DE BURGER AAN HET WOORD: PUBLIEKSOPVATTINGEN OVER MODERNE BIOTECHNOLOGIE. Onderzoeksrapport InSites Consulting. November In opdracht van IenW:

Transcriptie

1 DE BURGER AAN HET WOORD: PUBLIEKSOPVATTINGEN OVER MODERNE BIOTECHNOLOGIE Onderzoeksrapport InSites Consulting November 2017 In opdracht van IenW: Merlijn Wouters Virgil Rerimassie

2 Inhoudsopgave Management samenvatting... 2 Hoofdstuk 1 - Inleiding Biotechnologie in beweging De burger aan het woord Het onderzoek Het rapport... 6 Hoofdstuk 2 Biotechnologie: onbekend én veelzijdig Beperkt kennisniveau Toepassingen van biotechnologie Attitudes ten opzichte van biotechnologie... 9 Hoofdstuk 3 Het waardenkader en publieksopvattingen Waarden ten grondslag aan publieksopvattingen Aspecten die de meningsvorming beïnvloeden...16 Hoofdstuk 4 - De vele gezichten van biotechnologie Genetische modificatie van micro-organismen Genetische modificatie van planten en gewassen Genetische modificatie van dieren Sleutelen aan de mens Doe-het-zelf biotech: een absolute no go...35 Hoofdstuk 5 - Van attitudes naar gedrag Consumptiegedrag Stemgedrag Verwachtingen van de overheid Informatieverschaffing...41 Hoofdstuk 6 - Conclusies

3 Management samenvatting De Trendanalyse Biotechnologie 2016 stelt dat de ontwikkeling van biotechnologie in een stroomversnelling is geraakt en dat verwacht mag worden dat de rol van biotechnologie steeds groter zal worden. Het kabinet onderschrijft deze conclusies en heeft daarom in zijn beleidsreactie (eind 2016) aangekondigd dat modernisering van beleid en regulering omtrent biotechnologie wenselijk en noodzakelijk is. Daarbij is de wens uitgesproken om te verkennen hoe het publiek en maatschappelijke waarden beter betrokken kunnen worden bij de afweging van het nut en de risico's van biotechnologische toepassingen. Omdat er op dit moment weinig kennis is over publieksopvattingen rondom moderne biotechnologie, is onderzoeksbureau InSites Consulting door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat gevraagd hier een onderzoek naar uit te voeren. Het onderzoek laat zien dat biotechnologie als overkoepelend begrip redelijk onbekend is en breed geïnterpreteerd wordt. Omdat biotechnologie in de beleving en beperkte kennis van de deelnemers van het onderzoek nauwelijks van invloed is op het dagelijks leven, reageert men in eerste instantie wat gelaten op de vragen van de onderzoekers. Reacties worden concreter en discussies scherper wanneer er wordt ingezoomd op specifieke biotechnologische toepassingen. Dan blijkt dat biotechnologie een onderwerp is waarover de meningen sterk uiteenlopen, en waarbij een rijk palet aan voor- en nadelen de revue passeert afhankelijk van de specifieke casus. Zeker wanneer specifieke dilemma s gepresenteerd worden, zijn de tegenstellingen sterk en worden er sterke overtuigingen voor het voetlicht gebracht. Daarmee toont het onderzoek aan dat het nuttiger is om verder te kijken dan het begrip biotechnologie en in te zoomen op specifieke toepassingen. De publieksopvattingen ten aanzien van moderne biotechnologie komen tot stand op basis van waarden en aspecten die sterk wisselen per individu en de specifieke biotechnologische toepassing. Soms nemen deelnemers een principiële houding in, die veelal voortbouwt op de kernwaarden Veiligheid, Gezondheid en Natuurlijkheid.Veel vaker nemen deelnemers een afgewogen houding aan, waarbij de verschillende voors en tegens van een specifieke toepassing tegen elkaar worden afgezet en er een afweging volgt op basis van mogelijke uitwerkingen en gevolgen. Hierbij komen naast de eerdergenoemde kernwaarden ook de waarden Welvaart, Welzijn en Keuzevrijheid vaak aan bod. In een verlangen naar veiligheid en het beperken van onzekerheid, zijn deelnemers beducht voor onbezonnen gedrag van de wetenschap en het bedrijfsleven en mogelijke lange termijn gevolgen van biotechnologie toepassingen die we nu nog niet kunnen inschatten. De deelnemers vragen zich daarbij voortdurend af met welk doel of nut biotechnologie wordt ingezet. Als dit nut duidelijk is en maatschappelijke waarde heeft, zoals het uitbannen van ziektes en honger, kan de toepassing veelal op goedkeuring rekenen. Ook komt naar voren dat deelnemers robuust onderzoek naar korte- en lange termijn gevolgen van biotechnologische toepassingen verwachten, alvorens deze worden ingezet of zelfs maar worden getest in omgevingen waarbij de beheersbaarheid niet kan worden gegarandeerd. Deelnemers verwachten strikt toezicht en internationale afspraken, waarbij de Nederlandse overheid en met name de Europese Unie een belangrijke wetgevende en regulerende rol te spelen hebben. Als het op eigen betrokkenheid en verantwoordelijkheid aan komt, zien deelnemers een kleinere rol voor zichzelf. Feitelijk vertalen de publieksopvattingen rondom biotechnologie zich niet of nauwelijks door in gedrag; de deelnemers laten hun consumptie- en stemgedrag bijvoorbeeld niet afhangen van biotechnologie. Wel verlangen deelnemers naar een betere en meer gecentraliseerde informatievoorziening rondom biotechnologie, mede als tegenhanger van de gefragmenteerde, gepolitiseerde en sterk gekleurde informatie die nu in de media voorbijkomt. 2

4 Hoofdstuk 1 - Inleiding Biotechnologie. Het is al zo oud als de weg naar Rome, maar door recente technologische ontwikkelingen is het belangwekkender en nieuwswaardiger dan ooit. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) omschrijft biotechnologie als de toepassing van wetenschap en technologie op levende organismen of delen daarvan, op producten en op modellen van levende organismen, met als doel om levende of niet-levende materialen te veranderen voor de productie van kennis, goederen en diensten. Dat is een vrij brede definitie waar we nog vele kanten mee op kunnen. Daarmee komen we direct bij één van de kernvragen, want biotechnologie, wat is dat eigenlijk? Je zou kunnen stellen dat biotechnologie in brede zin al eeuwen wordt gebruikt voor het maken van voedingsmiddelen en medicijnen, en bijvoorbeeld voor het veredelen van gewassen en dieren. Hoewel de doelen van biotechnologie door de tijd heen niet eens zo gek veel zijn veranderd, zijn onze mogelijkheden om die doelen te halen dat wel. Moderne biotechnologie grijpt veelal direct in op de bouwstenen van het leven, het DNA. Daarmee worden stappen gezet die groter en ingrijpender zijn dan ooit tevoren. Waar vroeger bijvoorbeeld in sommige gevallen verschillende generaties dieren nodig waren om eigenschappen te veranderen, is daar nu nog slechts één ingreep in het DNA voor nodig. Daarmee kunnen we organismen tegenwoordig zelfs eigenschappen en kenmerken geven die zij van nature nooit zouden hebben. Een voorbeeld van de mogelijkheden die dat biedt, deed zo n twintig jaar geleden flink wat stof opwaaien. Stier Herman was genetisch gemodificeerd, zodat zijn vrouwelijke nakomelingen het menselijke eiwit lactoferrine zouden produceren. Daar is uiteindelijk niet zoveel van terecht gekomen (zijn nakomelingen produceerden een minimale hoeveelheid lactoferrine), maar de ophef die ontstond rondom stier Herman was opvallend. Wanneer de burger geconfronteerd wordt met moderne biotechnologie toepassingen kan er (stevige) weerstand ontstaan. Hieraan lijken verschillende angsten en overtuigingen ten grondslag te liggen, die vaak terug te voeren zijn op een overtuiging dat we met dergelijke ingrepen te ver gaan. In dat licht is het opmerkelijk dat in ons hedendaagse leven al behoorlijk wat biotechnologie aanwezig is en gebruikt wordt, zonder dat dat veel weerstand oproept bij de meeste burgers. 1.1 Biotechnologie in beweging Biotechnologie is sterk in ontwikkeling en raakt letterlijk steeds meer direct aan onze essentie. De Trendanalyse Biotechnologie stelt dat de ontwikkeling van de biotechnologie in een stroomversnelling is geraakt en dat verwacht mag worden dat de rol die biotechnologie in ons leven speelt steeds groter zal worden. Het kabinet onderschrijft de conclusies van de Trendanalyse Biotechnologie 2016 en heeft daarom in zijn beleidsreactie (eind 2016) aangekondigd dat modernisering van beleid en regulering omtrent biotechnologie wenselijk en noodzakelijk is. Het kabinet stelde tevens te willen verkennen hoe het brede publiek en maatschappelijke waarden beter betrokken kunnen worden bij de afweging van het nut en de risico's van biotechnologische toepassingen. Er zijn verschillende publicaties voorhanden waarin de ontwikkelingen op het gebied van biotechnologie op de voet gevolgd worden. Deze publicaties hebben gemeen dat zij biotechnologische ontwikkelingen veelal vanuit een technologisch-rationeel perspectief beschouwen. Mogelijke voor- en nadelen worden afgewogen en op een rijtje gezet, niet zelden voorzien van een afgemeten conclusie. 1 Het rapport Trendanalyse Biotechnologie 2016 is te vinden op 3

5 Deze perspectieven komen echter niet noodzakelijkerwijs overeen met het perspectief van de burger. Richard Thaler, de Amerikaanse vader van de gedragseconomie en in 2017 winnaar van de Nobelprijs voor de Economie, beargumenteert dat de mens niet calculerend en rationeel is, maar zich vooral laat leiden door emotionele overwegingen. De technologisch-rationele perspectieven over biotechnologie stroken dus wellicht niet met de opvattingen van de burger. Die burger wordt in de eenentwintigste eeuw bovendien steeds vaker geconfronteerd met moeilijk te begrijpen ontwikkelingen. Ontwikkelingen die soms knagen aan de fundamenten van zijn of haar wereldbeeld. Hoe moet je je als burger tot dergelijke ontwikkelingen verhouden? Met de ophef rondom stier Herman in het achterhoofd, kunnen we ons afvragen welke gevolgen huidige en toekomstige biotechnologie ontwikkelingen zullen hebben. De ontwikkelingen bieden nieuwe kansen en mogelijkheden, maar ook hebben ze grote consequenties voor beleid, wet- en regelgeving. Bovendien roepen ze ethische vragen en maatschappelijke dilemma's op. Hoe zal de burger reageren op de nieuwe biotechnologie toepassingen die voor de deur staan? Wat weet de burger eigenlijk van biotechnologie en wat vindt die burger ervan? Welke waarden zijn er in het geding en hoe komt de mening van de burger tot stand? Om deze vragen te beantwoorden, heeft het Ministerie van Infrastructuur en Milieu in juli 2017 aan InSites Consulting gevraagd om een online kwalitatief onderzoek uit te voeren met een zorgvuldig geworven groep burgers. 1.2 De burger aan het woord Er is op dit moment weinig kennis over publieksopvattingen rondom moderne biotechnologie, omdat er zeer weinig kwalitatief onderzoek naar is gedaan. Daarom is onderzoeksbureau InSites Consulting gevraagd onderzoek te doen naar de publieksopvattingen, de waarden die daaraan ten grondslag liggen, beleidsmatige thema s die burgers belangrijk vinden, en specifieke toepassingen van moderne biotechnologie. In een kwalitatief onderzoek van verkennende aard is een online community van 150 betrokken burgers gedurende vier weken uitvoerig bevraagd om, 1) Inzicht te krijgen in de publieksopvattingen omtrent biotechnologie; 2) Te begrijpen welke waarden een dominante rol spelen in deze publieksopvattingen; 3) Te begrijpen welke aspecten een belangrijke rol spelen bij de totstandkoming van deze opvattingen; 4) Verschillen te begrijpen tussen de diverse domeinen en toepassingen van biotechnologie; 5) Hoe deze opvatting en attitudes ten opzichte van biotechnologie zich vertalen naar gedrag. 4

6 1.3 Het onderzoek Het doel van het kwalitatieve onderzoek was te verkennen welke meningen er zijn ten aanzien van biotechnologie en welke waarden en aspecten belangrijk zijn bij de vorming van deze meningen. Het resultaat biedt een dwarsdoorsnede van de kennis, attitudes en gedrag van de Nederlander ten aanzien van biotechnologie. Het is nadrukkelijk ook als een dwarsdoorsnede bedoeld; we willen de rijkheid en meningen, ideeën en denkwijzen laten zien; het doel was niet om tot getalsmatige uitspraken te komen die representatief zijn voor de Nederlandse bevolking. Het onderzoek heeft plaatsgevonden middels een online onderzoeksplatform (de zogenaamde IenM Community 2 ). Gedurende een periode van vier weken hebben 150 deelnemers, uit alle lagen van de bevolking, in 24 onderzoeksactiviteiten in totaal meer dan 3500 berichten geplaatst. De onderzoeksopdrachten varieerden van discussies over biotechnologie in het algemeen tot gesprekken over specifieke toepassingen. 33% % % % Man 63% Vrouw 3 73% Laag & Middelbaar 27% Hoog Figuur 1 Belangrijkste kenmerken van de deelnemers aan het onderzoek In de opzet van het onderzoek is bewust gekozen om zo open mogelijk te beginnen, teneinde de spontane kennis en mening van burgers te verkennen. Hoewel de discussies te allen tijde gemodereerd werden, is zoveel mogelijk geprobeerd om inzichten bottom-up te genereren. Dat wil zeggen dat de deelnemers vrij zijn gelaten om zelf ideeën, meningen en denkbeelden voor het voetlicht te brengen. Op basis van deze resultaten is een analytisch kader ingericht waarin een eerste selectie van belangrijke thema s met betrekking tot biotechnologie zijn opgenomen. Naarmate de studie vorderde zijn onderwerpen en opdrachten steeds meer gekaderd door de onderzoekers om voldoende diepgang te verkrijgen ten aanzien van belangrijke waarden en aspecten. Door voort te borduren uit bottom-up inzichten en onderzoeksresultaten uit de beginfase van het onderzoek, konden in de laatste weken gerichte vragen worden gesteld en inzichten getoetst. Deze werkwijze heeft geleid tot rijke resultaten, die een genuanceerd beeld geven van hoe de burger tegen biotechnologie aankijkt en hoe specifieke overtuigingen tot stand komen. Gedurende en direct na afloop van de vier weken van onderzoek zijn alle berichten van deelnemende burgers gelezen en geanalyseerd. In deze analyse-fase kwam de definitieve selectie van waarden en aspecten bovendrijven die de kern van dit rapport vormen. 2 Ten tijde van het onderzoek heette IenW nog IenM 3 Er zijn meer vrouwen dan mannen actief geweest in de community, maar de groep actieve mannen was voldoende groot om inzichten te verzamelen. 5

