16/09/2015. Joost Zwagerman. Kunstcollege Malevich: Joost Zwagerman

Transcriptie

1 Joost Zwagerman KazimerMalevich, LaatsteFuturistischetentoonstelling0.10 (1915) het icoon van de onzichtbare werkelijkheid. Kunstcollege Malevich: Joost Zwagerman

2 De icoon van Het Niets Tegelijk alles en niets Een nieuw nul-en beginpunt in de kunst De absolute creatie Het gelaat van God Tentoonstelling 0,10 in Petrograd, 1915 'In 1913 probeerde ik wanhopig om de kunst te bevrijden van het dode gewicht van de werkelijkheid. Ik wendde mij tot de vorm van het vierkant. En dat moest zwart zijn. KASIMIR MALEVITSJ ( SUPREMATISME Zwartvierkant1914, olieop doek, Tretyakov, 80x80 cm Zwartvierkant, 1923, olieop doek, RussischMuseum, St. Petersburg, 106 x 106 cm Zwartvierkant, 1932, olie op doek, Hermitage, St. Petersburg, 53,5 x 53,5 cm "Ondersuprematisme verstaikde suprematievan de zuivereervaringin de beeldendekunst". Het zwarte vierkant symboliseert de leegte of volheid die niet langer waargenomen, alleen maar gevoeld kan worden. Het is het icoon van de onzichtbare werkelijkheid. 2

3 DynamischSuprematisme, 1915 of 1916, olieop doek,80x80 cm OPERA DE OVERWINNING VAN DE ZON 1913 De mens overwint de zon, waardoor hij niet meer geketend is aan de wereld van de objecten en bevrijd wordt van de tijd. Daarachter was niets, niets dan zwartheid Kostuum voor De Ondernemer De Arbeider Schetsvooreentoneelgordijnvoorde opera Overwinningvan de Zon, 1928 Achtergrond voor de 2e act van Overwinning van de Zon Malevich de leraar Graf van Malevich Wij zijn vrij. De zon is gebroken Leve de duisternis Ons gezicht is donker, Ons licht zit in ons. 3

4 MARK ROTHKO, Black on maroon, 1958, Oil paint, acrylic paint, glue tempera and pigment on canvas, 266,5x381, Tate Prince, The Black Album, 1994 David Bowie, The Next Day, 2013 Jay Z, The Black Album, 2003 Tentoonstelling 0,10 in Petrograd, 1915 AD REINHARDT, Ultimate Paintings, 1960, oil on canvas, 152,4x152,4 cm In Reinhardt schilderijen bestaan begrippen als vorm en restvorm, figuur en achtergrond, als zodanig niet meer. Het beeld is één beeld. 4

5 Tentoonstelling MalevitsjStedelijk museum Amsterdam, 2013 Installation View ADVENTURES OF THE BLACK SQUARE Whitechapel Gallery 2015 ADVENTURES OF THE BLACK SQUARE Whitechapel Gallery Londen, 2015 ROSEMARIE TROCKEL, Cogito, ergo sum, 1988, gebreide wol op linnen, 210x160, De Pont CARL ANDRE, Altstadt Lead Square, 1967, Lead, cm 5

6 GILLIAN CARNEGIE, Black Square, 2008, oil on canvas, 193 x 193 cm HÉLIO OITICICA, Metaesquema464, Gouache on board 29.8 x 33cm, 1958 DAN FLAVIN, Untitled, 1969 ANISH KAPOOR Descent into Limbo, 1992, pigment De Pont, Tilburg «De leegte heeftvele gedaanten» 6

7 ANISK KAPOOR, Zonder titel, , Kilkennykalksteen, 202,5 x 140 x 125 cm The Origin of the world h. 750 x 1200 x 600 cm Kanazawa, Japan Zonder titel, , Kilkenny kalksteen, h. 202 cm, De Pont RICHARD SERRA, Prop, 1968, lead antimony RICHARD SERRA, The American Flag is not an object of worship, work on paper, 1989, 288 x 376 cm These Serra drawings are so thickly covered in paint they resemble sculpture. SERRA, Weights and Measures,

