Kompas, energiebewust wonen en werken. Woningen met EPC 0,8 berekend met de herziening van NEN in opdracht van

Transcriptie

1 Kompas, energiebewust wonen en werken Woningen met EPC 0,8 berekend met de herziening van NEN 5128 in opdracht van

2 Woningen met EPC 0,8 Voorwoord In 1995 introduceerde de overheid de energieprestatienormering (EPN) in de regelgeving voor de bouw. Het instrument had tot doel energiebesparing te bevorderen en zo de CO 2 -uitstoot terug te dringen. Tegelijkertijd zouden de energetische kwaliteit en het comfort van woningen en andere gebouwen erdoor verbeteren. De energieprestatienormering is aangewezen in het Bouwbesluit. Naast eisen voor de thermische isolatie en luchtdoorlatendheid van de gebouwschil en voor de ventilatie, gelden hierdoor nu ook eisen voor de energetische kwaliteit van een gebouw of een gedeelte daarvan. De energetische kwaliteit heeft betrekking op het totaal aan energiegebruik voor: verwarming hulpenergie koeling warmtapwaterbereiding ventilatoren verlichting bevochtiging zomercomfort toepassing zonnecellen (vermindering energiegebruik). Deze energetische kwaliteit wordt uitgedrukt in de energieprestatiecoëfficiënt (EPC). De berekening van de EPC is weergegeven in de kadertekst op pagina 4. Aanvankelijk, vanaf 1995, gold als energieprestatie-eis voor woningen een EPC 1,4. Beleidsontwikkelingen ten aanzien van energiebesparing en CO 2 -emissiereductie, bouwkundige en installatietechnische ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat de overheid de eis stapsgewijs heeft aangescherpt. In 1998 werd deze gesteld op EPC 1,2, in 2000 op EPC 1,0. Met ingang van 1 januari 2006 is de energieprestatie-eis opnieuw aangescherpt, nu naar EPC 0,8. De energieprestatienorm is een zogeheten NEN-norm: NEN De oude versie was NEN 5128:2001. Deze brochure gaat in op de nieuwe norm NEN 5128:2004. Aan bod komen de belangrijkste wijzigingen ten opzichte van de vorige versie, een aantal nieuwe energiebesparende technieken en enkele belangrijke aspecten van gezondheid en comfort. De publicatie is gebaseerd op de norm NEN 5128: Energieprestatie van woonfuncties en woongebouwen - Bepalingsmethode en het daarbij behorende rekenprogramma NPR 5129:2005. Deze brochure is bedoeld voor architecten, opdrachtgevers, ontwikkelaars en bouwers. Ze geeft een eerste indruk van de nieuwe NEN-norm en de mogelijkheden om hieraan te voldoen. De overheid heeft voor de geschetste prestatiegerichte aanpak gekozen om de aanvrager van een bouwvergunning vrijheid te geven in de manier waarop deze energiemaatregelen treft die het gewenste doel bereiken. De ontwerpvrijheid stimuleert bovendien de ontwikkeling van nieuwe besparings- en installatietechnieken. Dat heeft in de praktijk ook zo gewerkt. Innovatieve technieken die in 1995 nog sporadisch werden toegepast, zijn nu gangbaar geworden. Voorbeelden zijn gebalanceerde ventilatie en warmtepompen. 1

3 Leeswijzer Deze brochure beschrijft de belangrijkste wijzigingen in de energieprestatienorm NEN 5128, zoals ingevoerd met ingang van 1 januari Vervolgens worden enkele concepten gepresenteerd die voldoen aan de nieuwe energieprestatie-eis EPC 0,8. Een concept is een combinatie van op elkaar afgestemde bouwkundige en installatietechnische maatregelen. Bij het opstellen van de concepten is uitgegaan van een basispakket bouwkundige maatregelen, dat op onderdelen is aangepast om aan de vernieuwde eis te voldoen. Hiermee zijn vijf regulier toegepaste woninginstallaties gecombineerd: natuurlijke ventilatie met een HR-combiketel, gebalanceerde ventilatie met een HR-combiketel, zonne-energie, warmtepomp en externe warmtelevering. De CO 2 -reductie van de verschillende maatregelpakketten komt in een apart hoofdstuk aan de orde. Daarbij wordt gekeken naar de reductie ten opzichte van woningen met een EPC = 1,0. Voor de kosten en besparingen zijn indicaties opgenomen. Ook deze zijn bepaald ten opzichte van woningen met een EPC = 1,0. Tenslotte bevat de brochure een hoofdstuk met informatie over gezondheids- en comfortaspecten van de verschillende installatie- en ventilatiesystemen. 2

4 Woningen met EPC 0,8 Inhoud Belangrijkste wijzigingen in de herziening van de norm (NEN 5128:2004) 7 Aanleiding 7 Wijzigingen 7 Gelijkwaardigheid voor technieken die niet in de norm zijn opgenomen 8 Concepten voor woningen met een EPC 0,8 9 Inleiding 9 Basiskenmerken van de concepten 10 Concept 1: Natuurlijke ventilatietoevoer en mechanische afvoer met HR-combiketel 11 Concept 2: Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning (WTW) met een HR-combiketel 12 Concept 3: Zonne-energie (HR-combiketel met zonne-energie voor warmtapwaterbereiding en eventueel verwarming) 13 Concept 4: Combiwarmtepomp op bodemwarmte 14 Concept 5: Externe warmtelevering 16 Innovatieve energiebesparende voorzieningen 17 Zelfregelende ventilatieroosters 17 Vraaggestuurde ventilatieroosters 17 Warmteterugwinning uit douchewater 18 PV (photovoltaïsche cellen) 18 Concepten in de praktijk 20 Kleine rijwoning 20 Grotere rijwoning 22 Vrijstaande woning 24 Twee-onder-één-kapwoning 26 Woongebouw (24 galerijwoningen) 28 Urban villa (18 appartementen) 30 CO 2 -reductie 32 Kosten en besparingen 33 Gezondheids- en comfortaspecten van energiezuinige woningen 35 Publicaties en documentatie 38 3

5 PRINCIPE ENERGIEPRESTATIENORM (NEN 5128) De EPC wordt berekend met de volgende formule: Q pres;tot 1 EPC = 330 x A g;woon + 65 x A verlies cepc x Waarin: EPC Q pres;tot A g;woon A verlies cepc Energieprestatiecoëfficiënt Karakteristieke energiegebruik (het volgens de norm berekende energiegebruik), uitgedrukt in primaire energie met als eenheid Megajoules voor: - verwarming van de woning (transmissie- en ventilatieverliezen, ketelrendement); - hulpenergie voor verwarmingsinstallatie, ventileren en warmtapwaterbereiding (zoals pompen en elektronica); - warmtapwaterbereiding; - ventilatoren; - verlichting: forfaitaire waarde op basis van de gebruiksoppervlakte van de woning; - bij afwezigheid van een koelinstallatie wordt een energiegebruik voor zomercomfort berekend. Dit energiegebruik wordt meegenomen in de bepaling van de EPC. - koeling als die aanwezig is; - bevochtiging als die aanwezig is; - vermindering primair energiegebruik door photovoltaïsche cellen (PV). Gebruiksoppervlakte van de woonfunctie (begane grond en verdiepingen). Verliesoppervlakte van de woonfunctie (geveloppervlak). Correctiefactor. Deze is geïntroduceerd omdat de berekeningswijze in de nieuwe norm is aangepast ten opzichte van de oude. De correctiefactor zorgt ervoor dat de berekening volgens de nieuwe norm - landelijk gezien - voor nieuwbouwwoningen niet anders uitvalt dan de berekening via de oude norm. De correctiefactor is vastgesteld op 1,12. 4

