn voor de Nederlandse drinkwatervoorziening. In dit onderzoek is aangetoond dat beide technieken effectief kunnen zijn bij de bestrijding van Legionella in leidingwaterinstallaties. De geconstateerde verschillen in effectiviteit zijn mede bepaald door de verschillen in uitvoeringsvormen van de technieken en door de verschillen tussen de onderzoekslocaties. Dit is inherent aan de keuze van pilotonderzoek op praktijklocaties met verschillende leveranciers. Hierdoor is het onmogelijk om harde conclusies te trekken over de verschillen in prestaties tussen koper/zilverionisatie en anodische oxidatie. In algemene zin lijkt de depotwerking van koper- en zilverionen in de biofilm een voordeel van de techniek koper/zilver-ionisatie, omdat deze werking de installatie beter beschermt tegen uitval van de apparatuur. In dat opzicht lijkt de techniek koper/zilver-ionisatie robuuster dan anodische oxidatie. Dit zou kunnen worden vertaald in extra aandacht voor de borging van de werking van een anodische oxidatie. Dit kan bijvoorbeeld via specifieke eisen in een beoordelingsrichtlijn. Voordeel van anodische oxidatie is dat er geen stoffen aan het water worden toegevoegd, behoudens een geringe hoeveelheid keukenzout bij een aantal uitvoerings-vormen. Als de vorming van actieve oxidanten (vrij chloor) bij deze techniek onder controle wordt gehouden zodat de vorming van ongewenste organische halogenen (THM/HAA) zoveel mogelijk wordt voorkomen, lijken de milieugevolgen en gezondheidseffecten van deze techniek in beginsel kleiner te zijn dan bij koper/zilver-ionisatie. De beperking van de milieugevolgen en gezondheidseffecten van beide technieken behoeft daarom ook extra aandacht. Ook in dit geval biedt een beoordelingsrichtlijn daarvoor goede mogelijkheden. Te slotte verdient het aanbeveling om voor koper/zilver-ionisatie en anodische oxidatie een beoordelingsrichtlijn (BRL) op te stellen analoog aan de parallel aan dit onderzoek opgestelde BRL voor fysische technieken. Een BRL leent zich prima om naast producteisen, chemische eisen, mechanische eisen en prestatie- Kiwa N.V mei 2006

8 eisen ook eisen te stellen aan het installeren, onderhouden en beheren van de techniek. De ervaring met de BRL voor fysische technieken leert dat op die wijze een directe relatie kan worden gelegd met het beheersplan van de eigenaar van de leidingwaterinstallatie waarin de techniek wordt geïnstalleerd. Evaluatie koper/zilver-ionisatie Dit onderzoek toont aan dat koper/zilver-ionisatie een effectieve methode is voor de bestrijding van Legionella in complexe leidingwaterinstallaties. De neveneffecten blijven beperkt tot een verhoging van de koper- en zilverconcentraties in het drinkwater (en het afvalwater). De resultaten van dit onderzoek tonen verder aan dat toepassing kan plaatsvinden binnen de wettelijke normering voor koper in het Waterleidingbesluit. Voor zilver is in het Waterleidingbesluit geen norm opgenomen, maar als daarvoor de WHO-richtlijn (van µg/l) wordt gehanteerd, blijkt dat deze waarde slechts incidenteel (in 0 tot 4,8 % van de metingen) wordt overschreden. De maximaal gemeten concentratie zilver was 33 µg/l. Geadviseerd wordt om leveranciers van koper/zilver-ionisatie te verplichten aan te tonen hoe hun systeem is beveiligd tegen overdosering van koper en zilver, bijvoorbeeld in periodes met geringe afname van water. Uitgaande van de gebruikelijke proportionele schakeling van de apparatuur op basis van het momentane debiet zou er een (locatie-afhankelijke) drempelwaarde moeten worden ingesteld voor de waterstroom waaronder het apparaat is uitgeschakeld en de potentiaal over de elektroden daadwerkelijk gelijk is aan nul. In dit onderzoek is geen melding gemaakt van een toename van corrosieverschijnselen in bepaalde installatieonderdelen als gevolg van de toepassing van koper/zilver-ionisatie. Mogelijk is een onderzoeksperiode van 2 maanden daarvoor te kort. Om die reden wordt geadviseerd om bij langdurige toepassing van koper/zilver op dit aspect te blijven monitoren. De onderzoeksresultaten geven verder aan dat er reden is om in een praktijksituatie de toegepaste concentratieniveaus voor koper en zilver verder te optimaliseren (dat wil zeggen te verlagen). Daarnaast is er op basis van literatuurgegevens reden om te onderzoeken in hoeverre een koper/zilverionisatie intermitterend kan worden bedreven wat eveneens resulteert in een afname van de metaalvrachten. Evaluatie anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse Dit onderzoek toont aan dat anodische oxidatie een effectieve methode kan zijn voor de bestrijding van Legionella in leidingwaterinstallaties. De techniek baseert zich op de in-situ vorming van vrij chloor uit chloride. De effectiviteit is sterk afhankelijk van de continuïteit van de chloorproductie. Uitval van de apparatuur kan binnen korte tijd aanleiding geven tot hoge legionellaconcentraties. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat bij anodische oxidatie een depotwerking ontbreekt. Er zijn aanwijzingen dat op langere termijn bijvoorbeeld door het verdwijnen van de biofilm de effectiviteit van de techniek aanzienlijk verbetert. Aanvullend onderzoek hiernaar is gewenst. Kiwa N.V mei 2006