8 Hoe dicht tekenkunst bij sculptuur en architectuur kan komen. From left, works from 1989: The United States Courts Are Partial to the Government, No Mandatory Patriotism (center) and The United States Government Destroys Art. ( revenge drawings, nahet RICHARD SERRA Malevich and the American Legacy at Gagosian Gallery, 2011 His drawings are not about something, they are something, They do not imply weight, they are weight. ELLSWORTH KELLY, Green Blue Black Re, 2007 AGNES MARTIN ( ), Hommage tolife, 2003, acrylic and graphite on canvas, cm x cm 8

9 AGNES MARTIN, The Sea, 2003, 183 x 183 cm TREVOR PAGLEN Black Square, 2015 (Serie BlackSites ) My paintings have neither object nor space nor line nor anything -no forms. They are light, lightness, about merging, about formlessness, breaking down form. You wouldn t think of form by the ocean. You can go in if you don t encounter anything. A world without objects, without interruption, making a work without interruption or obstacle. It is to accept the necessity of the simple direct going into a field of vision as you would cross an empty beach to look at the ocean. AGNES MARTIN Eengeclasseerdepagina uiteenverslagover Stellarwind, het centrale data mining programma van de NSA. ZHONG YAO, Spirit Above All 1-93A, 2012, acrylic on denim On one hand, the document instills in me a desire to know what s behind it. It seems to hold the promise of some revelation, but it s up to me, the viewer, to research that document or covert program. So there s some analogy to the old abstract/avant-gardist ideal in there. On the other hand, this document is an instrument of state power, and a profoundly anti-democratic one at that. In that sense, it also is a negation of that old idea of liberation through the refusal of representationalism. 9

10 THIERRY DE CORDIER, De Kapel van het Niets, 2007,Duffel Thierry De Cordierontwierp een kapel waarvan de verhoudingen bepaald zijn door de regel van de gulden snede. Het bouwvolume bestaat uit een zwarte, blokvormige container van 12,5 m lang, 5,5 m breed en 5,5 m hoog, die aan de buitenkant volledig bekleed is met een dubbele laag roofing, bestreken met pek. Een witte binnenwand (de muur van het Niets ) steekt via een opening in het dak boven dit zwarte lichaam uit. 10

11 Een sacrale romp, berekend volgens de gulden snede. THIERRY DE CORDIER, Grand Nada, , oil and enamel on canvas, 320x205 cm THIERRY DE CORDIER, MerGrosse, 2011, Oil paint on paper mounted on panel, 169x150,5 11

12 'HET GELAAT VAN GOD' Door: Joost Zwagerman 12 mei 2015, 02:00 Zwagerman kijkt naar Het Zwarte vierkant van Kazimir Malevitsj Het aller-elementairste zwarte kunstwerk is nog altijd Malevitsj' Zwarte vierkant uit Hij noemde het zelf 'het gelaat van God'. De impact van dit werk op de kunst, design en popcultuur is ongekend. The Next Day (2013) van David Bowie. - Zwart, volgens Renoir 'de koningin der kleuren', 'verschijnt ons niet zo allerelementairst als wit', schreef Goethe in zijn Kleurenleer (1810). Toch is in de kunst regelmatig gepoogd het 'aller-elementairste' in louter zwart te vatten. Zoals wit diverse schakeringen kent, zo bestaan er ook fifty shades of black - of zelfs meer. Vincent van Gogh schreef eens in een brief dat hij in de schilderijen van Frans Hals tientallen nuances zwart had waargenomen. Jan Wolkers vond dat aan de lage kant: 'Frans Hals (...) had wel honderden tinten zwart tot zijn beschikking. Zelfs zijn helderste wit, in volants, manchetten en kragen, (...) is zwart, alleen met zo min mogelijk zwart erin.' NIET DAN EEN ZWART VIERKANT The Black Album (2003) van Jay Z. - Het 'aller-elementairste' zwarte kunstwerk is nog altijd Malevitsj' Zwarte vierkant uit 1914, van 80 bij 80 centimeter, inclusief het passe-partout. Schatplichtig aan Jan Wolkers kun je beweren dat dit kunstwerk niets dan een, inderdaad, zwart vierkant is, 'met zo veel mogelijk zwart erin'. Malevitsj maakte in de loop der tijd meerdere van die vierkanten. Het eerste, uit 1914, betekende voor hem 'een nieuw realisme in de schilderkunst'. Dat nieuwe realisme noemde hij: suprematisme. Het zwarte vierkant is volgens hem 'tegelijk alles en niets, een nieuw nul- en beginpunt in de kunst', maar ook: 'de absolute creatie'.