6 Woningen met EPC 0,8 Het karakteristieke energiegebruik wordt berekend op basis van een standaard bewonersgedrag en een genormaliseerd buitenklimaat. Het standaard bewonersgedrag is een gemiddelde voor aanwezigheid, temperatuurinstelling, gebruik van ventilatievoorzieningen, warmtapwatergebruik etc. Het nietgebouwgebonden huishoudelijk energiegebruik voor apparaten (bijvoorbeeld koken, wassen, koelkast, radio-tv-computer, etc) wordt niet in de EPC in rekening gebracht. Dit is afhankelijk van het bewonersgedrag en heeft geen relatie met de energetische kwaliteit van de woning. Er is dus ook geen relatie tussen het energiegebruik dat met de norm wordt bepaald en het feitelijke energiegebruik dat de gas- en elektriciteitmeter van een woning aangeeft. Met de gepresenteerde formule en de nieuwe energieprestatie-eis kan men een toelaatbaar energiegebruik afleiden voor een specifieke woning of woongebouw. Hoe groter een woning of woongebouw is, des te groter is het toegestane karakteristieke energiegebruik. De formule luidt dan: Q pres;tot; toelaatbaar = 0,8 x (330 x A g;woon + 65 x A verlies ) x 1,12 Maximaal toelaatbaar energie- EPC-eis uit het Grootte van de woning correctiefactor gebruik voor verwarming, koelen, Bouwbesluit (vaste waarde) tapwater, ventilatoren, hulpenergie en verlichting 5

7 6

8 Woningen met EPC 0,8 Belangrijkste wijzigingen in de herziening van de norm (NEN 5128:2004) Aanleiding Wijzigingen De energieprestatienorm van 2001 is op een aantal essentiële punten aangepast. Hiervoor waren verschillende aanleidingen: Door de aanscherping van de energieprestatie-eis tot EPC 0,8 zullen woningen met een hogere isolatiegraad worden gebouwd, met als gevolg een groter risico op oververhitting in de zomer. Oververhitting zou er toe kunnen leiden dat bewoners later airco s gaan toepassen die veel extra energie gebruiken. Dit is te voorkomen door een goed bouwkundig- en installatietechnisch ontwerp te maken. In de norm is het begrip zomercomfort opgenomen om het risico van oververhitting te minimaliseren. Installaties en bouwkundige maatregelen hebben in energiezuinige woningen een ander effect dan in traditionele woningen. Zo wordt het stookseizoen korter, wat het energieaandeel voor verwarming verlaagt. Er zijn nieuwe bouwkundige en installatietechnische producten en technieken op de markt gekomen die tot aanmerkelijke besparingen leiden. Deze zijn in de nieuwe norm geïntroduceerd. Er was behoefte om energiedoelstellingen te koppelen aan doelstellingen op andere beleidsvelden van de overheid, zoals gezondheid (ventilatie), handhaving, toetsing en bruikbaarheid van het instrumentarium. Er was behoefte aan informatie over de invloed van de bouwkundige en installatietechnische maatregelen op de CO 2 -emissie. Het hoofdprincipe van de norm is gelijk gebleven. De herziening heeft wèl geleid tot een betere aansluiting op de huidige inzichten over energiebewuste woningbouw. De belangrijkste wijzigingen zijn: Zomercomfort Bij het bepalen van de energieprestatie wordt de mogelijke temperatuuroverschrijding in de zomer omgerekend naar extra energiegebruik voor zomercomfort. Als onvoldoende bouwtechnische maatregelen zijn getroffen waardoor men mechanische koeling moet toepassen, dan kan dit leiden tot een hogere EPC. Maandmethode De oude methode is gebaseerd op één stookseizoen. In de nieuwe norm wordt gerekend met twaalf maandelijkse perioden per jaar. Deze verandering is doorgevoerd om de kans op temperatuuroverschrijding in de zomer in rekening te kunnen brengen. Deze wijziging leidt niet tot meer werkzaamheden bij het bepalen van de EPC. Ventilatie Er zijn veel nieuwe technieken op de markt en in ontwikkeling waarmee men aan de eisen van het Bouwbesluit voor luchtverversing kan voldoen en die tevens de energiebesparing bevorderen. Naarmate woningen beter geïsoleerd en luchtdicht raken, wordt het belang van zulke technieken steeds groter. Denk aan zelfregelende en vraaggestuurde luchtroosters. In de nieuwe norm is een forfaitaire waarde opgenomen voor zelfregelende roosters, die de EPC in gunstige zin beïnvloedt (doet dalen). Vraaggestuurde roosters zijn niet opgenomen in de norm. Bij de bouwaanvraag zal men moeten aantonen dat de in rekening gebrachte prestaties ook werkelijk worden behaald. Dit kan op basis van gelijkwaardigheid. 7

9 8 Verwarming en warmtapwater (met name collectieve systemen) Bij afnemende warmtevraag krijgen andere energieposten een steeds groter gewicht, zoals het opwekkingsrendement van tapwater. Maar ook systeemrendementen, distributieverliezen en het energieverbruikaandeel van hulpenergie hebben relatief een steeds groter aandeel in de energieprestatie. De norm is zodanig gewijzigd, dat meer op de werkelijkheid toegespitste gegevens kunnen worden ingevoerd. Dit bevordert tevens het innoveren van installaties en installatietechnieken. Warmtepompen Warmtepompen hebben de laatste jaren een sterke ontwikkeling doorgemaakt waardoor er een grote verscheidenheid aan typen beschikbaar is. Er zijn typen voor individuele woningen en voor woongebouwen. Warmtepompen kunnen worden ingezet voor ruimteverwarming, voor warmtapwaterbereiding of een combinatie van beide (combiwarmtepompen). Samen met een lage temperatuur verwarmingssysteem (LTV) en het gebruik van bodemwarmte voor koeling (vrije koeling) én regeneratie van de bodem, presteert een warmtepomp goed in de energieprestatienorm. Al deze mogelijkheden kunnen worden gewaardeerd. CO 2 -reductie In de bouwregelgeving zijn geen eisen opgenomen over CO 2 -reductie. Het overheidsbeleid is hier wel op gericht. Daarom is in de nieuwe norm informatief een indicatie opgenomen van de CO 2 -emissie. Deze wordt berekend met de NPR. De uitkomst is niet alleen afhankelijk van het energiegebruik, maar ook van de samenstelling van het pakket energiedragers. Uitgangspunt is het verbruik van primaire energie. Dit betekent onder andere dat het rendement van de elektriciteitsproductie moet worden meegerekend. Dit rendement is vastgesteld op 39 procent. Als voor een bepaalde wijk bij de elektriciteitsopwekking tevens gebruik wordt gemaakt van duurzame energie (wind, zon, biomassa), dan verandert het rendement en kan de CO 2 -emissie hierop worden gecorrigeerd. cepc De correctiefactor is, zoals hiervoor al aan de orde kwam, vastgesteld op 1,12. Daarbij is uitgegaan van woningen die zijn ontworpen op een redelijk tot goed zomercomfort. In concreto betreft dit woningen met een hoge mate van passieve koeling door voldoende gebouwmassa en buitenzonwering. Gelijkwaardigheid voor technieken die niet in de norm zijn opgenomen In de nieuwe norm zijn alleen de meest gebruikelijke bouwkundige voorzieningen en installaties opgenomen. Deze worden gewaardeerd op basis van opgelegde of forfaitaire waarden. Voor producten die niet in de norm staan, of die veel beter presteren dan volgens de opgelegde waarden, is de mogelijkheid opgenomen om deze in rekening te brengen op basis van het principe van gelijkwaardigheid (artikel 1.5 van het Bouwbesluit). Op grond hiervan kan de aanvrager, door het overleggen van voldoende onderbouwing, deze producten laten vallen onder de toetsing bij de aanvraag om een bouwvergunning. Het is de bevoegdheid van Burgemeester en Wethouders te beoordelen of aan de eisen van het Bouwbesluit wordt voldaan. Op initiatief van het Ministerie van VROM, de VNG en de Vereniging STADSWERK is een werkgroep ingesteld die beoordeelt of nieuwe oplossingen gelijkwaardig zijn. Voor informatie daarover en voor oplossingen die inmiddels succesvol worden toegepast, kan men terecht op de website van de Vereniging Bouw- en Woningtoezicht Nederland: onder Bouwtechniek (Bouwbesluit) of op de website van SenterNovem.