7 Met behulp van een geïntegreerd moderator dashboard zijn de berichten van de deelnemers waar nodig van commentaar voorzien en grotendeels gecodeerd en gelabeld. In deze codeerfase is er specifiek aandacht besteed aan de waarden en aspecten (welke genoemd, hoe vaak) en de mening/beoordeling van de deelnemers over biotechnologie en haar toepassingen (positief/neutraal/negatief). Op deze manier zijn zowel de waarden als de aspecten gekwantificeerd voor zover mogelijk in een kwalitatief onderzoek. De kwantitatieve feedback op de diverse cases (toepassingen van moderne biotechnologie) zijn eveneens tot stand gekomen door het coderen, labelen en vervolgens turven van alle antwoorden. Na afloop van de codeerfase is alle data geëxporteerd voor een grondige kwalitatieve analyse. Door het doorlezen van de berichten van de deelnemers, het bespreken van bevindingen binnen het team, en het opstellen van hypotheses en aannames, ontstond een duidelijk beeld van de besproken onderwerpen. Dit beeld is vervolgens uitgebreid, genuanceerd, en verrijkt met kwantitatieve inzichten (uit de codeerfase) om tot dit resultatenrapport te komen. 1.4 Het rapport Dit rapport geeft inzicht in de opvattingen van de deelnemers aan het onderzoek over biotechnologie en de waarden en aspecten die daaraan ten grondslag liggen. Door de gehele rapportage zijn enkele quotes opgenomen van de deelnemers die de resultaten illustreren. We beschouwen de groep deelnemers als een doorsnee van de Nederlandse maatschappij en weerspiegeling van de gemiddelde burger. We beschouwen de burger eerst en vooral als een Nederlandse ingezetene met een mening over biotechnologie. Deze mening komt vaak tot stand doordat de burger vanuit het perspectief van de consument en in mindere mate de kiezer naar biotechnologie kijkt. Naast de reeds genoemde waarden en aspecten, kijkt het rapport ook naar beleidsmatige thema s die burgers belangrijk vinden, en hoe opvattingen en attitudes zich vertalen naar gedrag. Het rapport is opgebouwd om vanuit een breed algemeen burgerperspectief op biotechnologie toe te werken naar de specifieke waarden en aspecten die ten grondslag liggen aan de publieksopvattingen. Hoofdstuk 2 schetst daartoe eerst het beeld dat deelnemers hebben van biotechnologie alvorens ze zich verder in het onderwerp verdiepten, gebaseerd op de eerste spontane gesprekken tijdens het onderzoek. In hoofdstuk 3 komen de diverse waarden en aspecten aan bod die een rol spelen in de totstandkoming van de publieksopvattingen rondom biotechnologie. Met die waarden en aspecten in gedachten zoomt het rapport vervolgens in op specifieke toepassingen en cases van biotechnologie in hoofdstuk 4. Daarbij is gekozen voor een logische indeling die gaat van micro-organismen naar gewassen en planten, dieren en ten slotte mensen. Hoofdstuk 5 behandelt hoe opvattingen en attitudes ten opzichte van biotechnologie zich vertalen naar gedrag, zowel qua consumptie- en stemgedrag als verwachtingen van de overheid en Europese Unie en andere betrokken partijen. Ook wensen en noden omtrent informatie komen hier aan bod. Het rapport besluit met conclusies die we kunnen verbinden aan de onderzoeksresultaten. 6

8 Hoofdstuk 2 Biotechnologie: onbekend én veelzijdig Het onderzoek startte met open gesprekken over wat biotechnologie is. Het doel was hierbij om zoveel mogelijk te weten te komen over de reeds bestaande opvattingen rondom biotechnologie, vooraleer de betrokken deelnemers zich in het onderwerp en de toepassingen gingen verdiepen. Op deze manier kwam een beeld naar voren van de algemene kennis en opvattingen van de doorsnee burger over biotechnologie. Biotechnologie wordt in de eerste plaats opgevat als alles wat plaats heeft op het snijvlak van de natuur (biologie) en techniek. Dat is ook de gedachte bij deelnemers die de semantische route kiezen en hun idee van biotechnologie afleiden uit de woorddelen bio en technologie. Zij denken bij biotechnologie vooral aan technologie die een groen oogmerk heeft, zoals de elektrische auto of zonnepanelen. Ook zijn er associaties met wat bekend staat als biologische producten zoals biologische appels of eieren. Biotechnologie is volgens mij het vervaardigen (of aanpassen) van producten met als basis biologische ingrediënten. Antine Biotechnologie is volgens mij een combinatie van biologie en techniek waarbij biologie wordt ingezet voor praktische dingen. Heel veel weet ik er niet van. Volgens mij heeft het ook te maken met organismen en laboratoria. LittleP Biotechnologie is een containerbegrip met vele eigenschappen en zowel klassieke en bekende als moderne en onbekende toepassingen. Biotechnologie is daarmee een moeilijk samen te vatten onderwerp, dat zich in vele hoeken uitstrekt in de gedachten van de deelnemer. Er zijn immers talloze toepassingen die sterk uiteenlopen in wat zij doen, beogen, en welke gevolgen zij (kunnen) hebben. Ik denk dat het gaat om verduurzaming. Vervangers van vlees. Nieuwe ecosystemen. Verminderen van bio gassen en het broeikaseffect. etc. Misschien zit ik er compleet naast haha. Wel interessant en spannend! Nikki7 Het diffuse karakter maakt het moeilijk voor de deelnemer om een beeld te krijgen en een mening ten aanzien van biotechnologie in het algemeen te vormen. Aan de andere kant kan een mening ten aanzien van, of een ervaring met, een hele specifieke toepassing van biotechnologie zich al snel ontwikkelen tot een mening ten aanzien van biotechnologie in het algemeen. Dit is niet per se wenselijk, juist omdat de verschillende biotechnologie toepassingen zo ver uit elkaar liggen en zeer diverse terreinen beslaan. Dit kan een argument zijn om de focus op biotechnologie los te laten; de betekenis is zo fluïde, en omvat zoveel uiteenlopende toepassingen, dat het discussiëren over biotechnologie net zoiets wordt als discussiëren over de computer. Klassieke & moderne biotechnologie Er wordt in het algemeen onderscheid gemaakt tussen klassieke en moderne biotechnologie. Klassieke biotechnologie duidt op traditionele technieken om dieren en planten te kweken, evenals het gebruik van bacteriën, gisten en schimmels om producten als brood, bier, wijn en kaas te maken. Moderne biotechnologie gaat een stuk verder: ze past de eigenschappen van bacteriën, planten en gewassen, dieren en zelfs mensen aan door rechtstreeks in te grijpen op het DNA, de code van alle erfelijke informatie, door middel van recombinant-dna technologie. 7

9 Deze bevinding ligt in lijn met een bevinding van de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie (CieMDN) uit In onderzoek naar nanotechnologie kwam deze commissie tot het oordeel dat in de dialoog niet de nanotechnologie in het algemeen maar concrete nanoproducten centraal moeten staan. Dit sluit namelijk het best aan bij de belevingswereld van deelnemers. De associaties die deelnemers hebben bij het woord biotechnologie zijn samenvattend dus zeer rijk en gevarieerd. Tegelijkertijd passen deze niet altijd bij wat volgens de definitie als biotechnologie gezien wordt. 2.1 Beperkt kennisniveau Veel deelnemende burgers geven aan het begin van het onderzoekstraject aan weinig tot niets van biotechnologie te weten. Ik denk direct aan mensen die in een laboratorium werken, omdat er vaak biotechnologie wordt uitgevoerd in het lab. Ik denk vooral aan onderzoeken naar verschillende stoffen, zoals alcohol. Verder ben ik niet echt bekend met biotechnologie. RTvanMierlo Onbekendheid met moderne biotechnologie maakt dat de deelnemer zich in eerste instantie er niet zo druk om maakt. Omdat het zo n moeilijk grijpbaar begrip is, is het voor sommigen vanzelfsprekend er ook geen uitgesproken mening over te hebben. Er heerst daarom in eerste instantie een wat gelaten en gematigd positieve houding: onbekend maakt onbezorgd in plaats van onbemind. Pas als specifieke toepassingen van moderne biotechnologie voorbij komen verandert deze houding. Zolang ik niet goed weet waar biotechnologie precies voor staat, kan ik me ook niet veel zorgen maken. Minnemieke Ik heb geen idee waar ik me zorgen over zou kunnen maken omdat ik er weinig van weet Linda123 Ik weet er weinig van, zie het wel in bepaalde producten bv bij kaasmaken of in processen bv. Waterzuivering. Je merkt er weinig van, gaat zijn gangetje. Ik vind het wel mooi dat de natuur en biologie gebruikt wordt i.p.v. giftige stoffen. Een nadeel weet ik zo snel niet. Jogo Er zijn ook uitgesproken voor- en tegenstanders, al zijn die bij de start van het onderzoek duidelijk in de minderheid. Een veel gehoord argument van voorstanders is dat we biotechnologie al eeuwen succesvol gebruiken en dat er dus niks mis mee is. Daarmee suggereren zij dat het huidige gebruik van biotechnologie niet fundamenteel anders is dan de klassieke biotechnologie. Dat lijkt een wat overhaaste generalisatie, die duidelijk maakt hoe de attitudevorming in de praktijk vaak een wat simplistisch verloop kent; niet altijd wordt de tijd en moeite genomen om tot een afgewogen mening te komen, zeker niet wanneer een onderwerp weinig persoonlijke relevantie heeft of lijkt te hebben. Een veel gehoord argument van tegenstanders is simpelweg dat de natuur goed is zoals zij is en dat wij mensen daar niet aan moeten morrelen. Eveneens een wat moeilijk standpunt, omdat er heel veel geaccepteerde voorbeelden zijn van het bijsturen van de natuur, zoals het aanleggen van dijken, bestrijden van ziektes met medicijnen enz. Dit standpunt roept daarmee automatisch de vraag op waar de grens dan zou moeten liggen. 4 Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie (2011). Verantwoord verder met nanotechnologie. Bevindingen maart januari Amsterdam: Nanopodium. 8

10 2.2 Toepassingen van biotechnologie Pratend over biotechnologie refereert de deelnemer vaak aan klassieke toepassingen die al eeuwen bekend zijn, zoals het maken van kaas, yoghurt en bier met behulp van bacteriën en schimmels. Deze toepassingen van biotechnologie zijn bekend en vertrouwd, en worden veel naar voren gebracht in uitleg over biotechnologie zoals deze op diverse websites te vinden is. Ook denken deelnemers aan het veredelen van planten en dieren om betere eigenschappen te creëren. Biotechnologie is gebruik maken van technologie met behulp van biologie zoals het fokken van dieren, het maken van voedsel zoals kaas, het brouwen van bier. Biotechnologie doet me denken aan vroeger, toen mensen nog hun eigen dieren hadden en zelf voedsel maakten. Shelayna Denk eens aan bier, yoghurt brood, kaas (schimmels, bacteriën of gisten nodig voor de productie). Denk dat we er vaak niet bij stilstaan of realiseren hoeveel we er eigenlijk mee te maken hebben in ons dagelijks leven moskvich66 Zelfs wanneer deelnemers blijk geven kennis te hebben van moderne vormen van biotechnologie, wordt er toch nog vaak teruggevallen op bovenstaande voorbeelden om uit te leggen wat precies het nut van biotechnologie is. Dit kan erop wijzen dat mensen het lastig vinden zich een goed beeld te vormen bij wat biotechnologie in de eenentwintigste eeuw precies is. Slechts een enkeling heeft meer kennis in huis en kan ook toelichten wat toepassingen van biotechnologie in onze tijd zijn. Klassieke biotechnologie kan ik nog wel mee leven, aangezien dit stukken milder is en er niet gerommeld wordt met het DNA zo ver ik weet. Maar juist de moderne biotechnologie is hetgeen wat voor drastische veranderingen zorgt doordat er ingegrepen wordt op het DNA. watchandsee De kennis met betrekking tot toepassingen van moderne biotechnologie is beperkt en komt vaak voort uit eigen ervaring, ofwel mediaberichten met betrekking tot een specifieke toepassing. De belangrijkste en meest genoemde associaties zijn het aanpassen van het DNA in planten, dieren en mensen, en de rol die biotechnologie speelt in specifieke medische toepassingen. Moderne biotechnologie doet me denken aan veranderingen van de originele creatie en aan het verbeteren van gewassen en ander biologische dingen, ook vooral medisch en vooral op levende mensen, dieren en andere organische dingen georiënteerd. Daarbij denk ik aan het nieuws dat er in een DNA streng geknipt zal kunnen worden om ziektes in embryo staat te voorkomen Elisha1 Ook het resistent (sterker) maken van gewassen en het zuiniger omgaan met water en andere grondstoffen worden spontaan genoemd als mogelijkheden toepassingen van biotechnologie. Ook zonnepanelen, elektrische auto s, en biobrandstoffen worden genoemd, evenals mogelijkheden om algen te kweken en vlees te laten groeien zonder daarvoor dieren te hoeven slachten. 2.3 Attitudes ten opzichte van biotechnologie In de vroege fase van het onderzoek spraken deelnemers zich uit over hun attitude ten opzichte van biotechnologie. Daarbij ontwaren we de eerste contouren van de waarden en aspecten die later, tijdens gesprekken over specifieke toepassingen van biotechnologie, steeds concreter worden. 9