9 Bij een aantal pilots zijn relatief hoge chloorconcentraties gemeten die aanleiding kunnen geven tot geur- en smaakklachten. Daarnaast zijn bij vrijwel alle pilots ongewenste nevenproducten van de desinfectie aangetroffen waarbij in één geval de norm uit het Waterleidingbesluit voor trihalomethanen wordt overschreden. Ongewenste neveneffecten zoals corrosie van koperen leidingen of andere installatieonderdelen zijn in dit onderzoek niet vastgesteld, maar vormen een risico voor de lange termijn toepassing. Geadviseerd wordt om leveranciers te verplichten hun systemen te beveiligen tegen de volgende situaties:. uitval van (delen van) de apparatuur waardoor de productie van chloor stopt; 2. een concentratie vrij chloor in het water achter de anodische oxidatie groter dan de smaakdrempel van 0,3 mg/l. Bij toepassing van anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse moet worden overwogen om analoog aan de toepassing van een fysische techniek als poortwachtersysteem te starten met een eenmalige reiniging en desinfectie gevolgd door een intensieve spoeling van het leidingwatersysteem. Hierdoor kan het proces van afbraak en afvoer van de biofilm worden versneld. Evaluatie fysische technieken De resultaten van beide pilots hebben aangetoond dat toepassing van een poortwachtersysteem met UF/MF leidt tot een kritisch - labiel - beheerssysteem. Dit betekent dat de prestaties van een poortwachtersysteem met een fysische techniek moeten worden bewaakt met een intensief monitoringprogramma bijvoorbeeld zoals dat in dit onderzoek is toegepast (maandelijkse analyse). Toepassing van een poortwachtersysteem met UF/MF lijkt niet geschikt voor omvangrijke, complexe leidingwaterinstallaties waarbij (i) het zeer moeilijk is om alle niet-doorstroomde leidingdelen in het gebouw te onderkennen en te verwijderen, (ii) door de complexiteit het leidingenverloop niet duidelijk in kaart kan worden gebracht of (iii) het buitengewoon lastig is om consequent hygiënisch werken aan de leidingwaterinstallatie te kunnen garanderen. Het advies is om poortwachtersystemen vooral daar toe te passen waar er sprake is van een overzichtelijk en goed toegankelijk leidingwatersysteem. Hierbij kan het gaan om een volledig leidingwatersysteem in een klein gebouw maar ook om een deel van een complex leidingwatersysteem waarbinnen alle aërosolvormende tappunten zijn geconcentreerd (bijvoorbeeld de toevoerleiding doucheruimtes). De toepassing van douchefilters is een goede optie om lokaal de blootstelling aan legionellabacteriën aanzienlijk te reduceren. De mate van bescherming hangt echter af van de geleverde productkwaliteit en de toepassingsvoorwaarden. Tijdige vervanging van het filter is één van die toepassingsvoorwaarden. Met de pilot pasteurisatie is aangetoond dat het poortwachterconcept succesvol kan zijn bij een eenvoudige, overzichtelijke installatie. De techniek is robuust en vereist relatief weinig beheer. Kiwa N.V mei 2006

10 Inhoud Verantwoording Samenvatting 3 Inhoud 7 Aanleiding 9 2 Opzet en doel van het onderzoek 3 Uitvoering 3 3. Selectie pilots Selectie laboratorium Monitoringprotocol en toetsingskader 5 4 Korte beschrijving van de technieken 7 4. Inleiding koper/zilver-ionisatie anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse membraanfiltratie, eventueel in combinatie met een eenmalige desinfectie Pasteurisatie 20 5 Korte beschrijving van de pilotlocaties 2 5. Inleiding Pilot : ziekenhuis met koper/zilver-ionisatie Pilot 2: zorginstelling met koper/zilver-ionisatie Pilot 3: zorginstelling met koper/zilver-ionisatie Pilot 4: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie Pilot 5: sportverenigingsgebouw met anodische oxidatie Pilot 6: gebouw met celfunctie met anodische oxidatie Pilot 7: universiteitsgebouw met elektrodiafragmalyse Pilot 8: zorginstelling met anodische oxidatie 3 5. Pilot 9: gebouw met celfunctie met ultrafiltratie als poortwachter Pilot : schoolgebouw met ultrafiltratie op het gebruikspunt Pilot : zorginstelling met ultrafiltratie als poortwachter Pilot 2: kantoorgebouw met pasteurisatie Pilot 3: gebouw met celfunctie met anodische oxidatie 38 Kiwa N.V mei 2006

11 5.5 Pilot 4: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie Pilot 5: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie Pilot 6: gebouw met logiesfunctie met anodische oxidatie 43 6 Resultaten Inleiding Pilot : ziekenhuis met koper/zilver-ionisatie Pilot 2: zorginstelling met koper/zilver-ionisatie Pilot 3: zorginstelling met koper/zilver-ionisatie Pilot 4: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie Pilot 5: sportverenigingsgebouw met anodische oxidatie Pilot 6: gebouw met celfunctie met anodische oxidatie in warmwatervoorziening Pilot 7: universiteitsgebouw met elektrodiafragmalyse Pilot 8: zorginstelling met anodische oxidatie Pilot 9: gebouw met celfunctie met ultrafiltratie als poortwachter Pilot : schoolgebouw met ultrafiltratie op gebruikspunt Pilot : zorginstelling met ultrafiltratie als poortwachter Pilot 2: kantoorgebouw met pasteurisatie Pilot 3: gebouw met celfunctie met anodische oxidatie in warmwatervoorziening Pilot 4: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie Pilot 5: gebouw met celfunctie met koper/zilver-ionisatie 6.7 Pilot 6: gebouw met logiesfunctie met anodische oxidatie 7 7 Conclusies en discussie 7. Koper/zilver-ionisatie 7.2 Anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse Fysische technieken Poortwachterconcept met membraanfiltratie Gebruikspuntconcept met membraanfiltratie Pasteurisatie als poortwachter Evaluatie 23 8 Literatuurreferenties 27 I Bijlage. Standaard monitoringprotocol pilotprojecten 29 Kiwa N.V mei 2006