10 Woningen met EPC 0,8 Concepten voor woningen met een EPC 0,8 Inleiding Het voldoen aan de energieprestatie-eis kan op verschillende manieren gebeuren. Het gaat om een combinatie van woningoriëntatie, vorm, indeling en gevelontwerp, technieken als bouwsystemen, isolatie, raamsystemen, detailleringen en koudebruggen, en installaties. Wie tot een optimale keuze wil komen, kan een pakket van maatregelen het beste in een zo vroeg mogelijk stadium vaststellen. Dan kunnen ontwerp, bouwkundige en installatietechnische maatregelen immers nog goed op elkaar worden afgestemd. De mogelijkheden lijken onbeperkt. Energiebesparende oplossingen kunnen elkaar vaak versterken. Soms echter zijn ze niet te combineren of werken ze elkaar zelfs tegen. Deze brochure beschrijft de belangrijkste combinaties die wèl goed samengaan om tot woningen te komen met een EPC 0,8. Een energiezuinige woning is niet zonder meer een comfortabele woning. Het is daarom belangrijk dat extra aandacht wordt besteed aan gezondheid, veiligheid, comfort en bediening. Omdat de energieconcepten afhankelijk zijn van het woningtype, het gewenste kwaliteitsniveau, de ambitie voor de energieprestatie en/of CO 2 -reductie, worden ze besproken voor een zestal woningtypen: Bij elk woningtype hoort een basispakket van bouwkundige maatregelen met, in aanvulling hierop, steeds vijf energieconcepten waarmee men aan de energieprestatie-eis EPC 0,8 kan voldoen: 1 Natuurlijke ventilatietoevoer en mechanische afvoer met een HR-combiketel met extra bouwkundige en installatietechnische maatregelen. Dit energieconcept is geschikt voor compacte woningen. 2 Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning met een HR-combiketel. 3 Zonne-energie (HR-combiketel met zonne-energie voor warmtapwaterbereiding en eventueel verwarming). Daarbij wordt, afhankelijk van het woningtype, onderscheid gemaakt tussen concepten met: gebalanceerde ventilatie; zonneboilercombi met zelfregelende roosters ten behoeve van de ventilatie. 4 Combiwarmtepomp op bodemwarmte (voor verwarming en warmtapwater) en LTV. Hierbij worden 2 varianten gepresenteerd: natuurlijke ventilatie (daarmee wordt meestal al voldaan aan EPC 0,8); gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. 5 Externe warmtelevering. Deze vorm van energievoorziening is afhankelijk van de locatie en kan niet overal worden toegepast. Omdat de energieconcepten afhankelijk zijn van het woningtype, het gewenste kwaliteitsniveau, de ambitie voor de energieprestatie en/of CO 2 -reductie, worden ze besproken voor een zestal woningtypen: 1 Kleine rijwoning met zadeldak (Ag = 124 m 2 ) 2 Grote rijwoning met lessenaardak (Ag = 135 m 2 ) 3 Vrijstaande woning (extra schiloppervlak) (Ag = 162 m 2 ) 4 Twee-onder-één-kap-woning met zadeldak (Ag = 148 m 2 ) 5 Woongebouw met galerij (Ag = 76 m 2 per woning) 6 Urban villa (Ag = 122 m 2 per woning) 9

11 Deze concepten zijn, afhankelijk van het woningtype, uitgewerkt met een individueel of een collectief verwarmingssysteem. Bij een aantal woningtypen zijn extra maatregelen noodzakelijk om met een bepaald concept aan de energieprestatie-eis te voldoen. Soms zijn nog andere combinaties van maatregelen mogelijk. Hiervoor worden dan suggesties gedaan, met een indicatie van de invloed hiervan op de energieprestatie. Basiskenmerken van de concepten De basiskenmerken van de concepten zijn als volgt: Bouwkundig Oriëntatie woonkamer op het zuiden. Deze oriëntatie heeft het gunstigste effect op de energieprestatie. Bij andere oriëntaties wordt de EPC hoger (0,01 à 0,04). Zonwering op de oost, zuid- en westgevel. Dit heeft een effect op de EPC van maximaal circa 0,04. Deze voorziening is van belang in verband met het realiseren van voldoende zomercomfort (beperken temperatuuroverschrijding). Op de noordgevel heeft zonwering vrijwel geen effect. Warmteweerstand R c : - dak: 4,0 m 2 K/W (bijvoorbeeld 160 mm minerale wol); - gevel: 3,5 m 2 K/W (bijvoorbeeld 120 mm minerale wol in spouwmuur); - vloer: 3,0 m 2 K/W (bijvoorbeeld 120 mm minerale wol). Warmtedoorgangscoëfficiënt ramen: U raam = 1,8 W/m 2 K (HR ++ -glas met houten of kunststof kozijnen). Warmtedoorgangscoëfficiënt deur: U deur = 2,0 W/m 2 K (geïsoleerde deur) Luchtdichtheid, afhankelijk van het ventilatiesysteem: - bij natuurlijke toevoer: q v;10;kar = 1,0 dm 3 /s per m 2 ; - bij gebalanceerde ventilatie: q v;10;kar = 0,625 dm 3 /s per m 2 (extra aandacht voor dak, vloer en gevel en kozijnaansluitingen). Thermische capaciteit: traditioneel, gemengd zwaar (woningen gebouwd in steenachtig materiaal). Een grote gebouwmassa heeft een gunstig effect op het comfort. Woningen gebouwd met een lichte bouwconstructie, zoals houtskeletbouw, komen iets ongunstiger uit (EPC wordt circa 0,02 hoger) omdat minder warmte/koude in de gebouwmassa kan worden opgeslagen. Aan de andere kant kan men in dit type woningen eenvoudiger extra isolatie aanbrengen, wat dit nadeel kan compenseren. Koudebruggen: detaillering volgens de SBR-referentiedetails (publicatie SBR200). Installatietechnisch Leidinglengten voor warmtapwaterbereiding zijn forfaitair gekozen. Indien de werkelijke leidinglengten korter zijn, dan wordt de EPC gunstiger. Geen koeling en luchtbevochtiging aanwezig. In de concepten wordt gevarieerd met de verwarmingen warmtapwaterinstallatie en het ventilatiesysteem. Hiervoor is dus geen basispakket opgesteld. 10