11 Deelnemers die voorstander zijn van biotechnologie wijzen op de positieve bijdragen die biotechnologie kan leveren bij het bestrijden van ziektes en bij het vergroten van de voedselproductie: Mooi/positief: kwalitatief goed voedsel, betere oogsten, minder gevoelig voor ziektes en ongedierte. Eric55 Mooie, positieve kanten van biotechnologie is dat hogere opbrengsten in de landbouw tot minder honger zou kunnen leiden, dat nieuwe medicijnen behandelingen van bepaalde ziekten kan verbeteren. Kars Daartegenover staan deelnemers die zich zorgen maken. Waar de meeste mensen nieuwsgierig zijn, heerst er bij een enkeling enige aarzeling en zelfs angst; moderne biotechnologie komt hen voor als iets futuristisch en gevaarlijks. Ik maak mijzelf soms best zorgen om de snelheid waarin dingen veranderen en de techniek alles overneemt van de mens. We moeten zelf ook blijven nadenken. Nikki7 Te veel nieuwe technologie en dat het allemaal te snel gaat, maar dat het ook niet meer voor iedereen bij te benen is. Waar ik mijn de grootste zorgen om maak de veiligheid is alles wel zo veilig omdat het te snel gaat de technologie. Monique64 Deelnemers beseffen dat er ook negatieve kanten kunnen zitten aan biotechnologie. Zo hebben ze als consumenten bijvoorbeeld zorgen over gemodificeerd voedsel. Ook grotere vraagstukken als klonen en het aanpassen van de voedselketen wekken zorgen op bij sommige deelnemers. Het klinkt altijd een beetje eng, omdat ik altijd moet denken aan gemanipuleerd eten. Kan dit geen kwaad? missmarple Waar ik een beetje bang voor ben, is het klonen. Ik ben bang dat dat door zal slaan en dat er zo in te erge mate ingegrepen gaat worden in dierlijke en menselijke genen. Dus de grens vind ik belangrijk, daar moet de overheid wel strak de hand aan houden. Onderzoek! Waar liggen de grenzen bij onderzoek naar kweken van organen, het veranderen van DNA, genetisch manipuleren van gewassen, impact op voedsel, impact op leefomgeving. Hoe ver kun/mag je gaan? Hoe zit het met regelgeving? Moskvich66 Wanneer we verder inzoomen op deze zorgen, kunnen we concluderen dat deze vaak voortkomen uit angst voor het onbekende en niet uit specifieke eigenschappen van biotechnologie. Vanuit een principiële houding argumenteren deze deelnemers dat we als mensheid niet aan moderne biotechnologie moeten beginnen als we niet exact weten wat de gevolgen zijn. Veelal zit hier een hellend vlak argumentatie achter, waarbij de verwachting is dat kleine aanpassingen uiteindelijk zullen leiden tot escalatie en grensoverschrijdende toepassingen. Wat heeft het voor gevolgen over 50 jaar? Niemand weet het en niemand kan je er uitsluitsel over geven. Zo kan genetische manipulatie in de biotechnologie een welzijn voor de gezondheid zijn, maar wat als je meer dan honderd jaar wordt en uiteindelijk kunnen je organen het niet bijhouden. Kenijn En gaat deze kennis in de toekomst ook toegepast worden op mensen? Wat voor wereld krijgen we dan? En denk eens aan het risico van het in verkeerde handen vallen van deze kennis. Ik vind dat best griezelig allemaal. In alles zie je dat normen en waarden geleidelijk vervagen en dat zal ook gevolgen hebben bij het toepassen van deze nieuwe technieken. Perizonius Samenvattend kunnen we stellen dat de aanvankelijke houding ten aanzien van moderne biotechnologie neutraal en niet heel uitgesproken is. De meeste deelnemers hebben geen scherp beeld van wat biotechnologie precies is, en dat is gezien de breedte van het onderwerp ook niet zo verwonderlijk. Wanneer deelnemers wel een uitgesproken mening ten aanzien van biotechnologie hebben, dan komt deze vaak tot stand vanuit persoonlijke 10

12 ervaringen met een specifieke toepassing of nieuws dat toevallig is opgepikt uit de media. Om beter te begrijpen hoe de deelnemer aankijkt tegen biotechnologie, zullen we moeten inzoomen op specifieke toepassingen. In hoofdstuk vier komen de vele gezichten van biotechnologie in detail aan bod. In het volgende hoofdstuk kijken we eerst naar de onderliggende waarden en aspecten die de publieksopvattingen over biotechnologie voeden en vormen. Hoofdstuk 3 Het waardenkader en publieksopvattingen In hoofdstuk 2 hebben we gezien dat de publieksopvattingen rondom biotechnologie in het algemeen in eerste instantie niet heel uitgesproken zijn. Dit komt mede doordat biotechnologie een zeer breed en veelzijdig begrip is, maar het kennisniveau is zowel in de breedte als in de diepte niet heel groot. Daarmee komen we direct bij een inzicht dat vaker naar voren komt bij onderzoeken naar dit soort abstracte onderwerpen; om de publieksopvattingen rondom biotechnologie te achterhalen en te begrijpen is het nuttiger om specifiek te kijken naar concrete toepassingen van biotechnologie. De houding en mening van de deelnemer is namelijk sterk afhankelijk van de specifieke toepassing van biotechnologie. Om de houding en mening van de burger ten aanzien van biotechnologie te begrijpen, moeten zoveel mogelijk verschillende aspecten aan de orde komen die de houding van de burger ten aanzien van dit onderwerp kunnen beïnvloeden. Maakt het bij genetische modificatie bijvoorbeeld uit of dit op micro-organismen, dieren of mensen gebeurt? Maakt het uit met welk doel biotechnologie wordt toegepast? En maakt het voor burgers een verschil of biotechnologie in de eigen directe omgeving wordt toegepast, of juist ver weg? Uit het onderzoek komt naar voren dat er twee perspectieven zijn die de mening en houding van de deelnemer vormen als het gaat om biotechnologie en haar diverse toepassingen. Soms nemen deelnemers een principiële houding aan, waarbij de ruimte voor discussie en evaluatie nihil is. Vaker nemen deelnemers een meer afgewogen houding aan waarbij voors en tegens tegen elkaar worden afgezet. Binnen de principiële houding hanteren deelnemers vaak de norm dat je iets niet moet doen als de gevolgen niet geheel duidelijk zijn. Waar dit op het eerste gezicht wellicht een verstandige houding lijkt, kan het ook vooruitgang in de weg staan. Van veel wat we doen staan de gevolgen immers vooraf niet vast. Als we dit principe altijd ons handelen laten bepalen, gebeurt er weinig. De principiële houding staat bovendien het ethisch discours in de weg. De noodzaak tot het afwegen van verschillende normen en waarden en voors en tegens ontbreekt namelijk wanneer biotechnologie sowieso gemeden moet worden. Principiële houding: standpunt op basis van beginselen (waarden) Als de gevolgen niet duidelijk zijn moet je het niet doen! Je moet niet sleutelen aan de natuur! Binnen een overwogen houding maakt de deelnemer juist een afweging tussen de verschillende waarden en aspecten die bij specifieke biotechnologie toepassingen komen kijken. Er is een aantal aspecten dat deelnemers meenemen in hun oordeel als ze nadenken over de mogelijke uitkomsten en gevolgen van biotechnologische toepassingen. Dat zijn aspecten als Noodzakelijkheid (Waarom doen we dit?) en Oogmerk (Wie profiteert ervan?). Ook maakt het bijvoorbeeld uit wat de persoonlijke relevantie is van een biotechnologie toepassing, en of de toepassing ver weg plaatsvindt of juist in de eigen omgeving. Overwogen houding: standpunt op basis van afweging (aspecten) Wat is de noodzaak? Waarom doen we dit? Kunnen we het beheersbaar houden? Is het veilig? 11

13 Wat betekent dit voor de maatschappij? Uit de gecombineerde kwalitatieve en kwantitatieve analyse van de data komen zes kernwaarden en zeven aspecten naar voren die iedere keer terugkomen en daarmee een belangrijke rol spelen in de publieksopvattingen en het debat over biotechnologie. Veiligheid Gezondheid Natuurlijkheid Welvaart Welzijn Keuzevrijheid Waarden Aspecten Afstand Media-aandacht Object Oogmerk Onvoorspelbaarheid Noodzakelijkheid Persoonlijke ervaring Op de volgende pagina s komen de waarden en aspecten die een rol spelen bij de totstandkoming van publieksopvattingen over biotechnologie gedetailleerd voorbij. 3.1 Waarden ten grondslag aan publieksopvattingen De waarden zoals hierboven weergegeven zijn tot stand gekomen door middel van een uitgebreide kwalitatieve analyse van de berichten van deelnemers in de online community. Door deze antwoorden te coderen en te labelen en vervolgens te turven, is er een rangorde ontstaan. Omdat het onderzoek echter kwalitatief van aard was, mogen er maar zeer beperkt kwantitatieve conclusies aan verbonden worden (een kwantitatief vervolgonderzoek zou de lijst van waarden verder kunnen uitwerken en de rangorde kunnen bevestigen of wijzigen). Van de zes kernwaarden worden Veiligheid, Gezondheid, Natuurlijkheid, Welvaart en Welzijn bij alle onderwerpen en toepassingen van biotechnologie meegenomen en tegen elkaar afgewogen. De waarde Keuzevrijheid vertegenwoordigt een fundamentele houding ten opzichte van biotechnologie; er moet altijd een keuze zijn om wel of niet gebruik te maken van biotechnologie. De waarden mogen als paraplu-waarden gezien worden; wanneer deelnemers deze waarden aanhalen, wordt namelijk niet altijd op dezelfde gedoeld. Zo kan de waarde Veiligheid bijvoorbeeld betrekking hebben op de voedselveiligheid, maar ook op de lange termijn gevolgen van ingrijpen in DNA. De waarden die deelnemers hanteren zijn dus breed en toepasbaar op het begrip biotechnologie als geheel en specifieke toepassingen daarvan. Binnen de analyse en verwerking van de data is hier rekening mee gehouden, om tot overkoepelende waarden te komen die geldig zijn voor zowel het begrip biotechnologie als individuele toepassingen. Op de volgende pagina s worden de waarden een voor een toegelicht. Ze zijn geordend op volgorde van belangrijkheid (kwalitatieve analyse) en hoe vaak ze zijn genoemd (kwantitatieve frequentie analyse) door de deelnemers in het onderzoek. Waarde Veiligheid Biotechnologie biedt in de ogen van de deelnemer veel mogelijkheden, maar komt ook met potentiële risico s. In elke discussie rondom biotechnologie maken deelnemers zich zorgen 12

14 om de veiligheid en gevolgen op korte en lange termijn. Deelnemers noemen allerlei mogelijk ongewenste gevolgen, zoals het ontstaan van monoculturen, monopolie op de technologie door enkele partijen, onbeheersbaarheid, ongewild mixen van natuurlijke en gemodificeerde gewassen, onbedoelde mutaties, enz. Veiligheid is daarmee voornamelijk een waarde die beperkend werkt; pas als de veiligheid gegarandeerd is, mag de toepassing getest/toegepast worden volgens de deelnemer. Als je niet weet wat de effecten op de gezondheid zijn op de lange termijn dan ben je niet goed bezig Mayatolla Deelnemers vrezen dat toepassingen schadelijk kunnen zijn voor mens, dier en milieu in de breedste zin van het woord. Goede afspraken en strikt toezicht zijn daarom nodig. Ook zien ze gevaren in het feit dat biotechnologie kan worden gebruikt door ongewenste partijen/ individuen voor oneigenlijke, commerciële, en gevaarlijke doeleinden. Ik maak me wel zorgen in hoeverre kennis kan worden misbruikt en door ongewenste personen ingezet kan worden Rmuijt Deelnemers verlangen gedegen onderzoek naar de toepassingen van biotechnologie en de gevolgen daarvan op zowel de korte als lange termijn. Moderne biotechnologie moet beheersbaar zijn en blijven. Daarnaast verwacht men strikte regelgeving en robuuste controle en toezicht, waarbij de Europese Unie, de Nederlandse overheid, wetenschappers en andere instanties leidende rollen moeten spelen (daarover meer in hoofdstuk 5). Veelal vanuit een onbekendheid met het onderwerp en de diverse toepassingen geven deelnemers aan dat (voedsel-)veiligheid een absolute prioriteit moet zijn als moderne biotechnologie gebruikt wordt. Veiligheid is daarmee een belangrijke kernwaarde voor deelnemers als het gaat om biotechnologie. Als deelnemers eenmaal meer weten over biotechnologie en nadenken over de inpassing ervan in de maatschappij, wordt Verantwoordelijkheid een belangrijke sub-dimensie van Veiligheid. Omdat moderne biotechnologie zo nieuw en vergaand is, en wellicht gevaren en onduidelijke gevolgen op de lange termijn met zich meebrengt, is het belangrijk dat de verantwoordelijkheid omtrent biotechnologie goed verankerd wordt in wet- en regelgeving. Primair gaan deelnemers ervan uit dat die verantwoordelijkheid ligt bij de overheid (Europese Unie en Nederlandse), wetenschappers, en het bedrijfsleven. Deze partijen worden geacht de expertise in huis te hebben om biotechnologie op een juiste en verantwoorde manier te reguleren en/of te gebruiken. Zelf knutselen met moderne biotechnologie als consument (zoals met de Amerikaanse doe-het-zelf doos) 5 wordt zeer sterk afgewezen (zie hoofdstuk 5). Particulieren moeten niet zelf met dit soort dingen gaan pielen. Laat het over aan degenen die weten waar ze mee bezig zijn. Ik denk dat dat ook de algemene regelgeving zijn: laat het de deskundig doen en niet de mensen thuis. HenryM Laat dit maar aan de echte wetenschappers nodig die dit in officiële labs doen en onder toezicht van erkende instanties lin-nl Waarde Gezondheid Deelnemers begrijpen dat een tak van moderne biotechnologie zich toelegt op de gezondheid en een gezonder leven. Gezondheid is daarbij een breed begrip voor de deelnemer dat gaat over de gezondheid van voornamelijk de mens, maar voor sommige deelnemers ook over dieren. Als waarde heeft Gezondheid dus vooral te maken met gezondheidsbevordering. 5 Zie 13

