Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 Rapport 4 Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs Rapport naar aanleiding van het project DigilessenVO in 2009 Bert Zwaneveld Herman Rigter Ruud de Moor Centrum Ruud de Moor Centrum Open Universiteit Open Universiteit rdmc.ou.nl rdmc.ou.nl

2

3 Rapport 4 Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs Rapport naar aanleiding van het project DigilessenVO in 2009 Bert Zwaneveld Herman Rigter

4 Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door de financiële ondersteuning van het ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit. Ruud de Moor Centrum - Open Universiteit. Tenzij anders aangegeven mag het materiaal uit deze uitgave zonder voorafgaande toestemming openbaar gemaakt en verveelvoudigd worden door instellingen die gefinancierd worden uit publieke middelen, scholen, opleidingsinstituten en non-profitorganisaties ten behoeve van onderwijs- en onderzoeksdoeleinden, mits de naam van de auteursrechthebbende daarbij wordt vermeld: Ruud de Moor Centrum - Open Universiteit. Bij gebruik door andere instellingen / bedrijven of bij gebruik voor andere doeleinden dient eerst toestemming te worden gevraagd aan het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit. ISBN: Printed in The Netherlands. 2

5 Inhoudsopgave Woord vooraf 5 Samenvatting 7 1 Inleiding Samenvatting van de stand van zaken rond de inzet van ict Leeswijzer 11 2 Kader: samenwerkingsproject DigilessenVO.nl Ruud de Moor Centrum 13 3 Context en opzet van de onderzoeken Onderzoek naar de visie van de deelnemers op het gebruik van digitaal leermateriaal Onderzoek naar de obstakels om ict of digitaal leermateriaal te gebruiken 15 4 Resultaten van de onderzoeken Onderzoek naar de visie van de deelnemers op het gebruik van digitaal leermateriaal Visie op onderwijs met digitaal leermateriaal Visie professionalisering in het algemeen Betrokkenheid leerlingen Onderzoek onder leraren naar de obstakels om ict of digitaal leermateriaal te gebruiken Computergebruik in of ten behoeve van de eigen lessen Behoefte aan ondersteuning bij inzet van ict Over de kennis en vaardigheden met betrekking tot het inzetten van ict in uw onderwijs Onderzoek onder leerlingen naar het gebruik van digitaal materiaal en van de computer in de les Gebruik van digitaal leermateriaal Functies van digitaal leermateriaal Gebruik van computers 32 Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 3

6 5 Conclusies en discussie Conclusies van het onderzoek onder leraren naar het gebruik van digitaal leermateriaal Conclusies van het onderzoek naar de obstakels om ict of digitaal leermateriaal te gebruiken Over de leraren Over de obstakels Over de wensen Over de vraag in hoeverre er verschillen zijn tussen onderscheiden categorieën respondenten Conclusies van het onderzoek onder leerlingen naar het gebruik van digitaal materiaal en van de computer in de les Vergelijking van een gemeenschappelijk aspect in het eerste en derde onderzoek Discussie 39 6 Aanbevelingen 41 Literatuurlijst 45 Bijlage(n) 47 Over de auteur(s) 68 Colofon 69 Eerder verschenen RdMC-publicaties 71 4

