Uilen & Zwaluwen 2010 Jaarverslag van de werkgroep Uilen en Zwaluwen

Transcriptie

1 - 1 -

2 - 2 -

3 - 3 - Agrarische natuur- en milieuvereniging Vallei Horstee Postbus CA Achterveld info@valleihorstee.nl Uilen & Zwaluwen 2010 Jaarverslag van de werkgroep Uilen en Zwaluwen Foto voorpagina: Circus Bosuil Ary Langbroek jonge bosuilen (takkelingen), nieuwsgierig koekeloerend in het groen foto gemaakt door werkgroep-vrijwilliger Ary Langboek op zijn eigen erf De werkgroep wordt ondersteund door de provincie Utrecht

4 - 4 - Inhoud 1. Introductie Werving en opleiden nieuwe vrijwilligers Indelen telgebieden Telling zwaluwen Telling zwaluwen per gebied Verband boerenzwaluw en huiszwaluw Verspreiding boerenzwaluw Verspreiding huiszwaluw Trend boerenzwaluw Trend huiszwaluw Tijdelijke wandjes oeverzwaluwen Plaatsen nestkasten Jaaravond boerenlandvogels Communicatie en publiciteit Bijlage 1: Opzet cursus voor nieuwe vrijwilligers Bijlage 2: Impressie ringavond jonge uilen Bijlage 3: Brief aankondiging inventarisaties... 28

5 Introductie Agrarische natuur- en milieuvereniging Vallei Horstee heeft in 2009 met de vrijwilligersgroepen die zich bezig houden met Uilen en Zwaluwen, een plan gemaakt om het vrijwilligerswerk meer te structureren. Is 2009 zijn er een aantal nieuwe vrijwilligers gestart. In 2010 is weer een flinke stap gezet door twee cursussen te organiseren voor bestaande en nieuwe vrijwilligers. Het werkterrein is daarmee flink uitgebreid. In voorgaande jaren waren er werkgroepen actief rond Woudenberg en rond Achterveld/Leusden. Deze gebieden zijn uitgebreid en sluiten nu bij elkaar aan. 2. Werven en opleiden nieuwe vrijwilligers In het voorjaar is een praktijkcursus van vier avonden georganiseerd voor nieuwe vrijwilligers. De eerste avond eind maart stond in het teken van de steenuil. Gestart werd met een presentatie over de broedbiologie van steenuilen. Met fraaie beelden presenteerden Zomer Bruijn en Kees van Wegen hun kennis over de leefwijze van de steenuil. De cursisten leerden over de eisen die een steenuil stelt aan zijn leefomgeving. Voedsel, nestgelegenheid, beschutting en andere zaken werden besproken aan de hand van de levensloop van deze boeiende kleine uil. Na het theoretische cursusgedeelte in de vergaderzaal, stapte iedereen op de fiets om in het veld steenuilen te inventariseren. Op verschillende plaatsen werden actieve mannetjes waargenomen die hun baltsroep lieten horen. Op een paar plekken waren de uilen, vaak man en vrouw samen, met een nachtkijker ook goed in beeld te krijgen. Het was voor de cursisten een indrukwekkende en gewaardeerde avond. De tweede cursusavond in april stond in het teken van de boerenzwaluw. Bennie van den Brink, onderzoeker en zwaluwdeskundige vanuit de stichting Hirundo (latijnse naam van de boerenzwaluw), verzorgde deze avond. De volledige levensloop kwam aan de orde. Voor de vrijwilligers in onze Gelderse Vallei is het van belang te weten wat er in het broedgebied gedaan kan worden om de omstandigheden voor boerenzwaluwen op het erf te verbeteren. Nuttig was ook te horen over het onderzoek in het overwinteringsgebied in Afrika en over de moeilijke voorjaars- en najaarstrek over woestijnen, Middellandse Zee en bergen. De derde avond werd verzorg door Marc van Leeuwen van de Uilenwerkgroep Utrecht. Deze avond werd op een praktijklocatie gehouden op een tijdstip in mei waarop de zwaluwen volop aan het netstelen waren. Er werd een rondgang gemaakt over het erf waarbij de geschikte nestplekken voor huis- en boerenzwaluw werden bekeken. Ook werd gekeken naar maatregelen die genomen kunnen worden om de nestgelegenheid te verbeteren. Zo kwamen het aanleggen van modderpoeltjes, het open laten staan van deuren en het plaatsen van nestplankjes aan de orde. De vierde avond bestond uit het bezoeken van een drietal nestkasten waar jongen uilen (twee keer kerkuil en een keer steenuil) geringd konden worden. Een leuke en leerzame avond. In bijlage 2 een kort verslag hiervan. Voor de praktijkcursus was erg veel belangstelling. De verwachting was tussen de 20 en 30 deelnemers. Het werden er 56. Daarom is de groep in tweeën gesplits en werd de hele cursus tweemaal gegeven.