15 Er zijn veel ziekten en (erfelijke) aandoeningen op de wereld, en tegelijkertijd zijn de grenzen van sommige medische praktijken bereikt of spoedig bereikt. Een belangrijk voorbeeld daarvan is de resistentie van bacteriën tegen antibiotica. Van het aanpassen van embryo s tot het te lijf gaan van resistente bacteriën, deelnemers zien allerlei nuttige en belangrijke toepassingen binnen de medische wereld in de nabije toekomst. Gezondheid is daarmee een belangrijke en veel genoemde kernwaarde. Als je hiermee duidelijk van tevoren een ziekte kan voorkomen of genezen heb ik geen enkel probleem. Beschouw het maar als genezing door een arts zoals bij andere ziekten. Stel dat je een vreselijke ziekte als ALS kan genezen of voorkomen met gen correctie, natuurlijk doen. Bhakti Als je door middel van DNA aanpassing of GEN correctie een erfelijke aandoening kunt uitschakelen dan is dat goed nieuws. Gezondheid is enorm belangrijk, als deze techniek goed door ontwikkeld is en veilig heb ik er geen bezwaar tegen als op grote schaal mensen worden geholpen met erfelijke afwijkingen Ronaldr Waarde Natuurlijkheid Deze waarde verwijst enerzijds naar de gedachte dat de natuur goed is zoals zij is, en anderzijds naar biodiversiteit. De houding die deelnemers aannemen ten aanzien van de natuur is opvallend, omdat ze deze regelmatig voorstellen als een bezield wezen met een bepaalde intentie. Er lijkt bijgevolg een sterke overtuiging te zijn dat het niet de bedoeling is om met dit wezen te knoeien: Ik geloof in de kracht van de natuur... Elk dier en elke plant is zoals hij bedoeld is... Als het allemaal beter had gekund, dan waren de planten uiteindelijk ook wel beter geschapen denk ik zo... Alles wat de mens eraan veranderd is toch maar kunstmatig en niet bedoeld zoals het bedoeld was. Mythodea Je bent toch verder aan het gaan dan hoe de natuur het bedoeld heeft Rubiaaaa Ik vraag me af of het zo goed is om de perfecte wereld te creëren. Laat de natuur zijn werk doen en manipuleer dit niet Samdeb De mens moet volgens deze zienswijze niet te veel (willen) ingrijpen en de natuur haar gang laten gaan. Niet alles hoeft perfect te zijn en gemodelleerd te zijn door en naar de behoeften van de mens. Wel moet de mens de natuur zoveel mogelijk beschermen. Ook de biodiversiteit en de aantasting daarvan ligt besloten in deze waarde. Het vernietigen van natuurlijke gebieden zoals regenwouden ten behoeve van grondstoffen en het verbouwen van gewassen voor een groeiende wereldbevolking gaat bijvoorbeeld in hoog tempo door. In relatie met biotechnologie zien deelnemers bedreigingen voor de biodiversiteit, bijvoorbeeld door het ingrijpen in voedselketens of het opdringen van monocultuur (gewassen) ten behoeve van grotere en betere oogsten. Alles wat via een niet natuurlijke weg gemaakt wordt kan slechte gevolgen hebben in de toekomst omdat we nog veel te weinig weten wat de gevolgen zijn. Ik denk hier aan zaden die gemanipuleerd worden, aan kunstmatige intelligentie en dat soort dingen. Wie zijn wij als mens om de natuur te willen manipuleren Kenijn Ik denk dat het niet echt nodig is om het DNA van planten en dieren aan te passen. De mens wil zich altijd overal in mengen wat betreft natuur en op die manier hebben we al veel mooie dingen verwoest, denk aan bossen of diersoorten. We moeten daar naar mijn mening dus erg voorzichtig mee zijn Elisee 14

16 Waarde Welvaart Deelnemers verwachten dat de mensheid als geheel met het gebruik van biotechnologie erop vooruit gaat qua welvaart. Met behulp van biotechnologie kan zowel de kwaliteit (beter voedsel) als de kwantiteit (hogere opbrengsten) van de landbouw worden verbeterd. Een hogere welvaart zou een positieve uitkomst zijn van moderne biotechnologie, een lagere of aangetaste welvaart een negatieve uitkomst. Hierbij denkt de deelnemer niet alleen aan het welvarende deel van de wereld waar Nederland deel van uitmaakt, maar ook aan ontwikkelingslanden waar voedsel schaarser is en de omstandigheden om landbouw te bedrijven moeilijker. De deelnemer erkent dat het in de nabije toekomst noodzakelijk zal zijn om steeds meer monden te voeden. Biotechnologie kan concreet helpen om honger in ontwikkelingslanden te bestrijden. We zullen wel moeten om al die miljarden monden te kunnen blijven vullen. Ik heb daar geen morele bezwaren tegen mits de controles op voedselveiligheid op orde blijft schilder Voor mij is het belangrijkste dat de armoede en ongelijkheid de wereld uit gaat. Met gemodificeerd voedsel komen we dan een heel eind KarinD De invloed van technologie op de natuur. Hoe kunnen we de natuur/biologie verbeteren door de technologie. Ik denk vooral aan het verhogen van de opbrengst van de natuur d.m.v. technologie. Bijv. legbatterijen van kippen. Theet Sommige deelnemers zijn specifiek geïnteresseerd in en zetten hun vraagtekens bij de kwaliteit en smaak van voedsel met een biotechnologische achtergrond in vergelijk met de natuurlijke variant. Ook voor andere producten die ontstaan zijn uit de toepassing van biotechnologie, zoals schoonmaakmiddelen en brandstoffen, dient de vraag zich op of deze van dezelfde kwaliteit zijn. Ik zal de 100% veilige genetische gemodificeerde aardappel wel proberen, maar ik geloof niet dat het de smaak kan benaderen van een natuurlijk geteelde eigenheimer. C.vaneenschoten Hoe is de kwaliteit van de aubergine. Heeft deze wel evenveel voeding stoffen? Word hier kwaliteit opgeofferd voor kwantiteit? jessiedv Het gaat hierbij niet alleen om het eindproduct, maar ook om het productieproces. Is dat verantwoord en niet schadelijker of slechter dan de non-biotechnologische versie? Naar verluidt van dezelfde kwaliteit zegt niets over de eventuele negatieve gevolgen ervan. Niet voor het gebruik maar ook lees ik niets over het productieproces. Sweetpea Waarde Welzijn Onder Welzijn verstaan deelnemers een (meer) leefbare wereld voor mens en dier. Een wereld waarin de natuur voldoende ruimte heeft. Waarin de omstandigheden van dieren in de veeteelt beter zijn dan vandaag de dag. Men verwacht dat biotechnologie op positieve manieren kan bijdragen aan de leefbaarheid van de planeet, bijvoorbeeld door minder gebruik van natuurlijke bronnen, minder vervuiling, een zuinigere veeteelt, geen of minder testen op dieren. Ook hier zou, net als bij Welvaart, een beter welzijn een positieve uitkomst van moderne biotechnologie zijn, een lager welzijn een negatieve uitkomst. Maar het kan ook ziektes oplossen, mogelijkheden bieden om de wereld niet zo zwaar te belasten voor de toekomst sweetpea Een groot aantal deelnemers ziet mogelijkheden tot een betere balans in hoe wij mensen leven en gebruik maken van de natuur en grondstoffen. Deelnemers zien een toekomst voor 15

17 zich waarbij biotechnologie kan leiden tot een slimmer en efficiënter productieproces, consumptie van voedsel en het gebruik van andere materialen. Het mooie van biotechnologische ontwikkelingen is dat er natuurlijke processen worden ingezet in plaats van industriële processen, naar mijn mening zijn er in het eerste geval minder schadelijke en meer herbruikbare afvalstromen, die dus minder belastend zijn voor onze kinderen Gradje Naast minder verspilling en afval zou biotechnologie ook ten gunste van maximale recycling en hergebruik kunnen worden ingezet, bijvoorbeeld door het maken van bio-ethanol uit overschotten en afgekeurd voedsel. In het dagelijks leven zullen wij in de komende 10 jaar denk ik steeds vaker biotechnologie gaan tegenkomen, omdat er toch ook in de groente en fruit industrie veel afval is en veel te veel gekweekt wordt waardoor overschotten ontstaan die soms weer prima voor een ander doel kunnen dienen Chiel1976 Ik las laatst in de krant iets over een biologisch verantwoorde autoband. Die wordt nu nog vaak van niet-afbreekbare stoffen gemaakt. Dankzij biotechnologie wordt onze natuurlijke leefomgeving minder belast. Alom Biotechnologie kan echter ook een negatief effect hebben op de leefbaarheid. Deelnemers zien bijvoorbeeld gevaren in het juist verder belasten van de natuur en het milieu. Een ander mogelijk negatief aspect dat wordt aangehaald door sommige deelnemers is dat mensen steeds ouder worden. Daarmee neemt in hun ogen het reeds bestaande probleem van overbevolking verder toe. Ook het bevorderen van het welzijn door het creëren van supermensen wordt negatief beoordeeld (daarover meer in hoofdstuk 4). Waarde Keuzevrijheid Sommige deelnemers kijken verder dan de enigszins voor de hand liggende voor- en nadelen van biotechnologische toepassingen. Zij zien nadelen in een breder sociaalmaatschappelijk verband voor burgers die bewust niet in aanraking willen komen met moderne biotechnologie (genetisch gemodificeerd voedsel, ingrijpen in DNA, enz.) Deze bezorgde deelnemers zien een maatschappij voor zich waarin biotechnologie opgedrongen wordt en er geen mogelijkheid is te weigeren ( opt out ). Wat als je niet kiest voor verandering DNA? Het is nu al vaak zo dat mensen meewarig reageren op kindjes met Down, terwijl die toch een positieve bijdrage leveren in veel opzichten. Wordt je op den duur gedwongen om te kiezen door bijvoorbeeld de zorgverzekering. Dat baart mij zorgen. onderzoek! Ook dient de vraag aan of je verplicht wordt om je hieraan te onderwerpen of mag je er ook voor kiezen om jouw ziekte of handicap onbehandeld te laten met als gevolg dat je de ziekte of handicap weer door kunt geven aan je nageslacht. Jollybag Maar ook de consument de keuze laten om wel of geen producten te kopen met of zonder genetisch gemodificeerde toepassingen Sietje Deze bezorgde deelnemers willen te allen tijde de mogelijkheid hebben en houden om biotechnologie af te wijzen; er moet altijd keuze zijn. 3.2 Aspecten die de meningsvorming beïnvloeden Naast de zes waarden die a priori de publieksopvattingen over biotechnologie vormen binnen een principiële houding, zijn er zeven aspecten die bijdragen aan een overwogen houding ten opzichte van specifieke toepassingen van biotechnologie. 16

18 Veel meer dan de waarden, zijn deze aspecten gebaseerd op verwachte gevolgen, mogelijkheden en bezwaren die de deelnemer in gedachte heeft bij het afwegen van voors en tegens van biotechnologische toepassingen. De hieronder genoemde aspecten worden steeds individueel verder toegelicht. Aspect Afstand Media-aandacht Object Oogmerk Onvoorspelbaarheid Noodzakelijkheid Persoonlijke ervaring Ver weg (buitenland) of juist dichtbij (in Nederland, lokaal)? Hoe is de berichtgeving in de media omtrent dit onderwerp? Wat is het object van modificatie? Met welk doel wordt biotechnologie ingezet? Wie profiteert ervan? Wat zijn de gevolgen op korte en met name lange termijn? In hoeverre is het noodzakelijk om deze toepassing in te zetten? Heeft de burger persoonlijke ervaringen met deze toepassing? Aspect Afstand Het lijkt voor deelnemers vaak makkelijker om een oordeel te vellen over een biotechnologische toepassing in een ander, verder weg gelegen land dat op een ander niveau van welvaart opereert, dan over de eigen nabije Nederlandse omgeving. Bangladesh met haar grote bevolking, lage welvaart en de uitdaging om iedereen te voeden, is bijvoorbeeld een totaal ander speelveld voor biotechnologie dan ons eigen welvarende Nederland. Waar men in Nederland wellicht eerder zouden kiezen voor niet-gemodificeerde voedselproducten, onderkent de deelnemer dat voedselproblemen in arme landen wellicht niet opgelost kunnen worden zonder de inzet van biotechnologie. Daarmee is afstand, zowel geografisch als van de biotechnologische toepassing in verhouding tot het dagelijkse leven, een belangrijk aspect in de afweging die deelnemers maken. Wij hebben makkelijk praten in het westen, we kunnen kiezen of je met of zonder gif wil leven en eten en alles te krijgen is in elk jaargetijde in plaats van Bangladesh. Puck Ik wil nog iets zeggen over de vrijblijvendheid van onze mening. Het is erg makkelijk oordelen over beslissingen waar je zelf nauwelijks iets van merkt. Bobbee Aspect Media-aandacht Het beeld dat deelnemers hebben van biotechnologie wordt grotendeels bepaald door de berichtgeving in de media (kranten, radio, TV en internet), tot aan sciencefiction films toe 17