7 Woord vooraf De Open Universiteit ontwikkelt en verzorgt open hoger afstandsonderwijs en is tevens een partner voor lerarenopleidingen en scholen voor de professionalisering van leraren. Binnen de Open Universiteit is de expertise met betrekking tot deze professionalisering samengebracht in het Ruud de Moor Centrum (RdMC). Dit centrum vervult taken in het kader van ontwikkeling, vernieuwing en verspreiding van digitale professionaliseringsinstrumenten. Daarnaast wordt praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek verricht en vindt evaluatie van de professionaliseringsactiviteiten ten behoeve van leraren plaats. Deze taken worden uitgevoerd in nauwe samenwerking met scholen voor primair en voortgezet onderwijs, lerarenopleidingen, sectororganisaties, en andere afdelingen en organisatieonderdelen van de Open Universiteit. De werkzaamheden van het RdMC leiden tot kennis, producten en diensten, die ondersteunend zijn voor bijvoorbeeld flexibilisering of leren op de werkplek. Naast bijdragen op het internet bestaan belangrijke producten uit publicaties en kennisdeling in de vorm van RdMC-rapporten. In deze reeks van rapporten worden bijvoorbeeld resultaten - met een geformaliseerd of afgerond karakter - van professionalisering op de werkplek schriftelijk vastgelegd. Het kan daarbij gaan om dissertaties, oraties, achtergrondinformatie of tussenrapportages maar ook om praktisch gerichte publicaties voor het gehele onderwijs. De inhoud van de rapporten heeft betrekking op een breed scala van onderwerpen of activiteiten. Gedacht kan worden aan: onderzoeksplannen en eerste ontwerpen van onderzoeksopzetten, eerste ervaringen in pilots, interessante best practices, beschrijvingen van innovaties, ontwerpen en schetsen van implementaties, kwantitatieve en kwalitatieve gegevens over evaluaties en implementaties, bruikbare praktische instrumenten, exploitatiebevindingen, weergaven van discussies en overwegingen, voorlopige stellingnames, rapportages van voorstudies, prototypen en voorlopige ontwerpen, haalbaarheidsstudies, analyses en praktische documenten. De RdMC-rapporten kunnen bruikbaar zijn voor (beginnende) leraren, opleiders en begeleiders in lerarenopleidingen en in scholen maar ook voor beleidsmakers, media en alle anderen die op basis van belangstelling en/of professionele activiteiten betrokken zijn bij de innovatie van trajecten die bijdragen aan de professionalisering van leraren. De voorliggende publicatie (rapport 4) gaat over de vraag welke drempels leraren ervaren, die graag ict in hun onderwijs willen inzetten. Tevens wordt een aantal handvatten gegeven hoe scholen, leraren en schooleiding, hiermee om kunnen gaan. De drempels en handvatten zijn gebaseerd op een drietal onderzoeken onder leraren en hun leerlingen die hebben deelgenomen aan het project Digilessen, een samenwerkingsproject van de Stichting DigilessenVO.nl, een samenwerkingsverband van dertig scholen, en het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit. Digilessen was erop gericht leraren die digitaal leermateriaal arrangeren (bestaande bronnen op internet zo te selecteren Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 5

8 en samen te stellen dat zij in de klas goed bruikbaar zijn) hiervoor (verder) te professionaliseren, almede om een kwaliteitskader voor digitaal leermateriaal te ontwikkelen. J.J.M. (Jos) Kusters Msm Directeur Ruud de Moor Centrum Open Universiteit 6

9 Samenvatting In dit rapport doen we verslag van drie onderzoeken die we in 2009 hebben uitgevoerd in het kader van het samenwerkingsproject van de Stichting DigilessenVO.nl, een samenwerkingsverband van dertig scholen, en het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit. Dit project was erop gericht leraren die digitaal leermateriaal arrangeren (bestaande bronnen op internet zo te selecteren en samen te stellen dat zij in de klas goed bruikbaar zijn) hiervoor (verder) te professionaliseren, almede om een kwaliteitskader voor digitaal leermateriaal te ontwikkelen. In het eerste onderzoek ging het erom inzicht te krijgen in hoe de doelgroep over digitaal leermateriaal en de inzet van ict in het onderwijs denkt, en in hun verwachtingen ten aanzien van het samenwerkingsproject. Het tweede onderzoek beoogde inzicht te krijgen in de obstakels voor het gebruik van ict in de les. Het derde onderzoek, onder leerlingen, is uitgevoerd om na te gaan hoe zij staan tegenover het gebruik van digitaal leermateriaal. De onderzoeken onder leraren zijn met een online-vragenlijst uitgevoerd. De leerlingen zijn op papier geënquêteerd. De belangrijkste conclusies van het eerste onderzoek zijn als volgt samen te vatten. De leraren gebruiken de computer vooral voor communicatie met hun leerlingen, om met de elektronische leeromgeving te werken en als didactisch hulpmiddel. Zij hebben voldoende (zelf)vertrouwen om de computer in te zetten. De belangrijkste reden om ict in te zetten is aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen en de voordelen van ict boven een leerboek. Aan het vertalen van het ict-beleid van de school naar de lessen wordt de minste waarde toegekend. De conclusies van het tweede onderzoek hebben we als volgt samengevat. De leraren in ons onderzoek gebruiken de computer in de les en thuis op (naar eigen zeggen) gevorderde manier ten behoeve van hun onderwijs. Maar dat is vooral op het vlak van communicatie ( ) en informatie (elo). Met betrekking tot het didactisch verantwoord inzetten zijn er nog veel obstakels, respectievelijk wensen. Deze betreffen meer computers, meer deskundigheid verwerven, met name in het vinden van geschikte materialen, meer werken vanuit een schoolbrede visie inclusief bijbehorende afspraken die door de schoolleiding gevolgd en gecontroleerd worden, meer software en materialen die passen bij of passend te maken zijn bij het eigen onderwijs, meer tijd en ruimte om te experimenteren. Het derde onderzoek heeft als conclusies dat de leerlingen het werken met digitaal leermateriaal als leerzaam en prettig ervaren. Zij gebruiken de computer vooral voor het verzamelen van informatie en het maken van verslagen. Het werken met digitaal leermateriaal waarderen zij positief. Globaal gesproken zijn onze conclusies in overeenstemming met de bevindingen van TNS NIPO 2009 dat de basis was voor de publicatie Vier in Balans Monitor 2009 van Kennisnet. Op basis van de drie onderzoeken hebben we aanbevelingen geformuleerd om het proces van het inzetten van ict, en meer in het bijzonder van digitaal leermateriaal, goed te laten verlopen. We onderscheiden daarbij de schoolvisie van waaruit met ict gewerkt wordt, de inhoudelijke en procesmatige uitwerking, en de randvoorwaarden waarbinnen de uitwerking plaats vindt. Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 7