12 Aanleiding Bij legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallatie houdt het Ministerie van VROM primair vast aan toepassing van het thermisch beheersconcept. Kort omschreven betekent dit: houd het koude water voldoende koud, het warme water voldoende warm en zorg voor een goede doorstroming. Kan men hier niet voortdurend aan voldoen dan dient men periodiek beheersmaatregelen toe te passen die uitgaan van het spoelen van koud-, meng- of warmwaterleidingen en/of het thermisch desinfecteren van meng- en warmwaterleidingen. In een aantal collectieve leidingwaterinstallaties blijkt toepassing van het thermisch beheersconcept om technische of financiële redenen niet altijd uitvoerbaar of niet afdoende te zijn. Bovendien krijgen veel eigenaren van collectieve leidingwaterinstallaties te maken met leveranciers die alternatieve beheersconcepten op de markt aanbieden. Deze situatie van probleemgevallen en aanbieders van alternatieven vraagt om duidelijkheid over de toepasbaarheid van de verschillende alternatieve beheersconcepten. In zijn brief aan de Tweede Kamer van 8 september 2003 geeft de staatssecretaris van VROM een nadere uitwerking over het beleid rond de toepassing van alternatieve beheerstechnieken voor legionellapreventie. In de brief geeft de staatssecretaris aan geen belemmeringen te zien in de toepassing van alternatieve beheersconcepten die zijn gebaseerd op fysische technieken. Uitgaande van het juiste onderhoud en beheer bij toepassing van fysische technieken is de kans op negatieve effecten op de waterkwaliteit te verwaarlozen. Technieken waarbij bestrijdingsmiddelen aan het water worden toegevoegd, zijn volgens de staatssecretaris voorlopig niet aan de orde, juist omdat bij deze technieken de kans op een negatieve uitwerking op de waterkwaliteit wel groot is. Op het moment van het schrijven van de brief zijn de middelen ook op grond van de Bestrijdingsmiddelenwet niet toegelaten voor continu gebruik in een collectieve leidingwaterinstallatie. Voor een tweetal technieken anodische oxidatie en koper/zilver ionisatie geeft de staatssecretaris aan dat het wenselijk is ze op kleine schaal uit te testen waarbij de effectiviteit en neveneffecten van deze technieken in kaart wordt gebracht. Omdat het gebruik van koper- en zilverelektroden onder de Bestrijdingsmiddelenwet valt, moet voor toepassing van deze techniek een proefontheffing worden aangevraagd. Voor anodische oxidatie geldt dat alleen indien bij toepassing van deze techniek gebruik wordt gemaakt van een stof die specifiek voor de bestrijding van (legionella)bacteriën op de markt wordt gebracht. Begin 2004 heeft Kiwa opdracht gekregen van het Ministerie van VROM voor het opzetten en begeleiden van een 5-tal pilots met alternatieve beheersconcepten voor legionellapreventie. Deze opdracht maakt onderdeel uit van het project Kiwa N.V mei 2006

13 Beoordeling alternatieve technieken legionellapreventie dat drie projectonderdelen omvat. De resultaten van projectonderdeel 2 Coördinatie en begeleiding van pilots zijn in dit rapport uitgewerkt. Kiwa N.V. - - mei 2006

14 2 Opzet en doel van het onderzoek Het doel van het onderzoek kan als volgt worden omschreven: initiëren en begeleiden van 5 pilots met alternatieve beheersconcepten; evalueren van de effecten en neveneffecten van de alternatieve beheersconcepten op de waterkwaliteit; opstellen van een advies gericht op toepassing van deze technieken in gebouwen in Nederland. Bij het vaststellen van de verschillende pilotlocaties is uitgegaan van bestaande contacten tussen leveranciers en (geïnteresseerde) eigenaren van collectieve leidingwaterinstallaties. In de opzet van het onderzoek was het uitgangspunt dat de kosten voor het aanbrengen van de techniek, voor het onderhoud en beheer van de techniek en voor het uitvoeren van monitoringprotocol ten laste komen van de eigenaar en/of de leverancier. Pas na overeenstemming tussen leverancier en eigenaar over de kosten kon een pilot van start gaan. Kiwa heeft als onderzoeksbureau in het onderzoek voornamelijk een observerende rol gehad. Het onderzoek omvatte de volgende drie fasen:. uitvoeren van voorbereidende werkzaamheden; 2. verzamelen en verwerken van analysedata; 3. evalueren van de gegevens. Ad. De voorbereidende werkzaamheden bestonden uit: opstellen van een incheckformulier voor de pilots; opstellen van een standaard monitoringprotocol; opstellen van een standaard logboek; selectie van een laboratorium voor het uitvoeren van het analytisch onderzoek; initiëren van de pilots door afspraken te maken met leverancier en eigenaar; (per pilot) bezoeken van de onderzoeklocatie en invullen van het incheckformulier; (per pilot) toezenden van het logboek; (per pilot) toezenden van het definitieve monitoringprotocol aan het laboratorium als start van de pilot. Ad 2. Alle analysegegevens zijn verwerkt in excel-sheets en bewerkt voor grafische weergave. Ad 3. Bij de evaluatie van de pilots is naast de analysegegevens ook gebruik gemaakt van gegevens uit het logboek en informatie van de leverancier. Kiwa N.V. - - mei 2006

15 Kiwa N.V mei 2006

16 3 Uitvoering 3. Selectie pilots In de opzet van het onderzoek was er ruimte voor het begeleiden van 5 pilots met alternatieve beheersconcepten. Op verzoek van het Ministerie van VROM zijn er ook pilots geselecteerd waarbij gebruik wordt gemaakt van fysische technieken als onderdeel van het beheersconcept. Bij het beoordelen van een project als potentiële pilotlocatie zijn de volgende criteria gehanteerd: er is sprake van een probleemlocatie waarbij er op tappunten regelmatig Legionella is aangetroffen; er is een risicoanalyse uitgevoerd en er is een beheersplan opgesteld waaruit blijkt dat de installatie is gesaneerd (corrigerende maatregelen) of wordt beheerst (beheersmaatregelen); er is bereidheid van de leverancier en/of de eigenaar om de analysekosten voor het monitoringprotocol op zich te nemen; bij voorkeur is het project nog niet gestart zodat er een nulmeting kan worden uitgevoerd; bij voorkeur betreft het een locatie die valt onder hoofdstuk IIIc van het Waterleidingbesluit. Bovendien is bij de definitieve keuze van de pilots aandacht gegeven aan de volgende randvoorwaarden: de verschillende alternatieve technieken worden zo evenredig mogelijk verdeeld over de beschikbare pilots; er worden zoveel mogelijk verschillende leveranciers betrokken bij de pilots; er is sprake van een zo groot mogelijke landelijke spreiding zodat zoveel mogelijk verschillende waterkwaliteiten in het onderzoek worden betrokken. Het selecteren van geschikte pilots voor het onderzoek heeft veel tijd in beslag genomen. Dit had enerzijds te maken met het beperkte aanbod en was anderzijds het gevolg van het uitgangspunt dat de kosten voor het uitvoeren van de pilot en het monitoringprotocol ten laste komen van de eigenaar en/of de leverancier. Dit betekende in de praktijk een belangrijke drempel en had tot gevolg dat er onderhandeld moest worden over de omvang van het monitoringprotocol (zie paragraaf 3.3.) Bijkomende consequentie was dat uiteindelijk bij de vaststelling van de pilots niet aan alle bovengenoemde criteria is voldaan. In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de verschillende locaties en de op die locaties toegepaste alternatieve technieken. Met de eigenaren van de collectieve installaties is - om voor de hand liggende redenen - afgesproken dat alle locatiegegevens in dit rapport worden geanonimiseerd. Daarnaast is besloten om ook alle leveranciergegevens te anonimiseren aangezien dit Kiwa N.V mei 2006