19 voor sommigen. Ook sociale media spelen hierbij een rol, zowel bij nieuwsverspreiding als vanuit de invalshoek van specifieke organisaties zoals Greenpeace en Foodwatch. Ik baseer mijn beeld op nieuwsitems in de journaals van NOS en RTL-4 maar ook nieuwsitems in documentaires. Jollybag Deels door televisie/documentaires en natuurlijk sci-fi-films! EL030 Deelnemers geven aan informatie over biotechnologie voorbij te zien komen in een grote verscheidenheid aan online en offline bronnen, van de website van Quest tot aan de televisie-uitzendingen van Tegenlicht. Hoewel deze mediakanalen moderne biotechnologie op de kaart zetten, voeden ze tegelijkertijd de gedachte onder veel deelnemers dat de informatie verspreid en versplinterd is en dat de overheid meer moet doen om burgers te informeren (zie hoofdstuk 5). Bij sommige deelnemers klinkt een kritische stem over de berichtgeving in de media rondom biotechnologie, die in hun ogen sterk gekleurd (gepolitiseerd en/of emotioneel) is. Ik denk dat het vooral komt omdat dit meer emotie oproept, dus meer aandacht voor het medium genereert. Vanmorgen ging het in het nieuws over het feit dat het onderzoekers was gelukt een erfelijke afwijking in het DNA bij het embryo te verwijderen. Groot deel van het item ging echter over de angst voor toekomstige 'superbaby's' K-Vin84 Het zijn meestal links die ik op Facebook tegen kom. Een artikel soms op bekende nieuwssites van kranten en magazines. Of een artikel op Joop. En het zijn nooit de pleitbezorgers van biotechnologie die je hoort maar de tegenstanders. Ik heb het gevoel dat de berichtgeving rondom Biotechnologie nogal gepolitiseerd is. Men denkt vanuit een vaststaand en vastomlijnd politiek beeld en komt vrijwel alleen met negatieve kritiek Bobbee Aspect Object Zoals hoofdstuk vier in detail laat zien, zijn micro-organismen, planten, dieren en mensen in de beleving en mening van de deelnemer niet gelijk wanneer het gaat om de toepassing van biotechnologie. Het genetisch modificeren van een schimmel staat niet gelijk aan het aanpassen van het DNA van een mens. Het object in kwestie is daarmee een belangrijk aspect voor deelnemers bij het vormen van hun mening over biotechnologische toepassingen. In hoofdstuk 4 zullen we zien dat er voor de deelnemer meer rechtvaardiging voor biotechnologische toepassingen nodig is, naarmate het organisme meer complex is en dichter bij ons mensen staat. Aspect Oogmerk Het oogmerk of doel is één van de belangrijkste aspecten wanneer deelnemers nadenken over het gebruiken en de mogelijke (schadelijke) gevolgen van moderne biotechnologische toepassingen. De scheidslijn zit er voor mij in als er alleen maar geld mee verdiend wordt en de mens en de wereld er geen andere voordelen aan heeft. Het lonen van voedsel, dieren en mensen waar het niet meer ethisch verantwoord is Sweetpea De grote meerderheid van de deelnemers vreest dat een kleine elite met biotechnologie aan de haal zal gaan en er de financiële vruchten van zal plukken. Met name het ontstaan van conglomeraten die de voedselproductie in handen hebben zijn een doorn in het oog. Sommige deelnemers hebben een groot wantrouwen ten opzichte van specifieke partijen die hier negatief over in het nieuws zijn geweest. Het wegdrukken van boeren uit de markt door middel van octrooien en patenten kan bijdragen aan verdere vorming van een monopolie, aldus enkele deelnemers. 18

20 Grote ondernemingen zoals Monsanto (Bayer) hebben veel macht. Er is niet voor niets zoveel te doen om Round up (glyfosaat) én gentechniek. Niet alleen in Nederland, maar ook op Europees niveau. De lobby van machtige bedrijven zoals Monsanto is enorm, mede omdat ze kapitaalkrachtig zijn. Chrissie Deze bedrijven willen vooral geld verdienen. En bedenk even; Monsanto maakt ook van deze gewassen. En probeert op alle manieren het monopolie te verkrijgen en boeren die niet mee willen doen te verdrijven. Heel toevallig zijn ze nu ook bezig met een fusie met Bayer. Die maken ook bestrijdingsmiddelen, maar ook medicijnen, wat toevallig. Dus dan kunnen ze ons straks met hun genetisch gemanipuleerd voedsel eerst ziek maken en vervolgens weer 'genezen' met hun eigen medicijnen... Dat zou toch geweldig zijn? Complotdenken? Misschien wel, maar ook heel toevallig beekiebeekie In bredere zin valt onder commercie ook de kloof tussen arm en rijk en de rechtvaardigheid van moderne biotechnologie. Deelnemers zijn bezorgd dat deze kloof groter zal worden door biotechnologie tussen de mensen die beschikking hebben over de mogelijkheden en zij die dat niet hebben bijvoorbeeld omdat het hen aan de financiële middelen ontbreekt. Het zorgelijke aan biotechnologie is dat er gebruikers zullen zijn die ook de slechte eigenschappen van de technologie zullen toepassen omdat het geld oplevert, zonder zich rekenschap te geven van de gevolgen voor anderen Norman4E Sommige deelnemers vrezen bovendien dat producenten puur voor commercieel gewin gaan en het consumptiegedrag verder zullen aanjagen, met desastreuze gevolgen voor het welzijn van de planeet (overbevolking, uitputting van grondstoffen, enz.). Naast de commerciële dimensie en de bedrijven die achter de toepassingen zitten, speelt voor deelnemers ook de vraag van prijs en betaalbaarheid. Sommige deelnemers verwachten positieve gevolgen van biotechnologie voor de prijs van voeding en producten. Groenten en fruit zouden bijvoorbeeld goedkoper kunnen worden door betere oogsten. Aan de andere kant vragen sommigen zich af of medische biotechnologie toepassingen wel betaalbaar zullen zijn. De zorgkosten -reeds een belangrijk item in de Nederlandse maatschappij, zullen wellicht nog verder omhoogschieten door innovatieve maar dure medische biotechnologie, zo vreest men. De introductie van dergelijke zeer dure medische oplossingen zou dan verdere ongelijkheid verder in de hand kunnen werken, aldus enkele deelnemers. Aspect Onvoorspelbaarheid Veel van de besproken biotechnologische toepassingen en de praktische applicatie daarvan staan nog in de kinderschoenen. Negatieve gevolgen op korte en lange termijn zijn daardoor onbekend. Deze onbekendheid weegt zwaar door in de gedachte van de deelnemer bij het vormen van een mening over het begrip biotechnologie en haar diverse toepassingen. Wat kan er gebeuren als we bijvoorbeeld bepaalde soorten muggen en teken uitroeien om ziekten te voorkomen? Wat kan er gebeuren als genetische gemodificeerde gewassen in aanraking komen met andere gewassen? Wat zijn de lange termijn gevolgen van het consumeren van genetisch gemodificeerd voedsel? En zijn er onbekende medische bijwerkingen van aanpassingen aan het DNA? Dit zijn slechts een paar voorbeelden van de vraagtekens die deelnemers zetten bij biotechnologie, en die samen te vatten zijn onder het aspect Onvoorspelbaarheid. Voor mijzelf vind ik de onbekendheid van de lange termijn een zeer onprettig gevoel. Mensen kunnen wel onvruchtbaar worden of kanker krijgen. Mbijenveld 19

21 Geweldig hoor, dat de honger wordt teruggedrongen en er minder bestrijdingsmiddelen hoeven worden gebruikt. Dat zie ik als de 'korte termijn'... Echter zullen in de toekomst de werkelijke effecten van deze manipulaties tevoorschijn komen. Wie zegt, dat door dit te doen, er geen nieuwe ziektes worden getriggerd??? AnnAnaS Aspect Noodzakelijkheid Noodzakelijkheid loopt door alle discussies rondom biotechnologie en haar diverse toepassingen heen. Bij elke toepassing van biotechnologie vraagt de deelnemer zich af: Wat is het nut van deze toepassing? Waarom zouden we dit doen? Wat heeft deze biotechnologie ten doel? Hoe helpt het ons? Dit aspect gaat verder dan het oogmerk of het doel van een biotechnologische toepassing. De deelnemer begrijpt dat sommige toepassingen mogelijk zijn en een bepaald doel hebben, maar men vraagt zich hardop af of we het überhaupt wel moeten willen om die toepassing in te zetten. Voorbeelden daarvan zijn het klonen van dier en mens, of het uitroeien van bepaalde insecten om verspreiding van ziekten te voorkomen. Noodzakelijkheid komt wel positief tot uiting in bijvoorbeeld het voeden van een de groeiende wereldbevolking, het tegengaan van resistente bacteriën, en om de natuur en het milieu te redden van verdere kaalslag. Bij deze voorbeelden is er volgens de meerderheid van de deelnemers wel sprake van noodzaak tot ingrijpen. Ik zou dit zeker toestaan, mits het een goed en nuttig doel dient. Zoals voorkomen van honger in de wereld of minder schade aan het milieu. Hierbij is het wel belangrijk dat de grenzen worden bewaakt, zodat het niet uit de hand loopt of voor nutteloze doeleinden gebruikt gaat worden Ierm Daartegenover staan biotechnologische toepassingen die niet worden gebruikt vanuit een noodzaak of nut maar vanuit puur commercieel gewin en/of cosmetisch of hedonistisch perspectief: het creëren van supermensen, designer-babies, enz. Tegen dit soort toepassingen uitten deelnemers in de community grote weerstand. Aspect Persoonlijk Persoonlijke ervaringen spelen eveneens een rol in de beoordeling en mening over biotechnologie. Met name op medische gebied is dit aspect relevant. Burgers die aan een bepaalde aandoening lijden, iemand in hun omgeving kennen, of werkzaam zijn in de zorg, zullen eerder geneigd zijn om positief tegenover biotechnologie in de medische wereld te staan. Zij zien de voordelen van nieuwe maatregelen tegen bijvoorbeeld resistentie bacteriën en in het uitbannen van ziektes overgebracht door teken en muggen. In mijn werk kom ik geregeld hiermee in aanmerking en dat patiënten erg ziek zijn en resistent voor bepaalde antibiotica. Dit is een goede manier om dit mogelijk te verhelpen HH97 Mijn schoonzus heeft deze ziekte en als door deze techniek zij beter kan functioneren dan ben ik hier natuurlijk voor. Zodra er individueel geholpen kan worden vind ik het prima Mutty Mijn opa heeft bijvoorbeeld een hartklep van een varken (die heeft zijn leven gered) en om die organen nu aan te passen vind ik wel een bijzonder iets (..) LittleP In dit hoofdstuk zijn de diverse waarden en aspecten voorbijgekomen die de publieksopvattingen rondom biotechnologie beïnvloeden en vormen. Deze worden verder verduidelijkt in het volgende hoofdstuk, waarin diverse concrete toepassingen van biotechnologie ( cases ) die zijn besproken met de deelnemer de revue passeren. Deze 20

22 toepassingen en de mening van de deelnemer ten aanzien daarvan illustreren de waarden en aspecten besproken in dit hoofdstuk. 21

23 Hoofdstuk 4 - De vele gezichten van biotechnologie Door met de burger te praten over uiteenlopende toepassingen en voorbeelden van biotechnologie, hebben we veel verschillende invalshoeken met betrekking tot biotechnologie kunnen verkennen. Daaruit blijkt dat het inzoomen op concrete biotechnologische toepassingen veel scherpere resultaten oplevert (dan wanneer over biotechnologie in het algemeen gesproken wordt), waarbij de deelnemers zowel voor- als nadelen aan bod laten komen. In welke richting het uiteindelijke oordeel valt, hangt af van het specifieke onderwerp. In dit hoofdstuk kijken we naar verschillende onderwerpen en proberen we te achterhalen hoe de burger precies tot zijn mening komt. Welke ingrediënten zijn van belang en welke denkprocessen loopt men door? Het gaat dus niet om het achterhalen van meningen met betrekking tot de specifieke cases, maar om te achterhalen hoe verschillende aspecten de meningsvorming beïnvloeden. De cases zijn dus vooral als stimulus gebruikt, waarbij in iedere case een aantal belangrijke aspecten aan de orde zijn gekomen. In de basisindeling van dit hoofdstuk hebben we gekozen voor een focus op de verschillende typen organismen die gemodificeerd kunnen worden. We hadden ook voor een indeling kunnen kiezen op basis van toepassingsgebied of waarden, maar het organisme bleek een begrijpelijk uitgangspunt voor de deelnemer waarlangs discussies over abstractere onderwerpen zoals waarden gemakkelijk gevoerd konden worden. We beginnen met microorganismen en bewegen dan langs planten en dieren om uiteindelijk te eindigen bij de mens; in zekere zin het meest beladen onderwerp. Het zal duidelijk worden dat bij elke stap richting de mens er meer discussie is en de bezwaren groter worden. Dieren Mensen Microorganismen Planten & gewassen 4.1 Genetische modificatie van micro-organismen Micro-organismen planten zich onwaarschijnlijk snel voort en verspreiden zich vaak ongezien en relatief ongehinderd. De impact van het genetisch manipuleren van micro-organismen op de samenleving kan daardoor wezenlijk anders zijn dan de impact van het genetisch manipuleren van andere organismen zoals planten, bijvoorbeeld omdat micro-organismen het lichaam binnen kunnen dringen. In de literatuur en praktijk spelen vraagstukken rondom veiligheid (non-proliferatie, evolutie van genetisch gemodificeerde organismen, enz.) bij de genetische modificatie van micro-organismen daarom een belangrijke rol. Wanneer de deelnemers aan het woord gelaten worden, blijkt echter al snel dat de meeste van hen geen concreet beeld hebben van micro-organismen. Deelnemers lijken zich niet of nauwelijks bewust te zijn van mogelijke negatieve gevolgen van genetische manipulatie van micro-organismen. Velen zien het sleutelen aan micro-organismen als de minst schadelijke vorm van genetische manipulatie en over het algemeen is de houding daardoor positief. Deelnemers refereren daarbij regelmatig expliciet aan het feit dat micro-organismen geen gevoelsleven hebben, en dat genetische modificatie dus geen inbreuk maakt op het welzijn van deze organismen. De deelnemers zijn niet begaan met het lot en welzijn van microorganismen, in tegenstelling tot dat van bijvoorbeeld (huis)dieren. 22