10 Wat de visie betreft is niet alleen nodig dat er draagvlak onder de betrokken leraren en leerlingen is, maar dat die visie wordt omgezet in afspraken waarvan de naleving gecontroleerd wordt. Bij de inhoudelijke uitwerking spelen enerzijds de didactische aspecten (doelen, leermaterialen, werkvormen, toetsing, leerlingengroep), en anderzijds overwegingen met betrekking tot effectiviteit, efficiëntie en aantrekkelijkheid. Procesmatig betekent dit dat lesontwerpen moeten worden gemaakt die hierop aansluiten. Het gebruik van digitaal leermateriaal behelst meer dan de keuze tussen computer of boek. Kwaliteitsbewaking is een sleutelbegrip, en een gefaseerde aanpak ligt dan ook voor de hand: klein beginnen en goed evalueren alvorens tot een grootschaliger implementatie over te gaan, en teamwork. Randvoorwaarden als voldoende computers, voldoende technische ondersteuning, voldoende tijd, voldoende ruimte om te experimenteren, dienen vervuld te zijn. 8

11 1 Inleiding In 2009 hebben de Stichting DigilessenVO.nl (een samenwerkingsverband van dertig scholen voor voortgezet onderwijs in Nederland die samenwerken op het terrein van het ontwikkelen van digitaal leermateriaal door docenten) en het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit een samenwerkingsproject van één jaar uitgevoerd. Dit samenwerkingsproject had de volgende doelen: het ontwikkelen van een aantal (online) cursussen gericht op het scholen van docenten in het arrangeren van digitaal leermateriaal; het ontwikkelen van een kwaliteitskader voor digitaal leermateriaal. In het kader van dit samenwerkingsproject zijn een vijftal onderzoeken uitgevoerd. Bij de start van het samenwerkingsproject hebben we als eerste onderzocht wat de arrangeurs voor hun professionele ontwikkeling van het samenwerkingsproject verwachten. Bij het opstellen van het projectplan was door DigilessenVO.nl geconstateerd dat het ontwikkelde digitale leermateriaal eigenlijk alleen door de arrangeur zelf gebruikt of hergebruikt werd. Heel incidenteel komt het voor dat diens sectie het materiaal (her)gebruikt. Naar de redenen waarom dit (her)gebruik zo beperkt is, was nooit uitvoerig onderzoek gedaan. Het was nodig hierover meer te weten te komen, onder andere voor het opzetten van de geplande (online) cursussen. Een mogelijke reden zou kunnen zijn dat leerlingen het werken met digitaal leermateriaal minder zouden waarderen. Om achter deze redenen te komen zijn vervolgens het tweede onderzoek (onder leraren werkzaam bij de scholen die aangesloten zijn bij DigilessenVO.nl, arrangeurs en niet-arrangeurs) en het derde onderzoek (onder hun leerlingen) uitgevoerd. Het vierde onderzoek betrof de waardering van de ontwikkelde (online) cursussen onder de deelnemers. Het vijfde onderzoek ging over het ontwikkelde kwaliteitskader. In dit rapport doen we verslag van de eerste drie onderzoeken die in het kader van dit samenwerkingsproject zijn uitgevoerd. Over het vierde en vijfde onderzoek wordt verslag gedaan in het nog te verschijnen rapport met de projectevaluatie. Het effect van het samenwerkingsproject op het arrangeren kon binnen de beperkte looptijd van het project van een jaar helaas niet onderzocht worden. De drie onderzoeken waarover we hier rapporteren zagen er globaal als volgt uit. 1 Bij de start van het samenwerkingsproject, begin 2009, hebben we de deelnemende leraren met een online enquête bevraagd op wat zij verwachten van het professionaliseringstraject, specifiek gericht op het arrangeren van digitaal leermateriaal. Tevens hebben we hen gevraagd naar hun visie op onderwijs met digitaal leermateriaal, op professionaliseren in het algemeen, op wat zij van het kwaliteitskader verwachten, en op de rol van de leerlingen bij arrangeren van digitaal leermateriaal. Doel van dit onderzoek was, zoals gezegd, vooral te achterhalen met wat voor mensen we in het samenwerkingsproject te maken zouden krijgen en wat hun verwachtingen ten aanzien van het samenwerkingsproject waren. Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 9