12 Woningen met EPC 0,8 Concept 1 Natuurlijke ventilatietoevoer en mechanische afvoer met HR-combiketel De woningen zijn voorzien van een ventilatiesysteem waarbij de lucht wordt toegevoerd via roosters en afgevoerd via een mechanisch ventilatiesysteem. Er wordt een zelfregelend ventilatierooster toegepast. Dat wil zeggen, dat de ventilatietoevoer constant is, onafhankelijk van de winddruk op de gevel. Aandachtspunten natuurlijke ventilatietoevoer Bij extra geïsoleerde woningen is de warmtevraag laag. Daardoor is er een grotere kans op tocht bij natuurlijke ventilatietoevoer. Daarom dient extra aandacht te worden besteed aan de plaats van de roosters. Bij grotere woningen zullen extra maatregelen nodig zijn. Te denken valt aan korte leidinglengten, betere glassoorten en kozijnen (U raam =1,5 W/m 2 K ), warmteterugwinning op douchewater of een zonneboiler of een aantal m 2 PV-panelen. Verwarming HR-107 combiketel (opwekkingsrendement 95%). Tapwater Ventilatie Kwaliteitsverklaring voor warmtapwaterbereiding. Zelfregelende roosters voor de ventilatietoevoer. Er dient een beroep te worden gedaan op gelijkwaardigheid. De afvoerventilator is op basis van gelijkstroom. Extra bouwkundige maatregelen t.o.v. basispakket - de isolatie van de gevel en vloer is R c = 4,0 m 2 K/W; - de isolatie van het dak is R c = 5,0 m 2 K/W; - voor de ramen is uitgegaan van een U raam = 1,6 W/m 2 K; - De lineaire koudebruggen dienen zorgvuldig te worden gedetailleerd en nauwkeurig te worden berekend. Opmerking Dit pakket is niet voor grote woningen met extra geveloppervlak geschikt (Vrijstaande woning, twee-onder-één-kap). Bij grote woningen moet men extra maatregelen nemen. Hierbij valt te denken aan warmteterugwinning op douchewater of een zonneboiler. Gezondheid Zie tekst.

13 Concept 2 Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning (WTW) met een HR-combiketel De woningen zijn voorzien van gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning met een rendement van 95 procent (WTW 95%). Dit vergt extra aandacht voor de aansluitdetails, zodat de woningen werkelijk kierdicht zijn. In een aantal gevallen moeten, boven op het bouwkundig basispakket, extra maatregelen worden getroffen om aan de eis te voldoen. Aandachtspunten gebalanceerd ventilatiesysteem Het gebalanceerde ventilatiesysteem moet goed worden geïntegreerd in het ontwerp. Dit betekent dat rekening moet worden gehouden met luchttoevoer- en -afvoerkanalen en met een opstelplaats voor de warmteterugwinunit. Het systeem gebruikt extra elektriciteit vanwege de toe- en afvoerventilatoren. In de gevel hoeven geen ventilatieroosters te worden toegepast. Alle bouwkundige aansluitingen moeten goed worden afgedicht om ongewenste luchtstromen te voorkomen. Ongecontroleerde ventilatie leidt tot een minder goed functioneren van het systeem en resulteert in een lager rendement van de warmteterugwinning. Het systeem kan worden voorzien van een bypass of een mogelijkheid om de warmteterugwinning uit te schakelen, omdat in de zomer vaak geen voorverwarming van de lucht gewenst is. Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort Punten waarop men moet letten bij gebalanceerde ventilatie zijn: geluidhinder in de woning, tochtverschijnselen, verkleuring bij de afzuigopeningen, onderhoud en reinigbaarheid. Eventuele problemen kunnen goed worden ondervangen door te voldoen aan de Kwaliteitseisen voor gebalanceerde ventilatie in woningen uit ISSO publicatie 62 (zie onder Publicaties en documentatie ). Woningen die zijn voorzien van een gebalanceerd ventilatiesysteem, bieden de mogelijkheid om van buitenaf komende lucht te filteren. Op die manier kan men de lucht zuiveren van stuifmeel en stof. Dit vergt wel aandacht voor het op tijd vervangen of reinigen van de filters. Het voorverwarmen van de lucht vermindert de kans op tochtverschijnselen. Verwarming HR-107 combiketel (opwekkingsrendement 95%). Tapwater HR-107 combiketel. Ventilatie Gebalanceerde ventilatie met WTW 95%. Extra bouwkundige maatregelen t.o.v. basispakket Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 0,625 dm 3 /s per m 2. In enkele situaties moeten extra maatregelen worden genomen om aan de energieprestatie-eis te voldoen. Bijvoorbeeld extra aandacht aan koudebruggen besteden en deze nauwkeurig berekenen. Opmerking Voor de hoekwoning is extra isolatie in dak of kopgevel noodzakelijk (dak: R c =5,0 m 2 K/W of kopgevel: R c = 4,0 m 2 K/W) of moet men een LTV-systeem toepassen. Voor de twee-onder-één-kapwoning wordt gerekend met de werkelijke leidinglengten. Gezondheid Zie tekst. 12

14 Woningen met EPC 0,8 Concept 3 Zonne-energie (HR-combiketel met zonne-energie voor warmtapwaterbereiding en eventueel verwarming) Een combinatie van een zonneboiler, een HR-combiketel en natuurlijke ventilatietoevoer is onvoldoende om een EPC 0,8 te bereiken. In aanvulling hierop zijn extra maatregelen nodig. Bouwkundig kan men denken aan extra koudebrugisolatie. Installatietechnisch is bijvoorbeeld een zonneboilercombi in combinatie met vraaggestuurde ventilatie of gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (WTW 95%) een goede mogelijkheid. Bij woongebouwen is ervan uitgegaan dat alleen de bovenste laag woningen wordt voorzien van zonneboilers. Daardoor hebben zonneboilers relatief minder effect op de EPC omdat deze voor het woongebouw als geheel wordt bepaald. Aandachtspunten zonne-energie De hellende daken van de woningen moeten op het zuiden worden georiënteerd. Zonne-energie biedt bij veel woningen de mogelijkheid voor natuurlijke ventilatietoevoer. Het tapwater moet op voldoende temperatuur worden gebracht om legionella te vermijden. Bij de zonne-energieconcepten zijn drie verschillende zonne-energiesystemen uitgewerkt: 3A ZONNEBOILER MET HR-COMBIKETEL EN GEBALANCEERDE VENTILATIE MET WARMTE- TERUGWINNING Verwarming HR-107 combiketel met HTV (hoge temperatuur verwarmingssysteem). Tapwater HR-107 combiketel en zonneboiler (2,8 m 2 ). Ventilatie Gebalanceerde ventilatie met WTW 95%. Extra bouwkundige maatregelen Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 0,625 dm 3 /s per m 2. t.o.v. basispakket Opmerking De grote vrijstaande woningen met relatief veel buitenoppervlak voldoen niet aan EPC 0,8. Gezondheid Gebalanceerde ventilatie kan men combineren met luchtfiltering (gezondheidseffect). De warmteterugwinning zorgt ervoor dat er geen tochtproblemen ontstaan. 3B ZONNEBOILERCOMBI EN NATUURLIJKE VENTILATIETOEVOER Verwarming Zonneboilercombi (HR 107) met LTV (lage temperatuur verwarmingssysteem). Tapwater Zonneboilercombiketel met collector van 5,6 m 2. Ventilatie Natuurlijke ventilatietoevoer en mechanische afvoer. Bouwkundige maatregelen Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 1,000 dm 3 /s per m 2. Opmerking Grote vrijstaande woningen met relatief veel buitenoppervlak voldoen niet aan EPC 0,8. Men kan in dat geval denken aan het toepassen van vraaggestuurde ventilatieroosters. Gezondheid Deze hebben een positief effect op de EPC van 0,10-0,20. De combinatie vergaande isolatie, lage temperatuur verwarmingssysteem en natuurlijke ventilatietoevoer kan aanleiding zijn tot tochtproblemen. Daarom moet extra aandacht worden gegeven aan de plaatsing van de ventilatietoevoerroosters. 13