24 Ik heb niks met micro-organismen en als er dan iets mis gaat vind ik het niet erg. varken28 Een micro-organisme is klein en ik dicht het een zeer bescheiden gevoelsleven toe. DNAaanpassing is wat mij betreft op alle gebieden toelaatbaar. In een laboratorium omgeving dan. Het moet niet zo zijn dat deze organismen in de voedselketen terecht kunnen komen. Daar ben ik tegenstander van HesterK Deelnemers zien meerwaarde en noodzakelijkheid in het modificeren van micro-organismen, zoals het uitbannen van ziekten en/of het vergroten van de voedseloogst. Modificatie van micro-organismen, met een duidelijk maatschappelijk doel, wordt daarmee positief gewaardeerd. Over micro-organismen kan ik wel een positief advies geven. Ik denk dat dit een heleboel zorgen zouden kunnen ondervangen vooral bij ziekten. Kenijn Modificatie van micro-organismen: ik zou dit zeker toestaan, mits het een goed en nuttig doel dient. Zoals voorkomen van honger in de wereld of minder schade aan het milieu. Hierbij is et wel belangrijk dat de grenzen worden bewaakt, zodat het niet uit de hand loopt of voor nutteloze doeleinden gebruikt gaat worden. Ierm Case: Bacteriofagen Antibiotica-resistentie is een groeiend probleem in de wereld. Steeds meer antibiotica werken niet meer om bacteriën te bestrijden. Een bacteriofaag kan soelaas bieden. Een bacteriofaag is in staat een bacterie te infecteren en te doden, ook al is deze bacterie resistent tegen antibiotica. Een bacteriofaag kan ook het genetisch materiaal van een bacterie veranderen zodat hij weer gevoelig wordt voor antibiotica. Patiënten waarbij antibiotica niet meer werken, kunnen met inzet van een bacteriofaag dus toch genezen worden. (Bron: De deelnemers: Ben je voor of tegenstander van de inzet van bacteriofagen om ziekten te bestrijden die antibiotica resistent zijn? Voorstander: 93% Neutraal: 1% Tegenstander: 5% Het inzetten van bacteriofagen kan bijna unaniem rekenen op steun van de deelnemers. Een groot verschil met andere toepassingen van biotechnologie is dat bacteriofagen hoog scoren op het aspect Noodzakelijkheid; deelnemers zien in dat er iets nieuws moet komen om de toenemende antibiotica resistentie op te vangen. Deelnemers weten dat de huidige antibiotica tegen grenzen aanlopen en resistentie onder schadelijke bacteriën toeneemt. Een slimme oplossing zoals bacteriofagen biedt in de ogen van de deelnemers soelaas. Het zal ten goede komen aan de gezondheid en het welzijn van mensen, zonder daarbij schade te berokkenen aan natuur. Onder geconditioneerde omstandigheden moet dit toegestaan worden. Het probleem met resistente bacteriën wordt steeds groter. Als we in de toekomst nog antibiotica willen kunnen gebruiken zal er niets anders op zitten nagy Ik ben een grote voorstander. Dat antibiotica niet meer werken is een heel groot probleem... veel mensen zullen daarom in de toekomst sterven. Dat daar iets tegen gedaan kan worden juich ik erg toe...vooral als je de bacterie weer gevoelig maakt voor antibiotica...dus eigenlijk de klok gewoon terugdraait...lijkt mij niet veel kwaad kunnen... essentie Ook bij deze toepassing van biotechnologie wil de deelnemer wel weten wat de gevolgen op lange termijn zijn en dat het toepassen van deze techniek alleen voor goede doeleinden wordt gebruikt. 23

25 Case: Genetisch gemodificeerde algen In schoonmaakmiddelen wordt veel gebruikt gemaakt van palmolie. Voor het aanleggen van palmolieplantages wordt echter vaak tropisch regenwoud vernietigd. Een aantal jaren geleden heeft een bedrijf daarom aangekondigd een schoonmaakmiddel te willen ontwikkelen dat geen gebruik meer maakt van palmolie, maar van olie die is gemaakt met genetisch gemodificeerde algen. Deze olie op basis van algen is naar verluidt van dezelfde kwaliteit. De deelnemers: Het gebruik van gemodificeerde algen om palmolie te maken is Positief: 76% Neutraal: 17% Negatief: 7% Een meerderheid van de deelnemers spreekt zich positief uit over de mogelijkheid om olie te maken van genetisch gemodificeerde algen ten behoeve van schoonmaakmiddelen. In schoonmaakmiddelen zie ik daar geen kwaad in, om dat te manipuleren.. Dat is niet voor inname, maar slechts voor schoonmaakwerk... En als men het niet vertrouwd, dan kan men altijd nog schoonmaakhandschoenen dragen. Mythodea Om natuur (regenwouden) en milieu verder te sparen en te beschermen, zien de meeste deelnemers de voordelen van een alternatieve wijze van het produceren van deze middelen. Het groeien van algen zal ook grondstoffen kosten, zo erkennen deelnemers, maar het is in dit geval kiezen tussen de minste van de twee kwaden; regenwouden behouden of algen groeien. Nu kunnen we het regenwoud proberen te redden door een nieuwe techniek. Soms moet je iets proberen om te kijken of het werkt, omdat niks doen geen optie is. Minette Ook bij een positief onthaalde toepassing als deze merken deelnemers op dat er eerst gedegen onderzoek gedaan moet worden. Er moet tevens zorg voor worden gedragen dat gekweekte algen niet zomaar in de vrije natuur terecht kunnen komen en deze kunnen verstoren en aantasten. Opvallend is dat sommige deelnemers bij genetische modificatie van micro-organismen sneller geneigd zijn (vergeleken bij andere organismen) om over te gaan op experimenteren en het achterhalen van mogelijke gevolgen. Zo ontstaat er tussen deelnemers enige discussie in de community over hoe we kennis kunnen verkrijgen over mogelijke gevolgen. De onderstaande uitspraak maakt deel uit van die discussie: Ik begrijp je voorzichtigheid en waardeer dit. Helaas is het in deze wereld onmogelijk om altijd vooraf alle gevolgen te weten. The proof of the pudding is in the eating. Het spreekwoord dekt goed de lading. We kunnen pas de gevolgen kennen als we er mee aan de slag gaan. Eerder weten we het niet. Alxnder Sommige deelnemers onderkennen dat het onduidelijk is wat de gevolgen kunnen zijn van genetische modificatie van micro-organismen. Goed onderzoek en veiligheidsmaatregelen zijn noodzakelijk. Enkele deelnemers vinden onduidelijkheid over de mogelijke gevolgen zo zwaar wegen, dat zij biotechnologie in micro-organismen niet toelaatbaar vinden. Mijn advies over micro-organismen: niet doen. Het is te klein en daarom erg risicovol. Linda132 24

26 4.2 Genetische modificatie van planten en gewassen Een volgende stap op de ladder is de genetische modificatie van gewassen (planten, groente, fruit). Deze kunnen genetisch gemodificeerd worden met verschillende doelen voor ogen. Sierplanten kunnen bijvoorbeeld andere kleuren of bladvormen krijgen, zodat we ze mooier of specialer vinden. Planten en gewassen kunnen ook gemodificeerd worden zodat ze beter bestand zijn tegen ziekten en ongedierte (resistentie, minder gebruik van bestrijdingsmiddelen), in allerlei omstandigheden kunnen groeien en bloeien (ook in droge gebieden, minder water nodig), en voedzamer zijn. Grotere opbrengsten kunnen bovendien gunstig zijn voor het voeden van de groeiende wereldbevolking en de welvaart. Ik denk dat bij planten voornamelijk aanpassingen gedaan worden die voor de consument het fijnste zijn en voor de leverancier dus economisch belangrijk. Denk aan druiven zonder pit, witlof die niet meer bitter is en kleine fruitboompjes enzo. Wat ik zelf belangrijker vind zijn aanpassing van voedsel wat ook in droge gebieden kan groeien, zodat er de "arme" landen er ook profijt van hebben. Dat zou mij een positief gevoel geven. Swiebertje12345 Op het eerste gezicht zijn dit allemaal positieve aspecten, maar er liggen ook mogelijke nadelen op de loer. Bij de deelnemer roept het genetisch modificeren van voedselgewassen wisselende reacties op. De grootste weerstand die mensen ervaren zit in de mogelijke en op dit moment onbekende gevolgen voor de voedselveiligheid en gezondheid van de mens. De deelnemers denken niet dat genetisch gemodificeerd per se slecht is, maar ze vertrouwen het ook niet helemaal. De mogelijke gevolgen zijn simpelweg niet in kaart gebracht. Op de lange termijn is er echter onzekerheid over mogelijke ziekten en gezondheidseffecten en andere onvoorspelbare en onvoorziene gevolgen voor de natuur en de voedselketen. Gemodificeerde gewassen met een hogere resistentie kunnen bijvoorbeeld een bedreiging vormen voor andere planten. Ik denk zelf meer aan de gevolgen voor het ecosysteem. Wat er zal veranderen in het grotere geheel als er een schakel in dit systeem verandert? Bij een verandering in een gewas kan dit misschien gevolgen hebben voor de bodem waar dit gewas op groeit. Of misschien gevolgen hebben voor insecten die zich voeden met dit gewas. Of zich misschien juist niet meer kunnen voeden? patty71 Ook Natuurlijkheid wordt aangehaald door de deelnemer als reden om niet in te grijpen in planten en gewassen; we moeten de natuur haar gang laten gaan, en dingen laten zoals ze bedoeld zijn. Ook al zijn de resultaten positief vind ik het een niet prettige gedachten. Ik vind het onnatuurlijk. Mocht deze trend zich verder door zetten dan ga ik mijn achtertuin een moestuin bouwen en verbouw ik mijn natuurlijke groenten. Wvs Hierbij komt ook een zekere argwaan om de hoek kijken ten aanzien van instanties zoals de overheid die een rol hebben in het controleren en handhaven van de voedselveiligheid en bedrijven die actief zijn in dit aspect van biotechnologie. Dit wantrouwen wordt veelal gevoed door recente berichtgeving in de media. Er zijn veel dingen die vroeger zijn uitgevonden maar nu ineens giftig of schadelijk blijken te zijn. Je hoort veel slechte verhalen over bedrijven als Monsanto die claimen dat ze goede oplossingen hebben tegen het voedselprobleem. Maar achteraf blijkt altijd dat zij er rijk van worden en dat er toch weer problemen opkomen. Miej Daarnaast zijn er ook deelnemers die vermoeden dat de smaak van gewassen die tot stand komen met moderne biotechnologie altijd van mindere smaak en kwaliteit zullen zijn. Nee, puur natuur lijkt mij beter, en ook smakelijker die aubergine. Het lijkt mij minder smakelijker als je zo'n genetisch gemodificeerde aubergine eet. En er zitten dan ook minder goede vitamines in, die je wel moet binnen krijgen C.eenschoten 25

27 Case: Genetisch gemodificeerde aubergines in Bangladesh In Bangladesh wordt een genetisch gemodificeerde aubergine verbouwd die minder vatbaar voor ziekten is. Boeren hoeven minder schadelijke bestrijdingsmiddelen te gebruiken om ziekten tegen te gaan. De opbrengst is hoger, waarmee honger wordt teruggedrongen. (Bron: De deelnemers: Stelling: het verbouwen van de genetisch gemodificeerde aubergine in Bangladesh is een gunstige ontwikkeling Voorstander: 55% Neutraal: 16% Tegenstander: 29% Bij het bespreken van genetische modificatie van planten en gewassen komt het aspect Afstand regelmatig voorbij; de noodzaak om in ontwikkelingslanden vooruitgang te boeken qua welvaart (beter oogsten) en welzijn (minder bestrijdingsmiddelen). Dit wordt geïllustreerd door het voorbeeld van de gemodificeerde aubergine in Bangladesh, die wordt ingezet om de grote bevolking aldaar te voeden met behulp van minder bestrijdingsmiddelen. Voorstanders geven aan dat naast een grotere oogst, deze genetisch gemodificeerde gewassen de lokale economie een impuls kunnen geven. Ik vind het belangrijk dat honger in ontwikkelingslanden wordt voorkomen. Dat zou ik niet willen laten vanwege vage angsten over onveiligheid en effecten op de gezondheid op lange termijn. Dat is mijns inziens meer angst voor het onbekende dan dat er werkelijk goed onderbouwde risico's zijn. Terwijl bestrijdingsmiddelen wel dégelijk schade aanbrengen aan het milieu en de boeren. De boeren worden veel te veel blootgesteld aan landbouwgif, zoals ook in de info van de Volkskrant vermeld wordt. Ierm Er worden minder bestrijdingsmiddelen gebruikt, de opbrengst en inkomen is beter maar wat de effecten op langer termijn kunnen zijn dat is iets waar men wel goed op moet blijven letten. En de gevolgen van die bestrijdingsmiddelen zijn ook ernstig, zeker op de manier waarop men die in dat land gebruiken Dark Figuur 2 - Genetisch gemodificeerde aubergines in Bangladesh, een concrete toepassing van moderne biotechnologie besproken in de online community Daartegenover worden vraagtekens geplaatst bij het zomaar ingrijpen in de voedselketen, in dit geval door het actief bestrijden van de rups die schade aanbrengt aan niet-gemodificeerde aubergines. Hebben deze rupsen geen waarde in de voedselketen? Kan het telen van deze gemodificeerde aubergine en de bestrijding van de rups geen schade aanrichten aan de biodiversiteit? Er wordt echter in het stukje gesproken over manipulatie die ertoe leidt dat een rups doodgaat. De rups maakt echter onderdeel uit van een voedselketen. Nergens in het stukje wordt daarover gerept en effecten zijn niet bekend. Dat vind ik nog steeds zorgelijk. Ook dat moet eerst helder zijn alvorens er actief en breed op deze wijze Aubergines gaan verbouwd worden. Rmuijt In het verhaal wordt mij niet duidelijk wat de rups die zo'n zware schade aan de oogst veroorzaakt verder nog doet, dat wel goed is voor de natuur. Het is mij ook niet duidelijk of de rups als voedingsbron dient voor andere dieren. Norman4E Onder de streep zijn de meeste deelnemers positief over deze toepassing van biotechnologie, omdat ze de noodzaak en het nut van de toepassing zien voor de bevolking van Bangladesh. 26