12 2 Ongeveer halverwege het jaar hebben we door middel van een online enquête in een grotere groep leraren onderzocht welke obstakels zij zien om ict in het onderwijs in te zetten. De thema s waren computergebruik in of ten behoeve van de eigen lessen, de behoefte aan ondersteuning bij de inzet van ict en de kennis en vaardigheden met betrekking tot het inzetten van ict in het eigen onderwijs. Doel van dit onderzoek was te achterhalen waarom het gebruik van digitaal materiaal in het algemeen beperkt blijft tot de arrangeurs zelf. Wellicht konden met deze kennis de (online) cursussen en het kwaliteitskader nog verbeterd worden. 3 Tegelijk met het tweede onderzoek hebben we met een papieren enquête onder enige honderden leerlingen op de scholen van DigilessenVO onderzocht hoe zij staan tegenover het gebruik van computers, ict en digitaal leermateriaal bij hun schoolwerk. Ook hier was het doel te achterhalen of een reden voor het beperkte (her)gebruik van digitaal leermateriaal is dat leerlingen het werken ermee minder waarderen dan het werken met leerboeken. Naast de drie genoemde onderzoeken rapporteren we ook over de kennis die onze onderzoeken hebben opgeleverd over zaken waar men bij het inzetten van ict in het onderwijs tegenaan loopt. We doen een aantal aanbevelingen hoe hiermee om te gaan. We willen daarmee een bijdrage te leveren aan de discussie die al een aantal jaren wordt gevoerd over de inzet van ict in het onderwijs. 1.1 Samenvatting van de stand van zaken rond de inzet van ict Op allerlei plaatsen wordt door leraren en schoolleidingen aangegeven meer ict in het onderwijs te willen inzetten: zie bijvoorbeeld Vier in Balans Monitor 2009, Ict in het onderwijs: de stand van zaken (Kennisnet, 2009). Resumerend worden hierin de volgende opbrengsten van ict genoemd: ict is geschikt om dezelfde leerstof op meerdere manieren aan te bieden; juist zwakkere leerlingen blijken opvallend vaak vooruitgang te boeken wanneer ze met behulp van ict leren, mits gebruik gemaakt wordt van goed ontworpen ict-programma s die aansluiten bij het niveau van de leerling, zijn aandacht goed weten te richten en hem stapsgewijs door de stof leiden; leerlingen vinden het werken met ict meestal aantrekkelijk en leuk. Hierbij is het van belang af te wisselen met andere leervormen en de aandacht van de leerling op de leertaak te richten. Nadrukkelijk wordt opgemerkt dat de inzet van computers weliswaar kan bijdragen aan efficiënter, effectiever en aantrekkelijker onderwijs, maar dat dat zelden uitsluitend aan die bijdrage kan worden toegeschreven. Andere relevante factoren zijn visie, deskundigheid, en de beschikbaarheid van digitaal leermateriaal en de ict-infrastructuur. Een goede balans van deze vier factoren is noodzakelijk om de meerwaarde van ict tot zijn recht te laten komen. In het genoemde artikel Vier in Balans Monitor 2009 rapporteert Kennisnet (op basis van gegevens van TNS NIPO 2009) over het gebruik van ict binnen de drie sectoren basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijsonderwijs. We beperken ons hier tot het voortgezet onderwijs. 10