15 3C ZONNEBOILERCOMBI EN GEBALANCEERDE VENTILATIE MET WARMTETERUGWINNING Verwarming Zonneboilercombi (HR 107) met LTV. Tapwater Zonneboilercombi met collector ( > 5,6 m 2 ). Ventilatie Gebalanceerde ventilatie met WTW 95%. Bouwkundige maatregelen Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 0,625 dm 3 /s per m 2. Kierdichtheid Opmerking Alle woningtypen voldoen aan de eis EPC 0,8. Kleinere woningen behalen zelfs een EPC tussen 0,6 en 0,7. Gezondheid Gebalanceerde ventilatie kan men combineren met luchtfiltering (gezondheidseffect). De warmteterugwinning zorgt dat er geen tochtproblemen ontstaan. Zie ook de opmerkingen over gebalanceerde ventilatie in concept 2. Concept 4 Combiwarmtepomp op bodemwarmte 14 Door toepassing van een elektrische warmtepomp, zowel individueel als collectief, is het over het algemeen goed mogelijk om te voldoen aan EPC 0,8, uitgaande van het basisconcept met natuurlijke ventilatie. In woningen met een lage temperatuur verwarmingssysteem (LTV) en een geringe warmtevraag zal wel zeer zorgvuldig moeten worden gekeken naar de plaatsing van de ventilatieroosters. Dit in verband met de mogelijkheid van tochtklachten. De woningoppervlakte (Ag) en schiloppervlakte (Av) hebben bij toepassing van een warmtepomp relatief weinig invloed op de uitkomst van de EPC-berekening. Vanuit de doelstelling energiebesparing zijn warmtepompen in alle woningtypen gunstig. Aandachtspunten warmtepompen Warmtepompen hebben een hoog rendement. Het rendement van een warmtepomp wordt uitgedrukt in de COP (Coefficient Of Performance). Dit getal geeft de verhouding aan tussen de hoeveelheid energie die de warmtepomp nodig heeft om te werken en de hoeveelheid warmte die de warmtepomp afgeeft. De huidige elektrische warmtepompen hebben een COP tussen 3 en 5. Dit is een rendement van 300 tot 500 procent. De warmte wordt onttrokken aan de bodem, de afgevoerde ventilatielucht of de buitenlucht. Als de elektriciteit wordt afgenomen van het net, dan moet men rekening houden met het opwekkingsrendement van elektriciteitscentrales. Het rendement van de warmtepomp komt dan uit tussen de 120 tot 200 procent. Omdat bij woningen met elektrische warmtepompen de stroom uit het openbare net wordt betrokken, is de invloed op de CO 2 -reductie minder groot dan wanneer er gasgestookte warmtepompen worden toegepast. Dat heeft te maken met de relatief ongunstige CO 2 -emissie van de elektriciteitscentrale ten opzichte van gasgestookte verwarmingssystemen. De gasgestookte warmtepomp heeft een rendement 120 tot 140 procent. Dat is vergelijkbaar met een elektrische warmtepomp met een COP van 3 tot 3,5. Het ligt 10 tot 30 procent boven dat van de beste HR-ketels. Er wordt een lage temperatuur verwarmingssysteem (LTV) toegepast. Dat betekent dat de woning goed geïsoleerd moet zijn en de warmteafgifte plaatsvindt door middel van vloeren/of wandverwarming en/of vergrote radiatoren.

16 Woningen met EPC 0,8 Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort De combinatie van een warmtepomp en een LTVsysteem is meestal voldoende om aan de eis EPC 0,8 te voldoen. Past men hierbij natuurlijke ventilatie toe, dan kan dit leiden tot tochtklachten. Daarom is ook een variant opgenomen met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning. Bijzondere aandachtspunten Een warmtepompsysteem op bodemwarmte biedt de mogelijkheid voor vrije koeling. Dat wil zeggen dat in de zomersituatie de bodemtemperatuur wordt gebruikt om rechtstreeks te koelen, dus zonder tussenkomst van een koelmachine. Dit kost weinig extra energie, heeft een gunstige invloed op het zomercomfort (temperatuuroverschrijding) en daardoor ook op de EPC (0,01 tot 0,03). Gebalanceerde ventilatie is een goede mogelijkheid om tochtproblemen te voorkomen. De woning wordt daardoor vergaand energiezuinig (EPC 0,7). Bij woongebouwen kan een collectief warmtepompsysteem worden toegepast. Voor het warmtapwater kan een afleverset worden gebruikt. Een afleverset draagt de warmte uit het collectieve warmtedistributienet over op de individuele verwarmings- en warmtapwaterinstallatie. Een afleverset komt dus in de plaats van een cv-ketel. Eventueel is bijstook noodzakelijk voor het tapwater. Verwarming Tapwater Ventilatie Combiwarmtepomp (individueel of collectief) en LTV. Combiwarmtepomp (individueel of collectief met afleverset). Natuurlijke toevoer / mechanische afvoer. Bouwkundige maatregelen Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 1,000 dm 3 /s per m 2. Opmerking Alle woningentypen voldoen aan de eis EPC 0,8. Gezondheid Zie tekst.

17 Concept 5 Externe warmtelevering Bij externe warmtelevering gaat het om een warmteopwekkingssysteem buiten het gebouw, dat ook warmte levert aan gebouwen buiten het eigen perceel. Bij externe warmtelevering is de energieprestatie afhankelijk van de herkomst van de warmte. Er kan sprake zijn van warmte afkomstig van: een productieproces van elektriciteit; een industrieel productieproces; afvalverbranding. In de norm zijn forfaitaire waarden opgenomen voor een STEG (stoom- en gascentrale) en voor de levering van restwarmte. Externe warmtelevering leidt niet zonder meer tot een EPC 0,8. Meestal zijn extra maatregelen nodig. Een combinatie met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning is meestal voldoende. Aandachtspunten warmtelevering In de woning is geen verwarmingsinstallatie nodig. Meestal kan worden volstaan met de ruimte in de meterkast. De kosten die men daarmee uitspaart, worden ingezet om de aansluitkosten op het warmtenet te financieren. Externe warmtelevering wordt onder andere toegepast in gebieden waar men streeft naar CO 2 -neutraliteit door een elektriciteitscentrale op biomassa. In dat geval moeten de specificaties van de centrale en de eventuele aanwezigheid van een bijstookketel uitwijzen met welke rendementen moet worden gerekend (gelijkwaardigheid). Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort Zie de opmerking bij concept 1. Verwarming Tapwater Externe warmtelevering door STEG (stoom- en gascentrale). Externe warmtelevering met afleverset. Ventilatie Gebalanceerde ventilatie met WTW 95%. Extra bouwkundige maatregelen Luchtdoorlatendheid q v;10;kar = 0,625 dm 3 /s per m 2. t.o.v. basispakket Opmerking Vrijwel alle woningtypen voldoen aan de eis EPC 0,8, uitgezonderd grondgebonden woningen met een relatief groot buitenoppervlak. Deze woningen behoeven extra maatregelen zoals extra aandacht voor koudebruggen. Gezondheid Zoals concept 1. 16