28 Case: Genetisch gemodificeerde aardappel In de gesprekken over concrete toepassingen van moderne biotechnologie bleek al snel dat veiligheid een voornaam argument is. Om ook andere argumenten op tafel te krijgen, introduceerden we een ander voorbeeld: een genetisch gemodificeerde aardappel die 100% veilig is op korte en lange termijn. Deze aardappel zet de deelnemers aan het denken. Men ziet en begrijpt de voordelen van een dergelijke aardappel; resistent tegen ziekten, kan groeien in allerlei weersomstandigheden, levert een betere oogst op, en kan daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan een stijging van de welvaart voor mensen over de hele wereld. Toch zijn er ook deelnemers die op principiële gronden tegen modificatie zijn (Natuurlijkheid) en deze aardappel zouden weigeren. Ook blijft men op zoek naar harde garanties dat de veiligheid niet in het geding komt, en dat er geen onverwachte gevolgen op lange termijn zijn. Waar is het bewijs dat het 100% veilig is? Hoe is dat bewezen en hoe lang zijn ze bezig geweest met het onderzoeken? Men kan zomaar allerlei dingen gaan roepen, maar ik wil bewijs zien. Er zijn genoeg aardappelen, waarom zou je deze genetisch gaan modificeren? watchandsee Als het echt 100% veilig is dan heb ik er een goed gevoel bij. Toch voelt het niet 100% veilig. Dat weet je pas na een lange termijn. Shelayna Sommige deelnemers vragen zich af wat de introductie van een dergelijke aardappel zou betekenen voor de prijs en in bredere zin de concurrentiepositie van aardappelboeren. De maker van de aardappel zou deze namelijk kunnen patenteren. Hoe zit het dan met de prijs van dergelijke aardappelen? Welke invloed zal een dergelijke aardappel hebben op enerzijds de prijs in de supermarkt/bij de groenteboer, en anderzijds op de hele keten van groenten- en fruitteelt? Worden andere gewassen verdrongen en duurder? Verdwijnen andere aardappelen uit de winkels? Worden andere groenten meer schaars? Het mag niet zo zijn dat een directeur zijn zakken vult met een product waar een patent op zit en hierdoor kleinschalige landbouwbedrijven om zeep helpt. Antine Als de aardappel op grote schaal met een gunstige prijs te verkrijgen is, dan wil ik het wel proberen. TCruiser Deelnemers zetten ten slotte vraagtekens bij de smaak en kwaliteit van een dergelijke aardappel; hoe verhoudt deze zich dit tot niet-gemodificeerde aardappels? Samenvattend lijkt het erop dat de publieksopvatting omtrent de genetische modificatie van planten en gewassen positief uitslaat. Opvallend is dat vrijwel iedereen voor- en nadelen ziet, maar uiteraard wegen de voor- en nadelen niet voor iedereen op dezelfde manier mee. Voedselveiligheid is de belangrijkste waarde die in het geding is en onduidelijkheid daarover brengt tegenstanders veelal tot hun negatieve oordeel. De onduidelijke effecten op de voedselveiligheid worden ook door voorstanders erkend, maar zij vinden deze niet opwegen tegen de voordelen zoals de hogere voedselopbrengsten en het uitbannen van honger. Daarbij speelt ook het aspect Afstand een rol; daar in Bangladesh hebben ze het meer nodig om alle monden te voeden dan hier in het rijke Nederland. 27

29 Case: bio-ethanol Met behulp van biotechnologie kunnen uit reststromen (zoals oogstafval) brandstoffen als bioethanol worden gemaakt. Bio-ethanol kan gebruikt worden als brandstof voor auto s en kan dus (gedeeltelijk) brandstoffen op basis van aardolie vervangen. Bio-ethanol kan gewonnen worden uit biologische grondstoffen zoals suikerbieten, aardappels, gerst, tarwe en mais. Deelnemers werd gevraagd of ze het positief of negatief vinden dat bio-ethanol wordt gemaakt om meer vervuilende aardolieproducten te vervangen, en of ze vinden dat voedingsstoffen hiervoor worden ingezet. De deelnemers: Het maken van bio-ethanol uit grondstoffen die ook als voedingsmiddel gebruikt kunnen worden Positief: 65% Neutraal: 16% Negatief: 19% De gesprekken over bio-ethanol laten zien dat een efficiënter gebruik van planten en gewassen verwelkomd wordt. Het vervaardigen van bio-ethanol door het gebruik van overschotten van gewassen en restafval kan bijdragen aan een beter milieu en dus een hoger welzijn. Als we genoeg voedsel hebben kunnen we dit zeker gebruiken. Ook voedsel dat wordt weggegooid komt goed van pas! RTvanMierlo Het is daarbij wel zaak dat er geen afbreuk wordt gedaan aan het milieu, de welvaart en de voedselvoorraad voor consumptie. Enkele burgers zien bio-ethanol niet als oplossing; zij pleiten voor andere vormen van mobiliteit 4.3 Genetische modificatie van dieren In discussies rondom genetische modificatie van dieren komen dezelfde voor- en nadelen aan de orde als bij planten, maar er zijn ook belangrijke verschillen. Een belangrijke waarde die in het geding is bij genetische modificatie van dieren is dierenwelzijn. Bij dieren speelt duidelijk een gevoel van medeleven een rol bij de opvattingen van de deelnemer. Dit komt ook omdat aanpassingen bij dieren nu eenmaal meer zichtbaar zijn dan bij planten. Ik denk dat het wordt gebruikt voor sterkere rassen, snellere groei ed. Ik denk niet dat dit kwaad kan bij planten. Maar dieren zijn levende wezens die niet kunnen vertellen of ze het fijn vinden. Merken zij er iets van? Rubiaaaa Dat dieren kunnen nadenken, pijn kunnen voelen. Dat leeft voor mij meer dan bacteriën of virussen MISPLACED Deelnemers weten dat dieren al eeuwen gefokt worden om specifieke eigenschappen te creëren, koeien die veel melk geven, dikke varkens die veel vlees geven, of huisdieren als honden en konijnen die gecreëerd zijn door de mens. Deze modificaties gebeur(d)en zeker niet altijd in het belang van het dier of op een manier die bevorderlijk was voor het welzijn en de gezondheid. Er is daarom bezorgdheid bij de deelnemer voor het welzijn van dieren in verband met moderne, nog veel verder gaande biotechnologie. We 'kweken' tegenwoordig dieren op de manier dat wij ze willen hebben, maar dat is lang niet altijd in het belang van het dier. Veel rashonden hebben bijvoorbeeld een hele slechte gezondheid. Er is te weinig regelgeving, en iedereen 'klooit maar wat aan'. ierm 28

30 Natuurlijk kunnen we daar ons voordeel mee doen om nog lekkerder biefstukken of nog grotere of meer aardbeien te krijgen. Maar je ziet nu bijvoorbeeld ook dat er bepaalde honden gefokt worden met een 'schattig ingedeukt neusje' maar die nauwelijks lucht krijgen. Dat is een voorbeeld van dierenleed dat eigenlijk nergens toe dient. Perizonius De meeste deelnemers zijn negatiever over het modificeren van dieren dan over het modificeren van planten. Dit lijkt met name voort te komen uit de perceptie dat het manipuleren van dieren meer voortkomt uit oneigenlijke motieven. Waar het wegnemen van ziektes en aandoeningen vooral de intentie heeft om de gezondheid en het welzijn te verhogen, kunnen aanpassingen bij dieren ook van cosmetische, commerciële en dus nietnoodzakelijke aard zijn. Met aanpassingen aan dieren heb ik al wel meer moeite. Ook hier gaat het waarschijnlijk toch weer het meest om economische redenen (ben ik bang voor) ( ) Als economische belangen groter zijn dan het welzijn van de dieren, hoeft het voor mij niet!! Swiebertje12345 Ik ben ook niet voor het te ver doorvoeren van geknutsel met dieren en planten. Het moet niet zo zijn, dat wij dieren gaan mismaken omdat wij dat mooi vinden. Norman4E Ook bij positieve doeleinden van het genetisch modificeren van dieren, zoals het sterker maken van rassen of het uitbannen van bepaalde ziektes en onvolkomenheden, hebben deelnemers hun twijfels. Ook hier is de vraag welke invloed het modificeren van dieren, inclusief insecten als teken en muggen, heeft op de biodiversiteit en de voedselketen. Qua DNA zou je bepaalde aandoeningen kunnen uitbannen, maar het gevaar is ook dat er bepaalde rassen gevormd kunnen gaan worden die alle andere over gaan nemen en dat er nog maar 1 ras overblijft. Alfaromeojer 29

31 Case: Gene drives Een gene drive is een techniek waarmee een genetische eigenschap relatief snel en blijvend in een groot deel van de populatie van een organisme verspreid kan worden. Een goed voorbeeld is de verspreiding van de ziekte van Lyme. Deze ziekte kun je oplopen door een beet van een teek (Ixodes ricinus). Met de inzet van gene drives kan dit verleden tijd worden. Een groep teken krijgt een extra gen ingebouwd, waardoor ze zich niet meer goed kan voortplanten. Als deze groep vervolgens uitgezet wordt in het wild, dan verwacht men dat deze soort vanzelf op korte termijn verdwijnt. (Bron: De deelnemers: Gene drives om teken uit te roeien die Lyme kunnen overbrengen Voorstander: 45% Neutraal: 31% Tegenstander: 24% Deelnemers zijn verdeeld over het gebruik van gene drives. Het uitbannen van ziekten zal het welzijn van mens en ook (huis)dier ten goede komen. Tegelijkertijd is dergelijk ingrijpen in de natuur een brug te ver voor sommige deelnemers. Het inzetten van gene drives resulteert in het aantasten van de biodiversiteit en de voedselketen (Natuurlijkheid). Wie zijn wij om even te beslissen dat een diersoort geen recht meer heeft om voort te bestaan Vxman Het gaat natuurlijk erg ver om een hele diersoort uit te roeien ten gunste van de mens. Aan de andere kant is de ziekte van Lyme een zeer ernstige en invaliderende ziekte, dus het zou zeer wenselijk zijn als deze ziekte niet meer op mensen overgebracht kan worden. Ierm Daarbij verwijzen sommige deelnemers ook weer naar het zogenaamde hellende vlak; als het begint met muggen en teken, waar eindigt dit dan? Waarom zou je wel een lelijke mug uitroeien, maar niet bijvoorbeeld alle wilde eenden en andere wilde vogels die de vogelgriep verspreiden? Norman4E Het kan niet zo zijn dat de mens/wetenschapper beslist welke diersoorten mogen overleven. Waar is de grens? Gaan die wetenschappers dan ook bepalen welke mensen mogen overleven en selectief de niet gewenste soort uitroeien? Eric55 Voorts wijzen deelnemers naar de onbekende gevolgen op de lange termijn van dergelijk ingrijpen. Insecten of de ziekte zelf zouden kunnen muteren. Ook de inherente internationale dimensies van gene drives baren zorgen; gene drives zijn niet beperkt tot een bepaald gebied of land maar kunnen gaan over grenzen heen. Er moet goed onderzoek gedaan worden, want wie zegt niet dat al die virussen en parasieten muteren zodat ze via andere soorten zich kunnen verplaatsen en vermeerderen of juist zonder gastheer verder kunnen bestaan. Norman4E Het toepassen van een gene drive in het ene land heeft ook gevolgen voor andere landen. Net als andere organismen, kunnen organismen met een gene drive namelijk makkelijk landgrenzen oversteken. Jolara Ook in het geval van gene drives zouden er goede internationale afspraken en regelgeving moeten zijn, zodat gewaarborgd is wat wel en niet mag. Je hebt organismen met gene drives die zo landsgrenzen overgaan en daarom is het belangrijk dat die regelgeving in de EU helemaal gelijk is. De Nederlandse overheid kan hier een belangrijke rol en voortrekkers rol in spelen. Ze kunnen laten zien hoe je het kunt regelen en daarom kunnen veel EU landen volgen Theet Daarom niet te snel toepassen, uitgebreid onderzoeken is noodzaak. En ook weer nationale regels opstellen. Het moet geen vernietigingswapen worden. Onderzoek! 30

32 Klonen van dieren Nog verder dan het genetische modificeren van dieren gaat, in de ogen van de deelnemer, het klonen van dieren. Vorig jaar is voor het eerst een Nederlands huisdier gekloond. Het ging om de hond Joep die voor een BNN-programma in Zuid-Korea is gekloond. De kloon van Joep heet Pipo en woont nu in Nederland. 6 De reacties van de deelnemers zijn helder en voornamelijk negatief; dit gaat te ver. De waarden Natuurlijkheid en Veiligheid en het aspect Noodzakelijkheid komen zeer sterk naar voren in de discussie over het klonen van huisdieren. Met name de vraag waar het voor nodig is om dieren te klonen wordt vaak gesteld. Ik schrik hier toch ff van. Waar is dit voor nodig en wat is de meerwaarde? Juist deze regels zouden internationaal hetzelfde moeten zijn Swiebertje12345 Eng, echt creepy en ook onnodig Miej Behoudens wetenschappelijke doeleinden en het behouden van soorten die op het punt van uitsterven staan, zijn er geen goede redenen om honden te klonen volgens de meerderheid van de deelnemers. Het voorbeeld van een gekloonde hond roept daarbij ook een beeld op van de duizenden honden die in een asiel wachten op een nieuw thuis. Mijn hoofd kan er echt niet bij, zoveel (zwerf) dieren die zo ontzettend graag een warme mand zouden willen hebben Watchandsee Want er zoveel dieren binnen de EU die een baasje nodig hebben en er kan ook weleens wat mis gaan bij het klonen. Door het klonen kunnen er ook weleens misvormde klonen ontstaan en die moeten dan weer afgemaakt worden of ze worden niet zo oud. Theet Figuur 3 - Video getoond aan burgers om feedback te krijgen over klonen Ben je voor of tegenstander van het klonen van huisdieren? De deelnemers: Voorstander: 9% Neutraal: 8% Tegenstander: 83% De enkele deelnemers die voorstander of neutraal zijn, zien dat klonen wellicht nuttig zou zijn om aangeboren ziektes en aandoeningen te verhelpen. Als dieren worden gekloond om aangeboren en ras-specifieke ziektes en aandoeningen ( ) uit te bannen en dit kan niet op een andere manier dan heb ik er stukken minder moeite mee zo lang het klonen écht alleen voor deze doeleinden wordt gebruikt en er streng toezicht wordt gehouden. Truusje26 Mijn eerste gevoel zegt als je een uitstervend ras hebt, dat vind ik het goed. C.eenschoten Een interessant aspect aan dit specifieke onderwerp is dat het de burger bewust maakt van het feit dat moderne biotechnologie over nationale grenzen heen gaat, en dat regelgeving en naleving daarvan een internationale zaak is. Het aspect Afstand komt in deze discussie ook duidelijk naar voren; daar in Azië zijn ze niet zo streng en is er heel veel mogelijk. Vanuit Azië moeten ze het helemaal verbieden, die kijken helemaal niet zo nauw met dit door zaken. Zo houdt je er als land zelf geen controle op. Kwalijke zaak Nikki7 Internationaal iets regelen met Azië is praktisch onmogelijk aangezien men daar andere maatstaven hanteert en ook de controle weinig of niets voorstelt nagy 6 Zie (RTL Nieuws) 31