17 onderzoek zich in eerste instantie richt op het testen van technieken en niet op de apparatuur van afzonderlijke leveranciers. De typering van een locatie in tabel is cursief gedrukt als de locatie niet valt onder hoofdstuk IIIc van het Waterleidingbesluit, dat wil zeggen geen wettelijke verplichting voor de eigenaar voor het uitvoeren van een risicoanalyse en het opstellen van een beheersplan. Een extra pilot (pilot 6) is toegevoegd nadat de eigenaar bereid bleek de begeleidingskosten voor het onderzoek voor eigen rekening te nemen. De technieken zijn nader toegelicht in hoofdstuk 4. Tabel Overzicht van de geselecteerde pilots en de toegepaste alternatieve technieken. pilot typering locatie techniek Leverancier Ziekenhuis Cu/Ag-ionisatie CA 2 Zorginstelling Cu/Ag-ionisatie CA2 3 Zorginstelling Cu/Ag-ionisatie CA3 4 gebouw met celfunctie Cu/Ag-ionisatie CA4 5 Sportvereniging anodische oxidatie AO 6 gebouw met celfunctie anodische oxidatie AO2 7 Universiteitsgebouw anodische oxidatie AO3 (elektrodiafragmalyse) 8 Zorginstelling anodische oxidatie AO4 9 gebouw met celfunctie ultrafiltratie FY (poortwachter) Schoolgebouw ultrafiltratie FY2 (point-of-use) Zorginstelling ultrafiltratie FY3 (poortwachter) 2 Kantoorgebouw pasteurisatie FY4 3 gebouw met celfunctie anodische oxidatie AO2 4 gebouw met celfunctie Cu/Ag-ionisatie CA4 5 gebouw met celfunctie Cu/Ag-ionisatie CA 6 gebouw met logiesfunctie anodische oxidatie AO5 Uit tabel blijkt dat er geen pilot is waarbij UV-technologie wordt toegepast in een leidingwaterinstallatie. Tijdens de selectieperiode is diverse malen contact gezocht met leveranciers van dergelijke apparatuur, maar er waren in die periode geen concrete projecten om in het onderzoek te betrekken. 3.2 Selectie laboratorium Voor de start van de pilots is het Vitens Laboratorium (C-Mark) geselecteerd voor het uitvoeren van alle analyses in het onderzoek. Belangrijkste praktische reden voor de keuze van één laboratorium voor dit onderzoek was dat alle communicatie (bijvoorbeeld via de monitoringprotocollen; zie paragraaf 3.3). via één contactpersoon kan verlopen. Bovendien wordt het hierdoor eenvoudiger om de resultaten van de verschillende pilots met elkaar te vergelijken, zonder dat er hierbij discussie ontstaat over mogelijke verschillen in uitvoering van de Kiwa N.V mei 2006

18 analyse op Legionella (NEN 6265). Als eis is gesteld dat het laboratorium voor de meeste analyses maar in ieder geval voor de analyse op Legionella geaccrediteerd is. Verder is de eis gehanteerd dat het laboratorium voor de analyse op Legionella deelneemt aan het ringonderzoek en daarin over het algemeen goed presteert. 3.3 Monitoringprotocol en toetsingskader Voor het uitvoeren van de analyses tijdens de pilots is door Kiwa een standaard monitoringprotocol opgesteld (zie bijlage ). Dit protocol richt zich uitsluitend op monitoring van de waterkwaliteit tijdens de pilot waarbij het accent ligt op meting van de effectiviteit en neveneffecten van de techniek. Er zijn geen metingen uitgevoerd aan de biofilm. De wettelijk verplichte monitoring conform bijlage B tabel C (parameters met auditfrequentie) of conform hoofdstuk IIIC van het Waterleidingbesluit (Legionella) is wel in het protocol opgenomen maar is niet meegenomen in de uitvoering van het protocol tijdens de pilot (voor eigen verantwoordelijkheid van de eigenaar). Voor een aantal parameters waaronder Legionella is er echter wel sprake van overlap tussen het monitoringprotocol en de wettelijke verplichte analyses. In tabel 2 is voor de drie verschillende technieken (fysisch, anodische oxidatie en koper/zilver-ionisatie) een overzicht gegeven van de verschillende parameters voor het vaststellen van effectiviteit en neveneffecten. Daarnaast zijn in tabel 2 voor de verschillende parameters de kwaliteitseisen opgenomen uit het Waterleidingbesluit (toetsingskader). Ten aanzien van de norm voor koper dient te worden opgemerkt dat de bemonstering voor de koperanalyse in dit onderzoek niet is uitgevoerd conform de aan deze norm gekoppelde methode zoals beschreven in noot 2 bij tabel II uit bijlage A van het Waterleidingbesluit (steekproefmethode). Voor zilver geldt dat er in het huidige Waterleidingbesluit van januari 200 geen norm meer is opgenomen. Daarvoor bedroeg de norm µg/l. Die normstelling is in 200 afgevoerd onder andere omdat de concentratie van zilver in drinkwater altijd veel lager was dan deze waarde. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert voor zilver een richtwaarde van µg/l. Deze concentratie is in dit onderzoek gebruikt als toetswaarde. De WHO hanteert ook richtwaarden voor een aantal gehalogeneerde azijnzuren: monochloorzijnzuur: 0,02 mg/l; dichloorazijnzuur: 0,05 mg/l; trichloorazijnzuur: 0,2 mg/l. Toelichting op tabel 2 voor anodische oxidatie: voor de effectiviteit is de ph een belangrijke parameter in verband met de vorming van vrij chloor; bij de elektrolyse wordt vrij chloor gevormd uit chloride zodat de chlorideconcentratie van belang is voor de effectiviteit. Bij een aantal technieken wordt ook chloride gedoseerd. In dat geval is monitoring van chloride van belang om vast te kunnen stellen of de norm voor chloride in drinkwater niet wordt overschreden; trihalomethanen en haloazijnzuren zijn ongewenste nevenproducten van de oxidatie met chloor. Kiwa N.V mei 2006