6 -6-

7 Indelen telgebieden In de jaren 2006 t/m 2010 waren er rond Woudenberg en rond Achterveld/Leusden twee vrijwilligersgroepen actief met in totaal ongeveer 15 leden. In 2010 is door de werving via de cursus het aantal vrijwilligers gegroeid tot 41. In het voorjaar is een indeling gemaakt van de telgebieden. Daarbij is rekening gehouden met de wensen van de vrijwilligers. Niet iedereen heeft evenveel tijd en vaak wil men graag in de buurt van de eigen woonomgeving aan de slag. De ligging en omvang van de gebieden is in onderling overleg vastgesteld. Het is de bedoeling deze gebieden zo goed mogelijk in stand te houden, zodat er een reeks ontstaat van waarnemingen over meerdere jaren. Op de kaart hiernaast zijn alle vrijwilligers vermeld met hun eigen telgebied. Het resultaat is een behoorlijk aansluitend gebied dat nu volledig wordt geïnventariseerd. Doel van Vallei Horstee is om het gehele gebeid tussen de Utrechtse Heuvelrug, de A28, de A1, de A30 en de A12 volledig dekkend te inventariseren. Ruim de helft hiervan wordt inmiddels bezocht. In 2010 zijn er ongeveer 25 nieuwe vrijwilligers aan de slag gegaan. Aan alle erfbewoners in deze gebieden heeft Vallei Horstee vooraf een brief gestuurd om het bezoek van deze mensen aan te kondigen (bijlage 3). Dit blijkt in de praktijk prettig te werken. Bij het eerste bezoek kan nu verwezen worden naar de brief. Meestal is er dan meteen herkenning en veel boeren en buitenlui willen graag meewerken en vertellen enthousiast over hun ervaringen met erfvogels. Ter illustratie hiervan is op de volgende pagina in het kader een reactie opgenomen van twee nieuwe vrijwilligers die hun ervaring beschreven. Er zijn vier telgebieden die buiten het kerngebied van Vallei Horstee liggen. Dit komt omdat deelnemers aan de cursus graag in hun eigen omgeving wilden inventariseren. Vier cursisten die in Hoogland/Amersfoort wonen, hebben geïnventariseerd de omgeving Coelhorst/Zeldert, ten westen van Amersfoort. Vooraf werd via IVN, agrarische natuurvereniging Ark & Eemlandschap. Landschap Erfgoed Utrecht en KNNV nagevraagd of er al mensen actief waren met erfvogels. Toen dat niet het geval bleek, zijn de vier nieuwe vrijwilligers op pad gegaan. Helaas bleek gaandeweg dat er toch al wel inventarisaties van uilen en van de huiszwaluw plaats vonden. Daarop hebben de nieuwe vrijwilligers, na afstemming met de mensen die al actief waren, zich gericht op de boerenzwaluw. Eén vrijwilliger is actief in een gebied bij Ederveen. Een omgeving met weinig zwaluwen maar bijzonder aantrekkelijk voor steenuilen. Huiszwaluwen bij modderpoeltje, tijdens een paar droge weken is aan veel erfbewoners geadviseerd om een plasje water te maken