13 Malevitsj had de gewoonte om in de grootst denkbare woorden over zijn zwarte vierkant te spreken. Hij noemde het vierkant 'het gelaat van God'. In zijn boek De niet-objectieve wereld (1927) blikte hij op het vierkant terug: 'In 1913 probeerde ik wanhopig om de kunst te bevrijden van het dode gewicht van de werkelijkheid. Ik wendde mij tot de vorm van het vierkant. En dat moest zwart zijn.' Malevitsj schilderde zijn eerste zwarte vierkant over een ander schilderij, dat van hem achter het zwart mocht verdwijnen. Vermoedelijk was de zwarte verf niet goed en tijdig gedroogd, want de dunne verflaag bevat inmiddels een honingraat van barstjes. Als gesteente van een verre planeet schemeren die barstjes door het zwarte vierkant heen. NIEUWE VERSIES The Black Album (1994) van Prince. - In 1923 maakte de kunstenaar een nieuwe versie, deze keer in groter formaat: 106 bij 106 centimeter. Een nog latere versie, uit 1932, was weer kleiner: 53,5 bij 53,5 centimeter, hetzelfde formaat als zijn Rode vierkant. In de tentoonstelling Kazimir Malevich en de Russische avant-garde 1 (2013, Stedelijk Museum, Amsterdam) hing het allereerste zwarte vierkant boven in een hoek, bijna tegen het plafond, precies zoals het bijna een eeuw eerder in een galerie in Moskou voor het eerst was tentoongesteld. Als een vierkante zwarte zon straalde het Zwarte vierkant uit over een reeks andere Malevitsj-schilderijen. In 2010 hing de versie uit 1932 zeer bescheiden in een hoekje van een klein vertrek in de Amsterdamse Hermitage, alsof het minieme en, gezien het craquelé ook rimpelig geworden ding nog miniemer moest worden, vermoedelijk om onze verwondering aan te jagen: een vierkant ter grootte van een scherp afgetekend achterruitje van een auto, had en heeft op velen de impact van... ja, van wat? Een meteoriet? Misschien wel honderd meteorieten die gelijktijdig op de kunst en op ons collectieve bewustzijn afsuisden. Zo klein dit vierkant, zo groot de invloed.