18 Woningen met EPC 0,8 Innovatieve energiebesparende voorzieningen Maakt men gebruik van innovatieve energiebesparende voorzieningen om aan de energieprestatie-eis te voldoen die niet in de energieprestatienormering zijn opgenomen, dan kan men hiervoor honorering krijgen op basis van het gelijkwaardigheidsprincipe. Voorbeelden van dergelijke oplossingen zijn: de binnenlucht. Daardoor worden alleen die vertrekken geventileerd waar mensen aanwezig zijn. Een dergelijk systeem heeft een groot effect op het energiegebruik en daarmee op de EPC. Ten opzichte van een natuurlijk ventilatiesysteem en afhankelijk van het product kunnen verbeteringen worden bereikt in de EPC van 0,1 en meer. Zelfregelende ventilatieroosters Deze roosters werken drukonafhankelijk. Dit betekent dat de ventilatietoevoer constant is bij elke winddruk op de gevel. Het beperken van de luchtstroom naarmate de winddruk groter wordt, beperkt eventuele tochtproblemen en ventilatieverliezen. In de norm zijn forfaitaire waarden opgenomen. Er zijn roosters op de markt die beter presteren. In dat geval kan men een beroep doen op gelijkwaardigheid. In de regel geven roosters met gelijkwaardigheidsverklaringen een verbetering van de EPC van 0,05 à 0,09. Een voordeel van de toepassing van deze roosters is, dat er geen ventilatietoevoerkanalen nodig zijn. De roosters kunnen in een aantal gevallen goed worden toegepast als men een natuurlijke ventilatietoevoer wenst. Wel zijn dan extra maatregelen nodig om aan de energieprestatie-eis te voldoen. Vraaggestuurde ventilatieroosters Bij de meeste vraaggestuurde ventilatiesystemen wordt de toevoerlucht via elektronisch geregelde ventilatieroosters per vertrek toegevoerd en centraal afgezogen. Daardoor is een gebalanceerd ventilatiesysteem overbodig, wat het aantal kanalen beperkt. Kenmerk van een vraaggestuurd ventilatiesysteem is dat de ventilatie afhankelijk kan worden gemaakt van de aanwezigheid van personen. De hoeveelheid ventilatielucht wordt geregeld door een klok of op basis van de luchtvochtigheid en het CO 2 -gehalte van Vraaggestuurde ventilatiesystemen zijn er in verschillende uitvoeringen. We noemen hier twee principes: a Vraaggestuurde toevoer en centrale mechanische afvoer. Alle vertrekken zijn voorzien van vraaggestuurde ventilatieroosters. Hoeveel lucht deze binnenlaten, wordt geregeld door een tijdschakeling of wordt gebaseerd op het CO 2 -gehalte en de luchtvochtigheid van de binnenlucht. De centrale afvoer van lucht wordt afgestemd op de toevoer van alle roosters samen. b Gebalanceerde ventilatie per vertrek. Af- en aanvoer gebeuren via de gevel. Een CO 2 - en een vochtsensor regelen de hoeveelheid ventilatielucht. Tussen aan en afvoer is een warmtewisselaar geplaatst. De centrale verwarming zorgt voor extra verwarming van de ventilatielucht. Per vertrek is een unit nodig. Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort De koppeling tussen de benodigde hoeveelheid ventilatie en de bezettingsgraad van de woning of een vertrek zorgt voor een gezond binnenklimaat, dat vergelijkbaar is met een normaal, goed functionerend, natuurlijk ventilatiesysteem of een gebalanceerd ventilatiesysteem. Belangrijk is dat de bewoners goed op de hoogte zijn van het werkingsprincipe en de manier waarop ze het systeem moeten bedienen. Voor kwaliteitseisen wordt verwezen naar ISSO publicatie 61 en 62 (zie onder Publicaties en documentatie ). 17

19 Warmteterugwinning uit douchewater Het is mogelijk om 70 tot 80 procent van de warmte uit afgevoerd douchewater terug te winnen en toe te voegen aan het koude leidingwater. Dat geeft een energiebesparing die vergelijkbaar is met een zonneboiler: een verbetering van de EPC met circa 0,1. Men moet een beroep doen op gelijkwaardigheid bij de toepassing van dit systeem. Het systeem is beschikbaar in meerdere uitvoeringen: a Het warmteterugwinsysteem is ondergebracht in een douchebak. b Het warmteterugwinsysteem is geplaatst onder de doucheafvoer. Aandachtspunten warmteterugwinning douchewater De unit met de wisselaar in de douchebak kan in een woning in een woongebouw worden geplaatst. Let wel op of men kan voldoen aan de eisen die staan vermeld in het Woonkeur. Voor een unit met een warmtewisselaar onder de douchebak moet ruimte worden gereserveerd op de ondergelegen etage. Om ervoor te zorgen dat warmteterugwinning echt tot energiebesparing leidt, en dat de gebruiker niet méér warm water gaat gebruiken omdat er meer warm water wordt aangeboden, moet men aan een aantal voorwaarden voldoen. Deze staan beschreven in de gelijkwaardigheidsverklaring ( Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort Een douchebak kan, vanwege de opstaande rand, lastig zijn voor mensen met een handicap. PV (photovoltaïsche cellen) PV kan men op alle woningen toepassen, onafhankelijk van het gekozen energieconcept. De huidige investeringskosten zijn relatief hoog. De verwachting is echter dat ze de komende jaren aanzienlijk zullen dalen, waardoor zonnecellen aantrekkelijker worden. In sommige gevallen is PV nu al aantrekkelijk vanuit kostenoogpunt. Dat is het geval als een bepaald maatregelenpakket net niet aan de eis EPC 0,8 voldoet, maar met een paar m 2 collectoren wel. Men kan dan een andere, duurdere installatie achterwege laten. Het berekenen van het effect van zonnecellen op de EPC lijkt op de berekeningswijze van het effect van een zonneboiler. Alleen heeft beschaduwing een groter negatief effect. Dat hangt samen met de wijze waarop zonnecellen functioneren. De opbrengst van de zonnecellen wordt omgerekend in uitgespaarde primaire energie en in mindering gebracht op de energiebehoefte. 18