8 - 8 - In kader: reactie van twee nieuwe vrijwilligers. Beste Hans, Theo Tessels en ik zijn er gisteren op uit getrokken om in ons gebied te inventariseren. Wij zijn van s ochtends 9.30 tot s middags bezig geweest om alle adressen langs te gaan. Wat als eerste opviel, was de enorme gastvrijheid welke wij van de meeste mensen mochten ontvangen. Bijna overal waren we welkom. Wat hieraan bijgedragen heeft is de brief, die jij gestuurd hebt. Als suggestie kregen wij van enkele mensen om een pasje te hebben, waarmee wij ons zouden kunnen legitimeren. Dit zou de duidelijkheid verhogen. Verder kregen wij van veel mensen te horen dat er dit jaar beduidend minder boerenzwaluwen zijn dan voorgaande jaren. Daarnaast zijn ze ook later. Als hoogtepunt oog in oog gestaan met een steenuil. Prachtige, statige vogel. Daarnaast een kerkuilkast met 4 jongen(welke al inzicht zijn bij de uilen werkgroep.) Ook een adres waar twee uilenkasten hingen. Helaas was de eigenaresse niet thuis, dus meer info ontbreekt. Ook nog een boer gesproken waar een kast opgehangen gaat worden in de schuur. Als laatste ook nog een stel bosuilen met jongen aangewezen gekregen. Helaas niet gezien. Vervolgens bij verschillende veehouders een soort rondleiding over hun bedrijf gehad, met vele in en outs van hun bedrijf. ECHT GEWELDIG. Opvallend is ook dat de kippenfokkers het niet erg op vogels hebben, aangezien ze bang zijn voor het overbrengen van ziektes, terwijl veehouders blij zijn met vogels, omdat deze de vliegen in de stallen wat in toom houden. Een andere veel gehoorde opmerking is de disbalans in het voorkomen van soorten, dus er is geen goed evenwicht in biodiversiteit. Boeren zien veel, m.n. kraaien, die zich op veel jong gedierte storten. Dat kunnen jonge weidevogels zijn, maar ook jonge konijnen en hazen. Men geeft aan dat de nestbescherming tijdens het maaiseizoen een farce is, als de kraaien en eksters niet aangepakt worden. Hetzelfde geldt min of meer voor de vos. 1 kippenhouder, die zijn kippen buiten heeft lopen, claimde, let wel, 700 kippen per jaar kwijt te zijn aan o.a. kraaien en eksters. En als laatste: we zijn op plekjes geweest, waarvan we niet wisten dat die zo mooi zijn. Groeten en tot 10 juni, Theo Tessels en Jan Held. Oeverzwaluw

9 Telling zwaluwen In 2010 zijn in de 38 telgebieden in totaal 1366 eerste nesten van de boerenzwaluw en 677 van de huiszwaluw geteld. De tabel geeft de aantallen per gebied. Gebied Geïnventariseerd door Boerenzwaluw Huiszwaluw 1 Losse adressen Bart Iping George Hilwig Hans Veurink Hans Veurink Kees van Wegen Hans Peter Reinders Marry Bos Bart Iping Leen Keizer Hans de Ruiter en Henk Ruijgrok Hans de Ruiter en Henk Ruijgrok Frans van Diepen Frans van Diepen Teun Molenaar Matthijs Wiggeman Rien van de Lagemaat Kors Pater geen gegevens 19 Rien de Greef Rob Schoemaker Kees van Lambalgen geen gegevens 22 Willem van der Helm geen gegevens 23 Thijs Wagenaar geen gegevens 24 Kees Meijer geen gegevens 25 Ernst Spoon Maarten van Wandelen Jan Held en Theo Tessels Ype Jan en E. Krol Martijn Bergen start Ary Langbroek Steven Westeneng en H. van Beek Elly en Rudy Langenakker IJsbrand Snoeij start Willem Baan Martin van de Pol Regina van der Meij Olav-Jan van Gerwen Laudy, vd Meij, v Gerwen, Bijker Totaal

10 Carel Nengerman Fonds steunt Oeverzwaluwen In 2010 heeft Vallei Horstee drie agrariërs ondersteund om een tijdelijk wandje voor oeverzwaluwen aan te leggen. Dit werd mede mogelijk gemaakt door financiële steun van het Carel Nengerman Fonds. Op de foto de bestuursleden van dit fonds voor het wandje bij de kaasboerderij Vanelly van de familie Van Middendorp. Het is duidelijk dat een flink aantal oeverzwaluwen dit een geschikte plek vond om een nestgat te graven.