13 Volgens het management gebruikt 61% van de leraren computers tijdens de les. Gemiddeld was dat percentage over de drie sectoren in 2003 nog 56. De managers verwachten dat dit gemiddelde percentage in 2012 gestegen zal zijn tot 89. Dat betekent dat vrijwel alle leraren dan bij het lesgeven computers zullen gebruiken. Hier staat echter tegenover dat leraren in het voortgezet onderwijs in 2009 de computer gemiddeld (slechts) vijf uur per week bij hun lessen inzetten, en dat zij verwachten dat dit de komende drie jaar naar acht uur zal stijgen. Voor de leerlingen geldt dat zij bij hun schooltaken het internet gebruiken: in 2006 was dat gemiddeld 2,5 keer per maand op school en 1,5 keer per maand thuis. In 2008 waren deze getallen gestegen naar respectievelijk 3,3 en 1,7 keer per maand. De leraren verwachten dat de leerlingen maximaal 11,6 uur per week effectief achter de computer op school kunnen leren en thuis 10 uur. Uit een overzicht van het percentage leerlingen dat in de eerste twee jaren van het voortgezet onderwijs voor bepaalde schoolactiviteiten in 2008 het internet gebruiken, blijkt dat opzoeken op internet met 83% het hoogste scoort. In 2006 was dat nog 70%. Andere inhoudelijke activiteiten met bijbehorend leerlingenpercentage zijn (tussen haakjes zijn de percentages in 2006 vermeld): samen met andere leerlingen een opdracht maken: 55 (40) oefentoets maken: 26 (26) via mail een vraag stellen aan de leraar: 12 (6) idem aan een expert: 6 (5). Organisatorische activiteiten scoren als volgt: contact met andere leerlingen over schooltaken (deels ook een inhoudelijke activiteit): 38 (-) via mail huiswerk inleveren: 23 (14) opzoeken wat het huiswerk is: 20 (12) website bouwen en bijhouden (deels ook een inhoudelijke activiteit): 10 (-) kant en klare werkstukken opzoeken om te kopiëren: 5 (7). Samengevat is de stand van zaken bij het gebruik van ict in met name het voortgezet onderwijs als volgt: leraren en leerlingen gebruiken langzaam maar zeker steeds meer ict bij het onderwijs, maar het kan nog aanzienlijk verbeterd worden. 1.2 Leeswijzer De lezer vindt in hoofdstuk 2 de informatie over het samenwerkingsproject die nodig is om de uitgevoerde onderzoeken een plaats te geven. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de vraagstellingen van de uitgevoerde onderzoeken en de wijze waarop die zijn uitgewerkt. Hoofdstuk 4 bevat de resultaten van de onderzoeken. In hoofdstuk 5 ten slotte worden uit deze resultaten conclusies getrokken en bediscussiëerd. De bedoeling is aanbevelingen te formuleren over hoe de toepassing van ict in het onderwijs kan worden verbeterd. Die aanbevelingen volgen in hoofdstuk 6. Hoofdstuk 7 tenslotte bevat een samenvatting van dit rapport. Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 11

14 12

15 2 Kader: samenwerkingsproject DigilessenVO.nl Ruud de Moor Centrum Eind 2008 hebben de Stichting DigilessenVO.nl en het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit afgesproken in 2009 een samenwerkingsproject uit te voeren met als doelen: het ontwikkelen van een aantal (online) cursussen voor het scholen van docenten in het arrangeren van digitaal leermateriaal. Onder arrangeren verstaan wij in dit verband het samenstellen van digitaal leermateriaal, meestal op basis van bronnen die op het internet gevonden worden. het ontwikkelen van een kwaliteitskader voor digitaal leermateriaal. DigilessenVO.nl is een samenwerkingsverband van dertig scholen voor voortgezet onderwijs dat als doel heeft het produceren, uitwisselen en gebruiken door docenten van digitale leermaterialen. Om dit doel te bereiken besteedt de Stichting onder andere veel aandacht aan het ontwikkelen van professionaliseringstrajecten voor docenten, om zo tot een betere productie en een betere inzet van digitale leermaterialen te komen. Daarnaast wordt een kwaliteitskader voor digitale leermaterialen ontwikkeld. Het Ruud de Moor Centrum (RdMC), onderdeel van de Open Universiteit, is het expertisecentrum voor de professionalisering van onderwijsgevenden. Een belangrijk deel van de activiteiten van het RdMC is erop gericht om in samenwerking met partijen uit het onderwijsveld producten en diensten te ontwikkelen gericht op de professionalisering van medewerkers van de betreffende partij. Een kenmerk is vrijwel altijd dat die professionalisering zoveel mogelijk plaats- en tijdonafhankelijk uitgevoerd kan worden. Als onderdeel van de Open Universiteit beschikt het RdMC op dit punt over veel expertise. Het samenwerkingsproject had, zoals gezegd, onder andere tot doel een aantal cursussen (voornamelijk online) te ontwikkelen om leraren te professionaliseren in het arrangeren van digitaal leermateriaal. Met arrangeren wordt bedoeld het met behulp van bestaande digitale bronnen samenstellen van digitaal leermateriaal, om dat door de leerlingen te laten gebruiken in de eigen klas, maar ook in klassen van collega s, al dan niet van de eigen school. Daarnaast wil DigilessenVO beschikken over criteria om de kwaliteit van dergelijk gearrangeerd leermateriaal te kunnen toetsen: een kwaliteitskader voor gearrangeerd digitaal leermateriaal. Om ervoor te kunnen zorgen dat het uit te voeren professionaliseringstraject aansluit bij de visie van de deelnemers op onderwijs met digitaal leermateriaal, op professionaliseren in het algemeen en op professionaliseren in het kader van het voorgenomen samenwerkingsproject in het bijzonder, hebben we een online-vragenlijst voorgelegd aan de arrangeurs van DigilessenVO. Mede op basis van de resultaten van deze enquête zijn vervolgens de online-workshops ontwikkeld, uitgevoerd en geëvalueerd, en is het kwaliteitskader ontwikkeld. Er hebben vier online-workshops Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 13