33 Deelnemers zien dat regelgeving voor biotechnologie verder moet gaan dan de landsgrenzen en zelfs de grenzen van Europa. Internationale afspraken worden nodig geacht teneinde ongewenste import en verspreiding van biotechnologie te voorkomen. Het is ongewenst dat zaken die verboden zijn in Nederland en de Europese Unie toch kunnen voorkomen door uit te wijken naar Azië en vervolgens een gekloond dier naar Europa te brengen (meer hierover in hoofdstuk 5). Hoe je ook over klonen denkt, duidelijk is dat je het wereldwijd op dezelfde manier moet regelen. Om allerlei misstanden te vermijden moet je het in ieder geval wereldwijd regelen. Schilder Er moet goed overleg komen tussen de EU en Azië, zodat je dezelfde regelgeving hebt in de EU en Azië. Als iemand zich niet aan die regelgeving houdt, moeten ze ook zwaar gestraft worden Theet Mensen uit de EU moeten niet kunnen uitwijken naar Azië voor het klonen. Dat moet begrensd worden. Liever in Azië ook niet klonen, maar dat zal niet meer tegengehouden kunnen worden. Minnemieke Veel deelnemers begrijpen niet waarom het importeren van gekloonde dieren (zoals dat wordt vermeld in de getoonde reportage van RTL Nieuws), is toegestaan, terwijl het klonen zelf in Nederland verboden is. Ik erger me eraan dat het binnen de EU verboden is, maar dat je wèl klonen mag importeren. Sjonge jonge, hypocrisie ten top! KarinD Beetje krom dat je niet mag klonen in NL maar wel een gekloonde hond mag importeren. Waar hebben we het dan nog over? Dat je dan wel mag importeren is belachelijk natuurlijk. Als het niet mag, dan mag het niet en vind ik importeren onzin. Internationaal moeten hier wat mij betreft afspraken over gemaakt worden zodat iedereen overeenkomstig handelt en er geen kans is op zulke grote diversiteit. Willykuijpers Een laatste belangrijke punt is dat deelnemers verwijzen naar het reeds eerdergenoemde hellende vlak; als klonen en het aanpassen van DNA gedaan mag worden met dieren, hoe klein is de stap dan nog naar het modificeren van mensen? Als je huisdieren zou mogen klonen, waarom dan ook geen mensen? Vxman Zodra er dierlijk DNA wordt aangepast moet dat goed in de gaten worden gehouden vind ik. De volgende stap is menselijk DNA. En wat zijn dat voor praktijken. Rubiaaaa 4.4 Genetische manipulatie van de mens Met biotechnologie kunnen veranderingen worden aangebracht in het menselijke genoom. Omdat al onze eigenschappen in ons DNA liggen vastgelegd, kunnen deze in theorie veranderd worden. Erfelijke afwijkingen kunnen hersteld worden, waardoor bepaalde erfelijke ziekten voorkomen kunnen worden. Ook het aanpassen van bijvoorbeeld de haarkleur behoort tot de mogelijkheden. Theoretisch is het zelfs mogelijk om toe te werken naar een supermens die in alle opzichten beter is dan de huidige mens: gezonder, slimmer, sterker en mooier. Wat vindt de burger anno 2017 hiervan? Figuur 4 - Nieuws over correctie embryo-gen als voorbeeld in de communityl 32

34 Bij toepassingen van biotechnologie in de medische wereld denkt de deelnemer vooral aan het aanpassen van het menselijk DNA om fouten te herstellen. Er wordt ook wel gedacht aan de inzet van biotechnologie voor het creëren van medicijnen en het kweken van organen, maar de aandacht daarvoor is aanzienlijk minder. Het belangrijkste voordeel dat de deelnemers zien is dat ziektes of afwijkingen, waar een genetische afwijking aan ten grondslag ligt, uitgebannen kunnen worden. Vanuit het individu bezien wordt dit meestal als iets positiefs beschouwd; men wordt liever niet met ziektes geconfronteerd. Toch worden ook hier kanttekeningen bij geplaatst, met name wanneer het perspectief verschuift van het individueel belang naar het collectief belang; Als je door middel van DNA praktisch alle ziektes etc. uit de wereld kan helpen, wat voor effect heeft dat om de wereldbevolking en de gemiddelde leeftijd van de bewoners? Wordt het dan niet te druk en gaan er andere dingen gebeuren om ruimte te creëren om te wonen? Alfaromeojer Ik vind het dubbel. Aan de ene kant is het goed dat dit mogelijk is aan de andere kant dit betekent ook dat meer mensen een overlevingskans hebben waardoor de aarde nog voller wordt. Samdeb De nadelen die deelnemers zien in biotechnologische toepassingen gericht op modificatie van de mens zijn zowel praktisch als ethisch van aard. Centraal staat de vraag hoe ver we als maatschappij moeten en mogen gaan met het verbeteren van de mens. Hierachter schuilt een breed gedragen veronderstelling dat we te ver kunnen gaan, hetgeen lijkt voort te komen uit verschillende overtuigingen. Waar de ene deelnemer vindt dat er überhaupt niet gesleuteld moet en mag worden aan de natuur, is de ander bang voor uitwassen. Opvallend vaak komen de termen supermens of designerbaby om de hoek kijken. Het beeld van de supermens roept sterke en overwegend negatieve beelden op. Deelnemers vrezen dat in de toekomst baby s worden geboren die als embryo geprogrammeerd zijn om als ideaal of supermens geboren te worden. Niet alleen op medisch vlak, maar ook op cosmetisch/ esthetisch vlak. Voor sommige deelnemers roept dit zelfs herinneringen op aan Nazi- Duitsland en haar zoektocht naar een ideaal mens met blauwe ogen en blond haar. Waar ik mij zorgen over maak is de creatie van bijvoorbeeld een supermens, dat iedereen gelijk moet worden. Dat baart mij wel zorgen. De mens als maakbaar materiaal. onderzoek! Ik maak me zorgen dat met het klonen de natuurlijke selectie verdwijnt en er een soort supermens word gecreëerd. Dan is de mens bezig om individuen te creëren die aan bepaalde eisen of idealen voldoen. Dit gebeurt in een laboratorium op een onnatuurlijke wijze Christoffel Je zou bv. ook embryo's kunnen selecteren die geen handicap hebben, een hoog IQ, blond haar hebben, en minstens 1.78m. worden. Dit zou ik een verarming van de mensheid noemen. Ik zou dit afschuwelijk vinden. Perfectie nastreven in de ruimste zin van het woord, Brrr, moet hier niet aan denken. Mutty Het klonen van mensen druist volgens veel deelnemers in tegen de waarde Natuurlijkheid. Het klonen van mensen gaat daarmee grenzen over en roept belangrijke ethische vragen op. We zijn geen goden dus moeten niet sleutelen aan menselijke embryo s mcmac Het klonen van mensen of dieren hoeft van mij niet. Dat vind ik echt een beetje te ver gaan en ik vind op dat gebied dat men de natuur gewoon op zijn beloop moet laten. Watchandsee Waar ik een beetje bang voor ben, is het klonen. Ik ben bang dat dat door zal slaan en dat er zo in te erge mate ingegrepen gaat worden in dierlijke en menselijke genen. Dus de grens vind ik belangrijk, daar moet de overheid wel strak de hand aan houden. Gradje Het maken van een supermens en het voorkomen en genezen van ziekten kunnen gezien worden als de twee uitersten van het spectrum. 33

35 Hiertussen ligt een groot grijs gebied met mogelijkheden waar het individueel en het collectief belang niet noodzakelijkerwijs hand in hand gaan. De deelnemer hanteert hier per geval de waarden die a priori worden geprojecteerd en de aspecten die worden gerelateerd aan mogelijke uitkomsten en gevolgen van die biotechnologische ingrepen. Veel deelnemers zijn niet tegen DNA-aanpassingen op zichzelf, maar vinden dat het alleen moet worden toegestaan ter behandeling en voorkoming van ziekten en afwijkingen. Dit is een standpunt waar veel overeenstemming over lijkt te zijn. De grens lijkt dus te liggen bij aanpassingen om medische redenen (noodzaak) en aanpassingen om non-medische redenen (cosmetisch, esthetisch). Een concrete medische toepassing van biotechnologie bij mensen is het corrigeren van een ziek embryo-gen. Dit wordt door een meerderheid van de deelnemers positief ontvangen. Met deze doorbraak zouden duizenden erfelijke ziektes gecorrigeerd kunnen worden voordat kinderen ter wereld komen. Het corrigeren van een ziek embryo-gen om een erfelijke hartaandoening uit te schakelen is De deelnemers: Positief: 59% Neutraal: 18% Negatief: 24% Zodra we mensen zonder enige medische reden gaan aanpassen dan vind ik dit te ver gaan. Als je eenvoudig een genetische, ernstige ziekte kan elimineren dan is dat iets goeds, maar mensen kweken die lang, slank en intelligent gaan maakt de kloof tussen rijk en arm nog groter. Antine Ik vind dat biotechnologie nog wél gebruikt mag worden om ziektes te genezen of voorkomen. Maar níet om gezonde mensen betere eigenschappen te geven. Zoals bv. mensen slimmer of beter presterend maken. Ierm Als het gaat om ernstige ziektes: prima. Als het gaat om perfecte mensen: nee KarinD Deelnemers vinden dat er duidelijke regelgeving moet zijn om te kaderen wat er wel en niet mag met betrekking tot biotechnologische toepassingen die de mens modificeren. Dit met name om te voorkomen dat de scheidslijn tussen medische noodzaak en cosmetisch ingrijpen helder blijft en gerespecteerd wordt. Een minderheid van deelnemers spreekt haar zorg uit dat dit soort biotechnologie alleen beschikbaar zal zijn voor rijke mensen. Dat rijke mensen daarmee een voorsprong zullen hebben, doordat ze de techniek zullen aanwenden voor cosmetische ingrepen bij hun nageslacht en zichzelf. Als dit soort technieken zich verder ontwikkelen, dan verwacht ik een tweesplitsing in de samenleving. Rijke mensen die hun kinderen gezond geboren kunnen laten worden en arme mensen die maar moeten hopen dat hun kind geboren wordt. Het gevolg van die gezonde rijke kinderen zal echter een toename tot gevolg hebben onder de rijken van het aantal mensen met het idee dat zij recht hebben op een goed leven, ten koste van alles en iedereen. Norman4E Ik ben bang voor een tweedeling in de maatschappij en vraag me af wie dit nog wel of niet moeten kunnen gaan betalen. Kunnen we ons hiervoor verzekeren of is dit alleen gegeven aan de allerrijksten? Ik vind de ontwikkeling in dat laatste geval erg zorgwekkend. Willykuijpers Sommige deelnemers zijn bang dat moderne biotechnologie voor een verschraling van de samenleving zal zorgen, terwijl anderen vinden dat je sowieso niets moet veranderen aan wat de natuur gegeven heeft. Dat laatste kan gestoeld zijn op religieuze/ spirituele overtuigingen die vaak impliciet blijven, maar soms ook expliciet aan het licht komen. Ik vind het geen positieve ontwikkeling. Zelf ben ik gelovig en ik ben er dan ook zeker niet voor om aan het DNA van mensen te gaan sleutelen. Ik denk dat mensen steeds meer te wensen hebben over de kenmerken van kinderen en een superras willen ontwikkelen, dat vraagt alleen maar om problemen. Minnemieke 34

36 Ik hoop niet dat het teveel doorschiet en dat de mens voor God gaat spelen. Varken28 De schepping heeft bepaald dat na een bevruchting iets moois tot stand komt. Wanneer wij als mensen daarin gaan verbeteren krijgen we super dieren en mensen. Dat is niet de weg die we moeten gaan Jose K 4.5 Doe-het-zelf biotech: een absolute no go In de online community is ten slotte ook een ander verschijnsel besproken; de introductie en verkoop van doe-het-zelf pakketten om met DNA aan de slag te gaan. Via de website The Odin kan men voor 159 dollar een doe-het-zelf-pakket voor de genetische knip- en plaktechniek Crispr kopen. 7 Je kunt daarmee bijvoorbeeld het DNA van bacteriën of gistcellen veranderen zodat ze een andere kleur krijgen. In Europa is het toepassen van zulke technieken verboden, tenzij je een vergunning hebt. In de Verenigde Staten zijn DNAexperimenten wel toegestaan, zolang er geen gevaarlijke organismen bij betrokken zijn. 8 In Amerika zijn DIY pakketten te koop om zelf DNA aan te passen (van bijvoorbeeld bacteriën of gistcellen). Hoe kijk jij hier tegen aan? De deelnemers: Positief: 0% Neutraal: 1% Negatief: 99% Het doe-het-zelf-pakket voor de genetische knipen plaktechniek Crispr roept heftige reacties op en is symbool voor veel van wat de burger als negatief ziet in moderne biotechnologie. Maar liefst 99% van de reacties op dit pakket is negatief, 1% neutraal. Geen enkele burger die deelneemt aan de community is positief. Elke noodzaak ontbreekt in de ogen van de deelnemer voor dit soort toepassingen. Men ziet het als een puur commercieel en nietnoodzakelijk initiatief. Er is niet echt een doel aan het knutselen, behalve dat het simpelweg mogelijk is. Elke toepassing van biotechnologie wordt afgerekend op het doel en oogmerk, maar deze toepassing lijkt geen ander doel te hebben dan vermaak en (voor de makers) financieel gewin. De waarde Veiligheid is in het geding volgens deelnemers; een simpele set kan wellicht aanleiding zijn tot aanpassing van andere, meer schadelijkere organismen. Dat we ingrijpen in DNA kan als er grote voordelen te behalen zijn zoals bij ziektes...maar voor de fun vind ik uit den boze essentie Ongecontroleerd experimenteren thuis is uiterst risicovol! Er staat wel dat je het alleen voor "veilige" organismen mag doen, maar wie bepaald wat "veilig" is en wie houdt mij tegen als ik me daar niet aan wil houden? Eric55 Voorts vinden deelnemers dat alleen wetenschappers en bevoegde instanties zich moeten bemoeien met toepassingen van moderne biotechnologie. Het is niet de bedoeling dat de individuele burger-consument hiermee aan de slag gaat. Het verbod op dit soort kits wordt dan ook gesteund en moet in de ogen van de deelnemer gecontinueerd worden. Alleen mensen met ervaring en een vergunning zouden er mee om mogen gaan Little p Ik heb hier geen goed gevoel bij. Ik vind dit te gevaarlijk voor thuisgebruikers. Dit zou in labs moeten gebeuren die onder streng toezicht staan. Ik vind het daarom ook goed dat het in Europa verboden is. Moosje1972 Figuur 5 - Screenshot van het online artikel besproken in de IenM Community 7 Zie 8 Meer achtergrondinformatie over het pakket en de reactie van deskundigen: 35