11 Telling zwaluwen per gebied De tabel op pagina 9 geeft het aantal eerste nesten weer per telgebied. De tellingen zijn uitgevoerd volgens de BMP-E methode van SOVON (Samenwerkende Organisaties Vogelonderzoek Nederland). In het kader van het Broedvogel Monitoring Project Enkele soorten (BMP-E) is voor de boerenzwaluw een specifieke telmethode ontwikkeld. Die houdt in dat in de periode tussen 1 juni en 15 juli twee telrondes worden gedaan, met een tussenperiode van minimaal 10 dagen. Alle bezette eerste nesten worden geteld. Op de tweede ronde worden alleen de nieuwe nesten geteld die er later nog bij zijn gekomen. Hoewel de telmethode niet specifiek voor de huiszwaluw is ontwikkeld, worden vanwege praktische redenen de huiszwaluwen op dezelfde manier geteld. Zoals in de tabel af te lezen zijn er in totaal 1366 eerste nesten van de boerenzwaluw geteld. Deze zijn gevonden op 310 adressen (gemiddeld 4,4 per adres). De 677 huiszwaluwnesten werden gevonden op 141 adressen (gemiddeld 4,8 per adres). Onderstaande tabel geeft een overzicht van het aantal nesten per adres. Er waren dus 99 adressen met één broedpaartje boerenzwaluw (dus bijna een derde van de adressen!). Toplocaties in 2010 waren een adres met 36 paartjes boerenzwaluw en een (ander) adres met 35 paartjes huiszwaluw. Nesten op Boerenzwaluw Huiszwaluw één adres Adressen Broedpaartjes Adressen Broedpaartjes Totaal

12 - 12 -

13 Relatie boerenzwaluw en huiszwaluw Gekeken is naar de overlap tussen adressen waar de boerenzwaluw en de huiszwaluw voorkomen. Hieruit ontstaat het volgende beeld: Adressen met boerenzwaluw èn huiszwaluw % Adressen met alleen boerenzwaluw % Adressen met alleen huiszwaluw % Totaal aantal adressen met zwaluwen % Verder wetenswaardig: Op het adres met de meeste boerenzwaluwen (36 nesten) kwamen ook 7 paartjes huiszwaluw voor (43 nesten totaal) Op het adres met de meeste huiszwaluwen (35 nesten) kwamen ook 8 paartjes boerenzwaluw voor (ook 43 nesten in totaal) Toplocatie was een adres met 27 paartjes boerenzwaluw en 21 huiszwaluw (48 nesten op één erf) Verspreiding boerenzwaluw De kaart op de linker pagina geeft een beeld van de verspreiding van de boerenzwaluwen. Dit betreft het gebied Gelderse Vallei Zuidwest. Er is ook geteld in de polder Zeldert/Coelhorst, ten westen van Amersfoort. Dit deelgebied ligt op enige afstand en heeft ook een heel ander karakter. Bovendien konden de tellingen daar minder compleet plaats vinden. Op de kaart is dus alleen het gedeelte in de Gelderse Vallei vermeld. Dit betreft 1214 bezette eerste nesten van de boerenzwaluw. De kaart geeft een overzicht van het aantal nesten per kilometerhok. De boerenzwaluw komt behoorlijk verspreid over het gebied voor. Vooral in de open gebieden en langs de beken en het Valleikanaal zijn goede zwaluwlocaties te vinden. Er kunnen geen totaalconclusies aan de kaart worden verbonden omdat vooral langs de randen veel kilometerhokken slechts voor een deel zijn geïnvenatariseerd. Ook zijn er enkele gebieden uitgevallen waar werkgroepleden door omstandigheden in 2010 de inventarisatie niet konden uitvoeren. Kilometerhok 158/453 heeft de hoogste dichtheid met 58 broedpaartjes.