19 Toelichting op tabel 2 voor koper/zilver-ionisatie: de ph en hardheid van het water zijn van invloed op de effectiviteit van de techniek in verband met mogelijke scaling van de elektroden en complexering van de zilverionen [2]; de toevoeging van koper- en zilverionen kan invloed hebben op de kleur van het water en mogelijk op de troebelheid als gevolg van neerslag van zilverzouten. tabel 2 Overzicht van de parameters uit het monitoringprotocol kwaliteitseis Fysische Waterleidingbesluit techniek anodische oxidatie koper/zilver -ionisatie Effectiviteit Legionella kve/l X X X koloniegetal 22 C kve/ml X X X koper µg/l X zilver - X chloride 50 mg/l X chloor-totaal - X chloor-vrij - X ph 7,0 < ph < 9,5 X X totale hardheid < TH < 2,5 mmol/l X (TH) Neveneffecten temperatuur 25 C (koud X X X leidingwater) kleur 20 mg/l Pt/Co X troebelheid 4 FTE (aan tap) X trihalomethanen 2 25 µg/l (som) X halo-azijnzuren 3 - X de WHO geeft aan dat in drinkwater concentraties van zilver tot µg/l getolereerd kunnen worden zonder gezondheidsrisico []. De laatst vermelde eis voor zilver in het Waterleidingbesluit dateert uit het Waterleidingbesluit van 984 en was µg/l. 2 trihalomethanen of THM betreft de som van de volgende verbindingen: broomdichloormethaan, dibroomchloormethaan, tribroommethaan, trichloormethaan (chloroform). 3 halo-azijnzuren of HAA betreft de som van de volgende verbindingen: broomchloorazijnzuur, broomdichloorazijnzuur, chloordibroomazijnzuur, dibroomazijnzuur, dichloorazijnzuur, monobroomazijnzuur, monochloorazijnzuur, tribroomazijnzuur, trichloorazijnzuur. Het standaard aantal meetpunten op basis van het monitoringprotocol is berekend op basis van het aantal tappunten in de leidingwaterinstallatie. Hiervoor is een glijdende schaal gemaakt van minimaal 2 meetpunten voor een kleine installatie (tot 50 tappunten) tot maximaal 4 meetpunten voor een grote installatie (>.600 tappunten). In overleg met de leverancier en de eigenaar van de leidingwaterinstallatie is uiteindelijk - met het standaard monitoringprotocol als basis - per afzonderlijke pilot een monitoringprotocol opgesteld. Als gevolg van een discussie over noodzaak en kosten kan het definitieve protocol op een aantal punten afwijken van de standaard (minder meetpunten, lagere frequentie, minder parameters etc.) Kiwa N.V mei 2006

20 4 Korte beschrijving van de technieken 4. Inleiding In dit hoofdstuk is een korte algemene beschrijving gegeven van de verschillende technieken die in de pilots zijn toegepast. Hierbij is tevens aandacht besteed aan verschillen die er tussen leveranciers kunnen optreden. 4.2 koper/zilver-ionisatie Bij koper/zilver-ionisatie worden via elektrolytische weg koper (Cu 2+ )- en zilverionen (Ag + ) in het water gebracht. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een doorstroomcel waarin elektroden van koper-, zilver of een koperzilverlegering zijn aangebracht. Het doseren van koper- en zilverionen aan het water wordt veelal proportioneel gestuurd op basis van de volumestroom water door een microprocessor die of de stroom door de cel regelt of successievelijk een aantal cellen in- of uitschakelt. Koper- en zilverionen hebben een synergetisch desinfecterend effect omdat ze de integriteit van de celmembraan respectievelijk de celeiwitten van microorganismen aantasten [5]. De mate van toxiciteit van de ionen is afhankelijk van de concentratie waarin de metaalionen aanwezig zijn en van de aard en conditie van het micro-organisme. Bij praktijkonderzoek in de Verenigde Staten aan warmwatercirculatiesystemen in ziekenhuizen is vastgesteld dat voor voldoende effectiviteit concentratieniveaus noodzakelijk zijn van ten minste 400 µg/l voor koper en 40 µg/l voor zilver [4]. In een vergelijkbare situatie stellen Duitse onderzoekers vast dat ook zilverconcentraties kleiner dan µg/l effectief blijken. Overigens blijkt deze effectiviteit niet persistent, na één jaar moeten de zilverconcentraties worden verhoogd [6]. Door leveranciers van koper/zilver-ionisatie worden concentratieniveaus aangehouden van 500 µg/l voor koper en 50 µg/l voor zilver. Kritische aspecten zijn de ph en de hardheid van het water. In algemene zin neemt bij toename van de ph de oplosbaarheid van koper af. Verder neemt boven een ph van 7,5 de hoeveelheid van het meest toxische koperion Cu 2+ verhoudingsgewijs (t.o.v. Cu + ) steeds verder af. Bovendien is er meer sprake van complexvorming met hydroxyl- en carbonaationen van de vrije koper- en zilverionen bij hogere ph-waarden. De oplosbaarheid van zilver is overigens aanzienlijk minder ph-afhankelijk en bovendien heeft de ph in het geval van zilver minder invloed op het predominante ion [7]. Een hoge hardheid kan aanleiding geven tot afzetting van hardheidszouten op de elektroden (scaling) waardoor (zonder ingrijpen) de concentratieniveaus langzaam gaan dalen. Alle leveranciers hanteren in grote lijnen het hierboven beschreven principe. Er zijn verschillen tussen leveranciers voor wat betreft de sturing van de elektrolysecel, de opbouw van de cel, het aantal cellen en de vorm van de elektroden. Het belangrijkste onderscheid tussen de leveranciers kan worden Kiwa N.V mei 2006