14 Thierry de Cordiers Kapel van het Niets (2005), in Duffel. NABEELDEN Het Zwarte vierkant drong diep door in de geledingen van de beeldende kunst, design en popcultuur. In 2014, in de marge van een groot Malevitsj-retrospectief, somde Tate Modern in Londen een aantal 'nabeelden' op van odes aan en variaties op het zwarte vierkant, waaronder een groot aantal platenhoezen van popmuzikanten: Unknown Pleasures van Joy Division (1979), een zwart vierkant met middenin een geheimzinnig grijs reliëf; The Black Album (1994) van Prince 3; The Black Album van Jay Z (2003) 4, waar voor het vierkante zwart de beeltenis van de rapper schemert. De cover van David Bowies come-backalbum uit 2013, The Next Day 5,+ toont een remake van de cover van zijn album Heroes, met echter in het midden een ijswit vierkant dat het portret van Bowie aan het oog onttrekt. Volgens Bowie zelf was deze cover een bescheiden witte ode aan 'het grootse zwarte vierkant'. In de speelfilm Star Trek: First Contact (1996) woedt een spectaculair ruimtegevecht. Ruimteschepen vuren hun munitie af op wat kennelijk het summum is van dreiging en gevaar: een reusachtig zwart vierkant dat zich massief ergens in outer space bevindt. Het kosmische zwarte vierkant spat in de film apocalyptisch uit elkaar. En dan de beeldende kunst zelf. Wie varieerden op het zwarte vierkant; soms minimaal, soms cerebraal, soms uitbundig en soms speels? Zeer velen, onder wie Piet Mondriaan, Theo van Doesburg, Dan Flavin, Carl Andre en Eva Hesse. DE OERBRON VAN ABSTRACTE KUNST Eerder dit jaar was van deze en veel andere kunstenaars werk te zien in de tentoonstelling Adventures of the Black Square: Abstract Art and Society in de Whitechapel Gallery in Londen. Honderden werken van meer dan honderd schilders en beeldhouwers werden gepresenteerd in de context van wat werd beschouwd als de oerbron van abstracte kunst: het zwarte vierkant. Meer dan honderd kunstenaars! En toch ontbraken er nog genoeg: Descent into Limbo (1992) van Anish Kapoor, een cirkelvormig gat in de grond, waarvan de bodem en zijkanten zó diepzwart zijn geverfd, dat het is alsof je in een bodemloze leegte

15 staart; Richard Serra, wiens grondkleur in zijn werk heel vaak zwart is, en Elsworth Kelly, die ooit, duidelijk verwijzend naar Malevitsj, een yveskleinblauw vierkant in een groter zwart vierkant schilderde. De afwezigen benadrukten onbedoeld de niet te onderschatten invloed van het Zwarte vierkant. Die invloed is te groot en te breed om in één tentoonstelling met ruim honderd kunstenaars samen te ballen. TIRANNIEK Het meest betreurde ik de afwezigheid van de Belgische kunstenaar Thierry de Cordier 2. Niet alleen vernoemde die een aantal van zijn abstracte schilderijen naar Malevitsj, maar ook overheerst in zijn werk de kleur zwart en soms - ja, het is mogelijk - zelfs een zwarter zwart dan op het vierkant van Malevitsj. Het zwart in het oeuvre van De Cordier is onherbergzaam, contact-afwerend, onbuigzaam, soms op het tirannieke af. Tegelijk maakte De Cordier een driedimensionaal gitzwart kunstwerk dat iedereen welkom heet en tot zich toelaat: de Kapel van het Niets, gebouwd in De kapel staat op het terrein van een psychiatrische inrichting in Duffel, vlak bij Antwerpen. De Cordiers Kapel van het Niets is misschien wel de meest royale ode aan het Zwarte vierkant. De Cordier kende er drie dimensies aan toe. In Duffel kun je in zekere zin dit zwarte vierkant betreden, want het is vergroot en 'uitgevouwen' tot een intieme retraitekapel. Ik deed dat recentelijk en bevond me in een gestripte zwart-witoase: het leeggemaakte Niets. In de zomer kom ik in deze rubriek nog eens terug op mijn bezoek aan de kapel. Voor nu: een laatste typering van het Zwarte Niets van Kasimir Malevitsj - en van ons allemaal. Er bestaat in de Nederlandse literatuur een roman waarvan de eerste druk, uit 1979, even zwart en leeg is als Malevitsj' Zwarte vierkant: Het verzonkene, de korte roman van Jeroen Brouwers. De cover is pikzwart, met een donkergrijze letter in het midden. De achterflap: niets dan zwart. Geen tekst, geen toelichting, geen auteursfoto. De beide binnenflappen: idem. Alleen maar zwart. Op de eerste bladzijde van een van zijn andere romans, Bezonken rood (1981), schreef Brouwers: 'Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt.' Denkend aan Malevitsj kun je op deze zin een variatie maken, een eenregelige ode aan het Zwarte vierkant: het Niets bestaat en raakt alles aan.