16 plaats gevonden: didactische richtlijnen (bij het werken met digitaal leermateriaal), (het schrijven van) webteksten, informatievaardigheden (voor leraren) en werkvormen (bij digitaal leermateriaal). Om een beter inzicht te krijgen in wat weerstanden en de achterliggende redenen zijn tegen het gebruik van digitale leermaterialen hebben we na de zomer van 2009 een veel breder onderzoek uitgezet. Hierin werd onder leraren nagegaan welke obstakels de inzet van ict in het algemeen en digitaal leermateriaal in het bijzonder in hun onderwijs in de weg staan. Ook is een weliswaar veel kortere maar vergelijkbare vragenlijst voorgelegd aan een groot aantal leerlingen van scholen van DigilessenVO, om erachter te komen of de waardering van de leerlingen voor digitaal leermateriaal wellicht een reden voor die weerstand is. Aan de leerlingen is gevraagd wat zij vinden van het werken met digitaal leermateriaal, welke voor- en nadelen zij ervan zien, en wat zij vinden van het gebruik van computers bij het schoolwerk. 14

17 3 Context en opzet van de onderzoeken In dit hoofdstuk gaan we nader in op het onderzoek dat we bij het begin van het samenwerkingsproject hebben uitgevoerd naar de visie van leraren op het gebruik van digitaal leermateriaal en op professionalisering op dit gebied; het onderzoek onder leraren naar obstakels om digitaal leermateriaal of meer algemeen ict in hun onderwijs in te zetten; het onderzoek onder leerlingen naar hun mening over het inzetten van digitaal leermateriaal of meer algemeen van ict bij hun schoolwerk. 3.1 Onderzoek naar de visie van de deelnemers op het gebruik van digitaal leermateriaal Het samenwerkingsproject had primair tot doel een bijdrage te leveren aan het professionaliseren van leraren op het gebied van het arrangeren van digitaal leermateriaal. Om de activiteiten zo goed mogelijk af te stemmen op de doelgroep, namelijk de arrangeurs van de DigilessenVO, wilden we hen op de volgende terreinen beter leren kennen: hun visie op onderwijs met digitaal leermateriaal hun visie op professionaliseren in het algemeen hun verwachtingen ten aanzien van vorm en inhoud van het kwaliteitskader hun verwachtingen ten aanzien van vorm en inhoud van de scholing de betrokkenheid van de leerlingen een aantal achtergrondkenmerken van de bevraagde leraren. Gezien de wijze waarop het samenwerkingsverband, en dan met name het professionaliseringstraject gepland was - namelijk zoveel mogelijk online - lag het afnemen van een online-enquête voor dit onderzoek voor de hand. We hebben ons daarbij mede laten leiden door het onderzoek van het SCO-Kohnstamm Instituut, waarover in Leren met meer effect: rapportage van een onderzoek wordt gerapporteerd (zie Meijer & Van Eck, 2009). Bij de vijf hiervoor genoemde inhoudelijke terreinen kregen de deelnemers uitspraken gepresenteerd die zij moesten ordenen in volgorde van belangrijkheid. Verder was er bij de meeste uitspraken ruimte om zelf punten in te brengen. Zoals gezegd gaan we in dit rapport in op de visie op onderwijs met digitaal leermateriaal en de visie op professionaliseren. De betrokkenheid van de leerlingen en de achtergrondkenmerken komen beperkt aan de orde. 3.2 Onderzoek naar de obstakels om ict of digitaal leermateriaal te gebruiken Bij het ontwerpen en ontwikkelen van het professionaliseringstraject kwam herhaaldelijk naar voren dat er allerlei redenen en oorzaken zijn of zouden zijn die het doorbreken van ict in het onderwijs in de weg staan. Ook uit het onderzoek van paragraaf 3.1 bleek dat al. We hebben besloten om daar Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 15