21 gemaakt op basis van de samenstelling van de elektroden. Sommige leveranciers maken gebruik van koperelektroden en zilverelektroden, andere leveranciers gebruiken één type elektrode op basis van een koper/zilver-legering. 4.3 anodische oxidatie waaronder elektrodiafragmalyse Door middel van elektrolyse (gelijkstroom tussen twee elektroden onder een lage spanning) kunnen in water aanwezige stoffen worden omgezet in oxiderende en/of desinfecterende stoffen. Chloride-ionen worden daarbij omgezet in elementair chloor (Cl 2 ) en vervolgens in onderchlorig zuur (HOCl). Hydroxylionen worden omgezet in zuurstofradicalen, atomaire zuurstof en hydroxylradicalen. Deze stoffen worden gevormd aan de anode, vandaar de naam anodische oxidatie. De concentratie chloor die wordt bereikt, is afhankelijk van de stroomsterkte, en kan variëren van enkele microgrammen per liter tot een milligram per liter. Onbekend is in welke concentraties zuurstof- en hydroxylradicalen worden gevormd, maar door de hoge reactiviteit en (daardoor) korte levensduur van de radicalen, zal het concentratieniveau snel afnemen. De radicalen veroorzaken ter plaatse van de elektrolysecel een snelle desinfectie, terwijl het gevormde chloor ook nog een restwerking kan hebben in de nageschakelde installatie. Verlaging van de ph versterkt het effect van de zuurstofradicalen. Ook de deinfectie met chloor is effectiever bij lage ph omdat de verhouding onderchlorig zuur (HOCl) en hypochloriet (OCl - ) dan hoger is. Onderchlorig zuur is effectiever als desinfectiemiddel dan het hypochloriet-ion. Bij een ph van 7 of lager is 80 % of meer van het chloor aanwezig als onderchlorig zuur en is de desinfectie het meest effectief. Het meeste drinkwater in Nederland heeft echter ph-waarden van 7,5 of hoger. Het aandeel onderchlorig zuur bij die ph ligt rond de 50 % en neemt verder af als de ph nog hoger wordt. Kritische aspecten van de techniek zijn naast de ph, het chloridegehalte van het water, de mogelijke vorming van ongewenste reactieproducten van de desinfectie en de vervuiling/scaling van de elektroden. Om scaling tegen te gaan wordt er vaak een automatisch ompoling toegepast op de elektroden. Als het elektrisch geleidingsvermogen van het water te laag is, kan er eventueel keukenzout aan het water worden gedoseerd. Bij anodische oxidatie wordt in de meeste gevallen de elektrolysecel direct in de waterstroom aangebracht, bijvoorbeeld in de hoofdleiding of eventueel in een by-pass. De elektrolysecel wordt gestuurd op basis van de waterflow en meting van het chloorgehalte op een of meerdere punten in het leidingwatersysteem. Indien er keukenzout wordt gedoseerd voor de cel, wordt de dosering veelal gestuurd door middel van een meting van het elektrisch geleidingsvermogen. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om de anodische oxidatie parallel aan de leidingwaterinstallatie te plaatsen. In dat geval wordt de anodische cel gevoed met een kleine hoeveelheid leidingwater waarin meestal na toevoeging van keukenzout door elektrolytische reacties relatief hoge concentraties oxiderende/desinfecterende stoffen worden aangemaakt die vervolgens Kiwa N.V mei 2006

22 proportioneel worden gedoseerd aan het leidingwater. Deze vorm van anodische oxidatie is bij geen van de pilots in dit onderzoek toegepast. Elektrodiafragmalyse is een vorm van anodische oxidatie die zich eveneens baseert op het principe van de vorming van oxiderende stoffen aan de anode in een elektrolytische cel. In dit geval zijn echter de anode en de kathode door een keramisch membraan van elkaar gescheiden. Door het diafragma vindt alleen transport plaats van ionen en elektronen. Aan de anode wordt een oplossing gevormd (anoliet-oplossing) die een aantal oxidatieve/ desinfecterende componenten bevat zoals ozon, waterstofperoxide, chloordioxide en onderchlorig zuur. Een ander belangrijk verschil met andere vormen van anodische oxidatie is dat in de elektrodiafragmalyse-apparatuur met onthard leidingwater een verzadigde keukenzoutoplossing wordt bereid die vervolgens in de elektrolysecel wordt gebracht. De op die wijze bereide geconcentreerde anolietoplossing wordt vervolgens proportioneel gedoseerd aan het leidingwatersysteem. 4.4 membraanfiltratie, eventueel in combinatie met een eenmalige desinfectie Micro- en ultrafiltratiemembranen zijn microporeuze membranen die in staat zijn om micro-organismen waaronder Legionella uit een waterstroom te verwijderen. Het betreft een fysische techniek die wordt gekenmerkt door een lokale werking. Dit betekent dat er geen restwerking is voor de nageschakelde installatie. Door de accumulatie van micro-organismen en andere niet opgeloste bestanddelen op het membraan zal er naar verloop van tijd verstopping van het membraan optreden. Hierdoor neemt de volumestroom door het membraan geleidelijk af. Voor micro- en ultrafiltatiemembranen is het gebruikelijk dat de vervuiling op regelmatige basis door terugspoelen van de membranen wordt verwijderd. Hierbij ontstaat een geconcentreerde waterstroom die moet worden afgevoerd. Het belangrijkste kritische aspect van de toepassing van micro- en ultrafiltratie is de integriteit van de membranen. Hiermee wordt bedoeld dat de membranen in principe een absolute barrière vormen tegen micro-organismen tot het moment dat er door welke oorzaak ook een lekkage optreedt van (één van) de membranen. De goede werking is dan niet langer gewaarborgd. Voor de toepassing van membraanfilters direct op het aërosolvormende tappunt volgens het zogenaamde gebruikspuntconcept is het ontbreken van een restwerking in de nageschakelde installatie geen probleem. In de praktijk zijn door meerdere firma s douchefilters en kraanfilters ontwikkeld op basis van micro- of ultrafiltratiemembranen. Er is inmiddels ook een variant die kan worden gespoeld, maar over het algemeen moeten de filters na een bepaalde periode worden verwisseld. Het vervangen van de filters is ook de belangrijkste maatregel om de integriteit van de membranen te garanderen. Kiwa N.V mei 2006