20 Woningen met EPC 0,8 De maximale bijdrage van een PV-systeem is gelijk aan de hoeveelheid gebouwgebonden stroom waarmee in de EPC-bepalingsmethode wordt gerekend. Dat betekent dat PV bij woningen met bijvoorbeeld gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning of elektrische warmtepompen een grotere invloed kan hebben dan bij woningen die worden verwarmd met restwarmte en verder weinig stroom gebruiken. Als PV-systemen meer opbrengen dan over een jaar aan gebouwgebonden stroom nodig is, dan wordt dit overschot niet in de EPC-berekening meegenomen. (Deze stroom kan in de praktijk natuurlijk wel worden aangewend voor het overige huishoudelijke energiegebruik of worden teruggeleverd aan het openbare elektriciteitsnet). PV kan los van andere installaties worden toegepast. Voor de EPC-bepaling is het noodzakelijk dat de in rekening gebrachte PV-panelen ook daadwerkelijk stroom leveren aan de woning en bij de woning behoren. PV op afstand heeft voor de EPC geen betekenis. Aandachtspunten PV PV-panelen moeten op de zon zijn georiënteerd en geen last hebben van beschaduwing (andere gebouwen, dakkapellen en andere belemmeringen zoals bomen). Ook bij gedeeltelijke beschaduwing loopt de opbrengst sterk terug. Dit wordt in de norm tot uiting gebracht. Het ligt in de verwachting dat de kosten van PV de komende jaren dalen vanwege nieuwe productietechnieken. Voor woningen die veel elektriciteit gebruiken kan PV een goede optie zijn. Het is daarom aan te bevelen om in ieder ontwerp ruimte te reserveren om later zonnepanelen te plaatsen. Ook een zuidoriëntatie van daken is gewenst. Aandachtspunten gezondheid, kwaliteit en comfort Omdat PV onafhankelijk kan worden toegepast van het energieconcept, zijn er geen relaties met gezondheid, kwaliteit en comfort. In deze brochure wordt PV daarom niet verder uitgewerkt. 19

21 Concepten in de praktijk Kleine rijwoning Deze woning komt overeen met de referentie-rijwoning van SenterNovem. Deze sobere en compacte woning vertegenwoordigt de categorieën sociale huur- en sociale koopsector. Een vergelijkbare woning kan worden ingezet in het duurdere segment, maar dan met een hoog kwaliteitsniveau van afwerking en comfort. Technische gegevens: Gebruiksoppervlak Ag: 124 m 2 Verliesoppervlak tussenwoning Av: 151 m 2 Verliesoppervlak hoekwoning Av: 219 m 2 20

22 Woningen met EPC 0,8 ENERGIECONCEPTEN 1 NATUURLIJKE VENTILATIE EN MECHANISCHE AFVOER HR-107 combiketel. Tapwater: Kwaliteitsverklaring. Ventilatie: Zelfregelende roosters met kwaliteitsverklaring. Extra isolatie van dak, gevel, vloer en de ramen. Ook extra aandacht voor koudebruggen en kierdichting. Eventueel roosters met betere prestaties dan de forfaitaire waarden uit de norm. 2 GEBALANCEERDE VENTILATIE EN WARMTETERUGWINNING (WTW) HR-107 combiketel. Om aan de eis EPC 0,8 te voldoen, is extra aandacht nodig voor de indeling van de hoekwoning om tot kortere leidinglengtes te komen. 3 ZONNE-ENERGIE TUSSENWONING EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 18% EPC: 0,79 CO 2 -reductie: 18% HOEKWONING EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 17% EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 17% HR-107 combiketel en zonneboiler voor tapwater. EPC: 0,69 EPC: 0,73 Om aan EPC 0,8 te voldoen, kan men vraaggestuurde roosters toepassen in plaats van gebalanceerde ventilatie. CO 2 -reductie: 28% CO 2 -reductie: 26% HR-107 zonneboilercombi (5,6 m 2 ) en LTV. EPC: 0,73 EPC: 0,77 Ventilatie: Natuurlijke toevoer met zelfregelende roosters. 4 COMBIWARMTEPOMP OP BODEMWARMTE (INDIVIDUEEL) Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. CO 2 -reductie: 25% EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 23% EPC: 0,79 Ventilatie: Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. CO 2 -reductie: 4% CO 2 -reductie: 7% Let op dat de combinatie van natuurlijke ventilatie en LTV een grote kans op tocht oplevert. Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,73 EPC: 0,72 CO 2 -reductie: 14% CO 2 -reductie: 17% Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,72 EPC: 0,71 Zomercomfort: Met vrije koeling daalt de EPC met circa 0,01. 5 EXTERNE WARMTELEVERING CO 2 -reductie: 15% CO 2 -reductie: 18% Externe warmtelevering. EPC: 0,72 EPC: 0,78 De combinatie van het basispakket aan bouwkundige maatregelen en externe warmtelevering is onvoldoende om EPC 0,8 te bereiken. Met gebalanceerde ventilatie is dat wel mogelijk. CO 2 -reductie: 26% CO 2 -reductie: 22% De CO 2 -reductie is bepaald ten opzichte van de uitgangssituatie met EPC= 1,0 en berekend met de NPR. De weergegeven waarden voor concept 1 zijn benaderd. 21

23 Grotere rijwoning Dit is een woning met een lessenaardak. De woning is eenvoudig van ontwerp en vertegenwoordigt het middeldure en duurdere koopsegment vanwege het hoge kwaliteitsniveau van afwerking en comfort. Technische gegevens: Gebruiksoppervlak Ag: 135 m 2 Verliesoppervlak tussenwoning Av: 176 m 2 Verliesoppervlak hoekwoning Av: 240 m 2 22

24 Woningen met EPC 0,8 ENERGIECONCEPTEN 1 NATUURLIJKE VENTILATIE EN MECHANISCHE AFVOER HR-107 combiketel. Tapwater: Kwaliteitsverklaring. Ventilatie: Zelfregelende roosters met kwaliteitsverklaring. Extra isolatie van dak, gevel, vloer en de ramen. Ook extra aandacht voor koudebruggen en kierdichting. Eventueel roosters met betere prestaties dan de forfaitaire waarden uit de norm. Voor de hoekwoning zijn extra maatregelen nodig. 2 GEBALANCEERDE VENTILATIE EN WARMTETERUGWINNING (WTW) TUSSENWONING EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 17% HOEKWONING EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 16% HR-107 combiketel. EPC: 0,80 EPC: 0,80 Om aan de eis EPC 0,8 te voldoen, dienen in de hoekwoning extra voorzieningen te worden aangebracht, zoals extra isolatie van het dak en kopgevel of warmteterugwinning uit douchewater. De EPC komt anders uit tussen 0,96 en 1,0. 3 ZONNE-ENERGIE CO 2 -reductie: 17% CO 2 -reductie: 16% HR-107 zonneboilercombi (5,6 m 2 ) en LTV. EPC: 0,72 EPC: 0,79 Als in plaats van een zonneboilercombi alleen een zonneboiler wordt toegepast, dan zijn extra maatregelen nodig om aan EPC 0,8 te voldoen. 4 COMBIWARMTEPOMP OP BODEMWARMTE (INDIVIDUEEL) CO 2 -reductie: 26% CO 2 -reductie: 24% Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,79 EPC: 0,80 Ventilatie: Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. CO 2 -reductie: 6% CO 2 -reductie: 10% Bij de hoekwoning is uitgegaan van optimalisatie van de woningplattegrond om leidinglengtes kort te houden. Extra dakisolatie is nodig om aan de eis te voldoen. Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,74 EPC: 0,74 CO 2 -reductie: 20% CO 2 -reductie: 19% Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,73 EPC: 0,73 Zomercomfort: Met vrije koeling daalt de EPC met circa 0,01. 5 EXTERNE WARMTELEVERING CO 2 -reductie: 21% CO 2 -reductie: 20% Externe warmtelevering. EPC: 0,76 EPC: 0,80 De combinatie van het basispakket aan bouwkundige maatregelen en externe warmtelevering is onvoldoende om EPC 0,8 te bereiken. Met gebalanceerde ventilatie is dat wel mogelijk. Voor de hoekwoning zijn extra maatregelen nodig, zoals extra isolatie van het dak en kopgevel, extra aandacht voor koudebrugisolatie of warmteterugwinning uit douchewater. CO 2 -reductie: 25% CO 2 -reductie: 23% De CO 2 -reductie is bepaald ten opzichte van de uitgangssituatie met EPC= 1,0 en berekend met de NPR. De weergegeven waarden voor concept 1 zijn benaderd. 23