18 expliciet onderzoek naar te doen, zowel onder leraren als onder leerlingen. In aansluiting op het eerste onderzoek is voor de leraren voor een online-vragenlijst gekozen. Bij dit onderzoek hebben we gebruik gemaakt van het TNS NIPO-rapport Succesvolle inzet ict vereist meer kennis en kunde van de docent. Onderzoek onder docenten in het primair onderwijs, voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs (zie Plantinga & De Heer, 2009). Het genoemde onderzoek van Kennisnet, Vier in Balans Monitor 2009, ict in het onderwijs: de stand van zaken, steunt overigens ook grotendeels op dit rapport. Deze vragenlijst is uitgezet onder de ruim zeshonderd leraren die in de zomer van 2009 als arrangeur waren opgenomen in de database van de auteurstool van DigilessenVO.nl. Zij zijn niet allemaal daadwerkelijk actief als arrangeur. De vragen voor de leraren in dit onderzoek betroffen de volgende gebieden: computergebruik in of ten behoeve van de eigen lessen behoefte aan ondersteuning bij de inzet van ict kennis en vaardigheden met betrekking tot de inzet van ict in het eigen onderwijs een aantal achtergrondkenmerken van de bevraagde leraren. De vragen bestonden voor het overgrote deel uit uitspraken waarvan de deelnemers op een vijfpuntsschaal moesten aangeven in hoeverre ze het met de betreffende uitspraak eens waren. Verder was er ook hier veel ruimte om eigen opvattingen naar voren te brengen. Van deze vragenlijst hebben we een korte vragenlijst voor leerlingen afgeleid. In overleg met een aantal leraren is ervoor gekozen om deze vragenlijst op papier aan de leerlingen voor te leggen. De vragenlijst bestond uit vragen in de categorieën: werken met digitaal leermateriaal functie van digitaal leermateriaal werken met computers. Per categorie werd aan de leerlingen een aantal uitspraken voorgelegd waarvan ze moesten aankruisen in hoeverre ze het met een bepaalde uitspraak eens waren. 16