23 Membraanfilters kunnen ook worden toegepast in de aanvoerleiding van een (deel van een) leidingwaterinstallatie. In dat geval wordt gesproken over het poortwachterconcept. Door de lokale werking van de membraanfiltratie is de toepassing als poortwachter alleen zinvol in combinatie met een uitgebreide sanering van de nageschakelde leidingwaterinstallatie. Met sanering wordt bedoeld een uitgebreide risicoanalyse waarbij dode leidingstukken worden verwijderd gevolgd door een chemische (reiniging en) desinfectie van de aangepaste installatie. De leidingwaterinstallatie dient vervolgens te worden schoongespoeld met water dat is behandeld in de poortwachter. De poortwachter voorkomt vanaf dat moment de aanvoer van legionellabacteriën met het voedende drinkwater. Er is dan sprake van hygiënisch beheer waarbij op geen van de tappunten nog Legionella kan worden aangetroffen. 4.5 Pasteurisatie Op verzoek van het Ministerie van VROM is pasteurisatie als alternatieve techniek toegevoegd aan de pilotstudies. Pasteurisatie-apparatuur is ontworpen om als poortwachterconcept te worden geïnstalleerd. De techniek komt optimaal tot zijn recht bij sanitaire installaties waar warm en koud water op het tappunt of via een thermostatisch mengwatertoestel worden gemengd tot de gewenste gebruikstemperatuur. Al het leidingwater dat stroomafwaarts van de pasteurisatie wordt verbruikt, is eerder minimaal 300 seconden verhit op 70 C en daarna weer afgekoeld naar de gebruikstemperatuur. Tijdens de situatie waarbij er niet wordt getapt geldt door de aanwezigheid van een ringleidingsysteem dat het proces van verhitten en afkoelen continu in stand wordt gehouden. Doelstelling is om de mogelijk in het koude binnenstromende tapwater aanwezige legionellabacteriën door een thermische behandeling te laten afsterven. Daardoor zal er verder stroomafwaarts in de circulerende warm water leidingsectie geen voor de gezondheid schadelijke en meetbare concentratie aanwezig zijn of aangroei plaatsvinden. Kiwa N.V mei 2006

24 5 Korte beschrijving van de pilotlocaties 5. Inleiding In dit hoofdstuk is per pilot een korte karakterisering gegeven. De gegevens zijn verzameld in een startgesprek vóór de opstart van de pilot en in een evaluatiegesprek na afronding van de pilot. De startgesprekken zijn gevoerd met de leverancier en de (vertegenwoordiger van de) gebouweigenaar en de evaluatiegesprekken alleen met de leverancier. Conform de gemaakte afspraken voor dit onderzoek zijn de verstrekte gegevens niet in de praktijk gecontroleerd. Dit betekent bijvoorbeeld dat tijdens de gesprekken de risicoanalyse en het beheersplan zijn besproken, maar er is geen controle uitgevoerd op beide documenten. De volgende gegevens zijn geïnventariseerd: karakteristieken van de pilotlocatie; informatie over eventueel uitgevoerde risicoanalyses en opgestelde beheersplannen; informatie over de toegepaste alternatieve techniek; informatie over de legionellahistorie van de locatie. Voor de registratie van gegevens tijdens de pilot die van belang zijn voor de interpretatie van de onderzoeksresultaten (wijzigingen in de instelling van de apparatuur, wijzigingen in de leidingwaterinstallatie, toepassen van bepaalde beheersmaatregelen of corrigerende maatregelen) is elke pilotlocatie voorzien van een logboek. De belangrijkste informatie uit het logboek is eveneens toegevoegd aan het overzicht in dit hoofdstuk. 5.2 Pilot : ziekenhuis met koper/zilver-ionisatie Kerngegevens locatie Complex collectief leidingwatersysteem Bouwdelen in oudbouw en bouwdelen in nieuwbouw Aantal tappunten > 2000 Waterverbruik per jaar rond m 3 Dagverbruik 80 m 3 Piekverbruik max. 30 m 3 /uur Aantal meetpunten in de pilot is 7. Hiervan liggen 5 meetpunten verspreid over de verschillende bouwdelen. Er is één meetpunt in de hoofdtoevoer voor de koper/zilverionisatie (totale analysepakket) en één meetpunt direct na de ionisatie (alleen koper- en zilveranalyse). Alle meetpunten worden volgens opgave van de gebouweigenaar ten minste eens per week intensief gebruikt. Voor één meetpunt is expliciet aangegeven dat het een weinig gebruikt tappunt betreft (op dit punt is tijdens het onderzoek geen Legionella aangetroffen). Detailgegevens locatie Er is één centraal leveringspunt dat wordt gevoed door twee separate leidingen van het Kiwa N.V mei 2006