25 Vrijstaande woning De vrijstaande woning die hier wordt gepresenteerd, is bedoeld voor het duurdere koopsegment. Dat betekent dat extra aandacht kan worden gegeven aan kwaliteit en wooncomfort. De woning wordt projectmatig gebouwd. De woningen zijn geschakeld door middel van een garage. Deze is onverwarmd en sterk geventileerd en wordt daarom beschouwd als buiten. De woning heeft een ruim gebruiksoppervlak met een relatief groot schiloppervlak. Daarom zijn extra energiemaatregelen nodig. Deze maatregelen verbeteren tevens het comfort. Technische gegevens: Gebruiksoppervlak Ag: 162 m 2 Verliesoppervlak tussenwoning Av: 378 m 2 24

26 Woningen met EPC 0,8 ENERGIECONCEPTEN 1 NATUURLIJKE VENTILATIE EN MECHANISCHE AFVOER Tapwater: Ventilatie: HR-107 combiketel. Kwaliteitsverklaring. Zelfregelende roosters. EPC en CO 2 - reductie niet bepaald Het is niet mogelijk om bij dit concept aan de eis te voldoen met een maatregelenpakket bestaande uit zelfregelende roosters en een HR-combiketel. Er zijn veel extra maatregelen nodig zoals extra isolatie van dak, gevel, vloer en de ramen. Ook is extra aandacht voor koudebruggen nodig. Er is een energetisch beter presterende installatie nodig of men moet duurzame energiebronnen toepassen. Te denken valt aan zonneboilercombi, warmteterugwinning op douchewater, PV-panelen. 2 GEBALANCEERDE VENTILATIE EN WARMTETERUGWINNING (WTW) HR-107 combiketel. EPC: 0,80 Om aan de eis EPC 0,8 te voldoen, zijn extra voorzieningen nodig. zie opmerking CO 2 -reductie: 16% Mogelijke aanvullende maatregelen zijn: 1 extra isolatie van het dak en gevel (daling EPC met 0,03) met warmteterugwinning uit douchewater (daling EPC met 0,10); of 2 warmteterugwinning uit douchewater en extra kierdichting (q v;10;kar = dm 3 /s per m 2 ). 3 ZONNE-ENERGIE Ventilatie: HR-107 zonneboilercombi (5,6 m 2 ) en LTV. Gebalanceerd met WTW 95% en extra kierdichting. EPC: 0,76 CO 2 -reductie: 22% Om aan de eis EPC 0,8 te voldoen, is extra kierdichting nodig om de luchtdoorlatendheid te beperken: (q v;10;kar = dm 3 /s per m 2 ). 4 COMBIWARMTEPOMP OP BODEMWARMTE(INDIVIDUEEL) Ventilatie: Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 4% Om aan de eis EPC 0,8 te voldoen, is een extra maatregel noodzakelijk. De EPC komt anders uit op 0,82. Toegepast is verzwaring van de dakisolatie tot R c = 4,5. Vrije koeling levert een extra verbetering van de EPC op van circa 0,01. Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,74 CO 2 -reductie: 11% Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,72 Zomercomfort: Vrije koeling. 5 EXTERNE WARMTELEVERING Externe warmtelevering voor verwarming en tapwater. CO 2 -reductie: 13% EPC: 0,80 CO 2 -reductie: 17% De EPC van dit concept als zodanig is 0,92. In aanvulling hierop zijn nog gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (95%) nodig en extra aandacht voor kierdichting (q v;10;kar = dm 3 /s per m 2 ) in combinatie met 5-7 m 2 PV. De CO 2 -reductie is bepaald ten opzichte van de uitgangssituatie met EPC= 1,0 en berekend met de NPR. De weergegeven waarden voor concept 1 zijn benaderd. 25

27 Twee-onder-één-kapwoning De woning is bedoeld voor het middeldure en duurdere koopsegment. Dat betekent dat extra aandacht kan worden gegeven aan kwaliteit en wooncomfort. De woning wordt projectmatig gebouwd. Kenmerk van de woning is de eenvoudige, compacte vorm. Desondanks is het buitenoppervlak relatief groot, vanwege het twee-onder-één-kap-principe. Daarom moeten soms extra maatregelen worden genomen om aan de eisen te voldoen. Technische gegevens: Gebruiksoppervlak Ag: 148 m 2 Verliesoppervlak tussenwoning Av: 248 m 2 26

28 Woningen met EPC 0,8 ENERGIECONCEPTEN 1 NATUURLIJKE VENTILATIE EN MECHANISCHE AFVOER Tapwater: Ventilatie: HR-107 combiketel. Kwaliteitsverklaring. Zelfregelende roosters. EPC en CO 2 - reductie niet bepaald Het is niet mogelijk om bij dit concept aan de eis te voldoen met een eenvoudig maatregelenpakket. Er zijn extra maatregelen nodig zoals extra isolatie van dak, gevel, vloer en de ramen. Ook extra aandacht voor koudebruggen. Er is een energetisch beter presterende installatie nodig of men moet duurzame energiebronnen toepassen. Te denken valt zonneboilercombi, warmteterugwinning op douchewater, PV-panelen. 2 GEBALANCEERDE VENTILATIE EN WARMTETERUGWINNING (WTW) HR-107 combiketel. EPC: 0,80 Er dienen extra voorzieningen te worden aangebracht om aan EPC 0,8 te voldoen. zie opmerking CO 2 -reductie: 19% Mogelijke maatregelen zijn: 1 extra isolatie van het dak en gevel (verbetering EPC - 0,03); 2 extra aandacht voor koudebrugisolatie; 3 warmteterugwinning uit douchewater(verbetering EPC - 0,10). 3 ZONNE-ENERGIE HR-107 zonneboiler (2,8 m 2 ). EPC: 0,74 CO 2 -reductie: 25% Zonne-energie voor verwarming of tapwater in combinatie met natuurlijke ventilatie of met zelfregelende ventilatieroosters of met vraaggestuurde ventilatie is onvoldoende om de eis EPC 0,8 te halen. Het beste alternatief is combinatie met gebalanceerde ventilatie. 4 COMBIWARMTEPOMP OP BODEMWARMTE (INDIVIDUEEL) Ventilatie: Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,78 CO 2 -reductie: 10% EPC: 0,70 CO 2 -reductie: 18% Combiwarmtepomp op bodemwarmte en LTV. EPC: 0,68 Zomercomfort: Vrije koeling. 5 EXTERNE WARMTELEVERING Externe warmtelevering voor verwarming en tapwater. Ventilatie: Gebalanceerd met WTW 95% CO 2 -reductie: 21% EPC: 0,78 CO 2 -reductie: 21% De CO 2 -reductie is bepaald ten opzichte van de uitgangssituatie met EPC= 1,0 en berekend met de NPR. De weergegeven waarden voor concept 1 zijn benaderd. 27