19 4 Resultaten van de onderzoeken In dit hoofdstuk geven we de resultaten weer van de drie genoemde onderzoeken. Per onderzoek beschrijven we globaal de antwoorden, de details hebben we in de bijlage opgenomen. Wel geven we hier de opmerkingen bij de vragen weer. Op de achtergrondgegevens gaan we hier maar heel beperkt in. 4.1 Onderzoek naar de visie van de deelnemers op het gebruik van digitaal leermateriaal Deze vragenlijst is uitgezet bij ruim 300 leraren, die van 25 maart 2009 tot en met 5 april 2009 konden reageren. 69 leraren gaven respons. De belangrijkste reden voor deze betrekkelijk lage respons is vermoedelijk dat leraren niet gewend zijn aan dit soort onderzoek mee te doen, zeker als ze het nut ervan niet inzien. Er was, voor zover zij konden overzien, nauwelijks voordeel voor hen mee te behalen. Van de respondenten was 57% man en 43% vrouw. Zij hebben de vragenlijst geheel of gedeeltelijk ingevuld. Hun gemiddelde leeftijd was 44,5 jaar. Van hen werkt 39% in havo/vwo bovenbouw, 35% in havo/vwo onderbouw, 15% in vmbo-theoretisch en 11% in vmbo-beroepsgericht. De helft is eerstegraads bevoegd, 43% tweedegraads en 7% heeft de pabo gedaan. De verdeling over leergebieden is als volgt: 36% in mens- en maatschappijvakken, 36% in de exacte vakken, 20% in de talen en 9% in de kunstvakken. De gemiddelde tijd waarin men werkzaam is in het onderwijs is 16,4 jaar. Op de huidige school werkt men gemiddeld 12,2 jaar met een gemiddelde aanstellingsomvang van 0,9 (van 1 fte). Alle vragen en antwoorden staan in bijlage 1, met uitzondering van de vragen waarbij de deelnemers zelf punten naar voren konden brengen. Die zijn in deze paragraaf verwerkt. De hieronder gebruikte vraagnummers zijn die van de oorspronkelijke enquête Visie op onderwijs met digitaal leermateriaal Bij vraag 1, Waarom gebruikt u zelf digitaal leermateriaal in uw lessen?, krijgen de eerste twee mogelijkheden, namelijk als (gedeeltelijk) vervangend voor het leerboek en als uitdaging voor de leerlingen, de hoogste score. Het laagst scoren de opties materiaal als oefenmateriaal voor (ict)vaardigheden, materiaal om te laten zien hoe schoolse kennis in de praktijk wordt gebruikt. Bij deze vraag worden de volgende opmerkingen gemaakt. We hebben min of meer gelijke opmerkingen maar een keer opgenomen. Heel specifieke opmerkingen, bijvoorbeeld met betrekking tot een specifiek schoolvak, hebben we weggelaten. Dit hebben we bij alle vragen waarbij de deelnemers zelf punten naar voren konden brengen, zowel in het eerste als het tweede onderzoek, consistent gedaan. De opmerkingen: Het is rijker dan een lineaire methode. Het is volledig van deze tijd. Over drempels naar meer ict-gebruik in het voortgezet onderwijs 17

20 Leerlingen in een voor hun veilige omgeving laten stoeien met onderwerpen, waarbij ze naar hartenlust fouten mogen maken. Al doende leren ze dan vanzelf hoe het in elkaar steekt. Lessen leuker/interessanter/eigentijdser aanbieden. Leerlingen een eigen leerroute bieden. Leerling geconcentreerd bezighouden. Het bevordert zelfstandig leren. Niet een andere reden, wel omdat ik denk dat deze lessen beter aansluiten bij de (digitale) belevingswereld van de leerling en er bij een toenemend aanbod meer variëteit mogelijk is. Actualiteit van de leerstof. Betere manier om de lesstof over te brengen, m.b.v. animaties, et cetera. Ik kan inhoud aanbieden die niet via methoden wordt behandeld en toch te maken heeft met het verplichte materiaal. Mogelijkheid om kosten van schoolboeken te verlagen, flexibel in te springen en om te kunnen integreren met andere vakken. Werken aan constructivistische opdra.chten. Helaas zitten die nog maar weinig in de materialen die via DigilessenVO.nl beschikbaar zijn Toegang tot veel audio- of visueel materiaal. Naslagmateriaal voor leerlingen die de uitleg gemist hebben. Bij vraag 2, Hoe ziet u de eigen rol als leraar/lerares bij het gebruiken van digitaal leermateriaal in uw lessen?, scoren de mogelijkheden samenvatten en vraagbaak zijn voor een leerling of groepjes leerlingen het hoogst. Uit wat verder wordt genoemd, citeren we: Wanneer leerlingen thuis oefenen in de vaardigheden, kunnen ze op school zinvolle opdrachten gaan doen, waarbij ze worden uitgedaagd, hun kennis in de praktijk kunnen toepassen en leren samenwerken. Ik heb legio mogelijkheden voor aanschouwelijk materiaal bij mijn instructie. Coachen op proces, anders dan dat leerlingen zelf komen om hulp. Als arrangeur van lesmateriaal zie ik erop toe dat het aangeboden materiaal in een context staat en in verbinding met de werkelijkheid. Niet slechts losse oefeningen maar één coherent geheel. Vooral ben ik begeleider, ze werken op een zelfstandige manier nadat ik heb uitgelegd wat ze moeten doen. Ik maak de les, zodat ik onderwerpen die ik belangrijk vind, kan benadrukken. Meer mogelijkheden om het inzichtelijk te maken. Meer oefenstof. Ik ben de ontwerper van het totaal aan onderwijs. Ik bepaal als docent welke activiteiten plaats zullen gaan vinden en bepaal met welke media dat kan/mag. De leerlingen gaan zelf aan de slag met de opdrachten waarbij ze enige vrijheid hebben in de constructie van het eindproduct, zowel inhoudelijk als de vorm waarin. 18