25 waterleidingbedrijf. Warmwaterbereiding vindt centraal plaats op drie posities. Het betreft warmtewisselaars met voorraadvorming. Uitgaande temperatuur is hoog (> 70 C), retourtemperatuur is hoger dan 60 C. Voor warm water zijn er in de oud- en nieuwbouw separate circulatiesystemen. In alle schachten bevinden zich op de aftakkingen naar de afdelingen temperatuuropnemers die zijn gekoppeld aan het GBS-systeem. Er is nog één klein mengwatersysteem in de keuken maar dat systeem wordt gesaneerd. De koudwaterleidingen lopen in dezelfde schachten als de warmwater- en CV-leidingen. De koudwaterleidingen zijn wel geïsoleerd. Tappunten met aërosolvorming zijn verspreid over het hele gebouw aanwezig. Het gaat hierbij voornamelijk om douches. Voor de afdeling nierdialyse is vanaf de hoofdleiding voor de koper/zilver-ionisatie een aparte voedingsleiding aangelegd. Als leidingmateriaal is koper toegepast. Risicoanalyse en beheersplan Voor de oudbouw is in maart 200 een risicoanalyse uitgevoerd en is er een beheersplan opgesteld. Tijdens verbouwingswerkzaamheden zijn voor zover mogelijk en realistisch alle noodzakelijk aanpassingen doorgevoerd. Voor de nieuwbouw zijn bij de start van de pilot nog geen risicoanalyse en beheersplan beschikbaar. Geïnstalleerde techniek Koper/zilver-ionisatie In de hoofdleiding zijn parallel 3 ionisatiesystemen geplaatst.elk systeem bestaat uit twee units die elk 2 elektrodenkamers bevatten. Elke unit bevat een elektrodenkamer met een elektrodenpaar koper en een elektrodenkamer met een elektrodenpaar zilver. In totaal betreft het 2 elektrodenkamers. De afgifte van koper en zilver gebeurt gedeeltelijk proportioneel op basis van de momentane waterflow die afzonderlijke units inschakelt dan wel uitschakelt. Bij geen flow worden ter beveiliging alle systemen/units uitgeschakeld. De afgifte van koper en zilver kan afzonderlijk worden geregeld. Hiertoe kan per elektrodenpaar het percentage van de maximale stroomsterkte worden afgelezen en ingeregeld ( % is maximale stroomsterkte, 0 % is minimale stroomsterkte). De elektroden worden gereinigd door middel van schoonspuiten of blasten, dit betekent dat de afvoer van de installatie wordt ontkoppeld waarna tijdelijk de stroomsnelheid in een elektrodenkamer wordt verhoogd. Legionellahistorie Er zijn in de oudbouw verschillende malen overschrijdingen geweest bij de reguliere monsternemingen. Op grond van deze overschrijdingen zijn regelmatig delen van de installatie buiten bedrijf gesteld, gereinigd en chemisch gedesinfecteerd. Overige bijzonderheden pilottest (uit logboek) Voor de nulmeting zijn in totaal 7 tappunten bemonsterd verspreid over het gehele gebouw De koper/zilver-ionisatie is operationeel. De (4) besmette tappunten uit de nulmeting worden om de dag minuten gespoeld gedurende een periode van twee weken Instelling: koperelektroden 40 % van maximaal vermogen Instelling: zilverelektroden 80 % van maximaal vermogen In overleg met Kiwa zijn de 7 meetpunten vastgelegd Koperelektroden: 45 % van maximaal vermogen Zilverelektroden: % van maximaal vermogen Op een aantal tappunten is er sprake van een sterke toename van het koloniegetal bij 22 C (>.000 kve/ml). Ook na de bemonstering op 20-- Kiwa N.V mei 2006

26 2004 is dit nog vastgesteld, maar bij de volgende monsternemingen nemen de waarden over het algemeen weer af tot onder de norm van kve/ml Koperelektroden: 40 % van maximaal vermogen Zilverelektroden: 90 % van maximaal vermogen -4- Koperelektroden: 35 % van maximaal vermogen Zilverelektroden: 90 % van maximaal vermogen -5- Extra analyse uitgevoerd buiten het monitoringprotocol om door de leverancier in overleg met de gebouweigenaar op 8 weinig gebruikte tappunten in het gebouw. Op geen van de 8 punten is Legionella aangetroffen Koperelektroden: 35 % van maximaal vermogen Zilverelektroden: 85 % van maximaal vermogen 5.3 Pilot 2: zorginstelling met koper/zilver-ionisatie Kerngegevens locatie Complex collectief leidingwatersysteem Hoogbouw en laagbouw. Aantal tappunten ligt rond de 500 Waterverbruik is 5 tot m 3 /dag Aantal meetpunten in de pilot bedraagt 8. Het betreft 8 meetpunten die verspreid liggen door het gebouw. Alle meetpunten worden volgens opgave van de eigenaar minstens eens per week gebruikt. Voor 3 meetpunten wordt dit alleen gerealiseerd door twee keer per week de tappunten te spoelen (beheersmaatregel). Detailgegevens locatie Er is één leveringspunt voor drinkwater. Na het leveringspunt is er een opsplitsing van het drinkwaternet over hoogbouw (hydrofoor) en laagbouw (in ketelhuis). Er is een centrale warmwaterbereiding met twee gasgestookte boilers. Er is sprake van een warmwatercirculatiesysteem met meerdere deelringen, de retourtemperatuur ligt boven 60 C. Op een speciale afdeling is elke afzonderlijke kamer voorzien van een thermostatisch mengventiel voor de levering van mengwater op de tappunten. De uittapleidingen na de mengventielen zijn relatief kort. Type tappunten met aërosolvorming betreft voornamelijk douches op de kamers en een handdouche in de keuken. Als leidingmateriaal is koper toegepast. Risicoanalyse en beheersplan Er is een risicoanalyse uitgevoerd door een extern bureau. Op grond van deze risicoanalyse zijn er corrigerende maatregelen uitgevoerd. Alle wijzigingen in de installatie worden geregistreerd in een logboek. Op weinig gebruikte tappunten worden spoelmaatregelen toegepast. De monitoring van het beheersplan en de controle van de logboeken is uitbesteed. NB. De spoelmaatregelen op weinig gebruikte koudwatertappunten blijven gehandhaafd tijdens de pilot. Volgens de leverancier is het spoelprogramma aanvankelijk niet altijd even consequent doorgevoerd. Pas later op basis van het positieve effect dat men constateerde is dit verbeterd. Geïnstalleerde techniek Koper/zilver-ionisatie Kiwa N.V mei 2006