14 - 14 -

15 Verspreiding huiszwaluw De kaart op de pagina hiernaast geeft het beeld van de verspreiding van de huiszwaluwen. Dit komt redelijk overeen met de boerenzwaluw. Het lijkt of de huiszwaluw nog iets meer belang hecht aan water in de omgeving. Maar uiteraard speelt ook het aantal witte dakranden op boerderijen een rol. Topgebied voor huiszwaluwen is net als bij de boerenzwaluwen het kilometerhok 158/453. Hier hebben 56 broedpaartjes een eerste nest gemaakt Trend boerenzwaluw Het is niet zo eenvoudig om een betrouwbare trend te berekenen. Er is de laatste jaren sprake geweest van een wisselende samenstelling van de vrijwilligersgroepen. Na een startperiode in 2005/2006 is in 2007 en 2008 het aantal vrijwilligers verminderd en werden gebieden soms ook slechts voor de deel geïnventariseerd. In 2009 en vooral 2010 is er weer een flinke groei. Hopelijk lukt het de komende jaren om het gehele gebied aansluitend te inventariseren. Toch is een zo goed mogelijke berekening gemaakt van de trend in aantal broedpaartjes. Daarvoor is steeds 2010 vergeleken met de voorgaande jaren 2006 t/m Het jaar 2010 is als basis genomen en op 100 gesteld. Berekeningswijze: Er is een selectie gemaakt van alle adressen waar zowel in 2006 als in 2010 geteld is. Dit waren 109 adressen. Het aantal nesten van de boerenzwaluw in 2006 was 420 en in 2010 waren er op deze zelfde adressen 343 broedpaartjes. Als we de index voor 2010 op 100 stellen, dan komt het getal voor 2006 op 122. Op deze manier is voor alle jaren de index berekend en in de onderstaande grafiek weergeven: Boerenzwaluw Index, 2010 = 100 We zien de geleidelijk dalende trend, met 2006 en 2010 als uitschieters naar beneden.

16 Trend huiszwaluw Op deze manier is ook de trend voor de huiszwaluw berekend. Dit geeft het volgende beeld: Huiszwaluw Index, 2010 = 100 Het aantal huiszwaluwen in dit gedeelte van de Gelderse Vallei is blijkbaar vrij stabiel en schommelt al 6 jaar rond het niveau van 2010.

17 Tijdelijke wandjes oeverzwaluwen De werkgroep Uilen en Zwaluwen houdt zich vooral bezig met erfvogels zoals de huis- en boerenzwaluw en de kerk- en steenuil. Omdat er veel agarische bedrijven soms tijdelijk een berg zand ligt, kwam de gedachte op of dit niet een geschikte broedplek zou kunnen worden voor oeverzwaluwen. In 2010 werd bij drie boeren hiervoor een zandhoop geschikt gemaakt. Op woensdag 28 juli 2010 heeft de bekende vogelaar Nico de Haan een telling uitgevoerd van het aantal nesten van oeverzwaluwen op de kaasboerderij Vanelly, tussen Achterveld en Barneveld, van de familie Van Middendorp. Oeverzwaluwen maken hun nest in een gang die ze zelf uitgraven in steile zandwand. De familie Van Middendorp heeft net als twee andere boeren speciaal voor de oeverzwaluwen zo n wandje aangelegd. Nico de Haan stelde vast dat in de kolonie maar liefst 70 paartjes een nestgat hebben gegraven. Een mooi succes! De oeverzwaluw heeft het moeilijk. In 2009 is het aantal broedgevallen in Nederland met 18% gedaald. Dit is een jaarlijkse trend. Vroegen maakten oeverzwaluwen hun nest in natuurlijke steile oevers van slingerende beekjes en riviertjes. Die zijn er steeds minder. Nu broeden de vogels vaak in zandbulten bij bouwprojecten. Maar ook daar wordt het steeds moeilijker. Om de vogels te helpen heeft agrarische natuurvereniging Vallei Horstee aan enkele boeren gevraagd om een Twoevertje aan te leggen. Een Twoevertje? Twoevertje is de naam die spontaan is ontstaan voor een Tijdelijk Wandje voor Oeverzwaluwen. Boeren die een bult zand op hun terrein hebben liggen die een jaar lang toch niet gebruikt wordt, kunnen hier een steile wand aan maken. Voor de oeverzwaluwen is dat prima geschikt om hun nesten in te bouwen. De wandjes zijn tijdelijk. De boer heeft meestal een andere bestemming voor zijn grond en kan het wandje weer weghalen nadat alle zwaluwen zijn verdwenen. Voor de zwaluwen deert dat niet. De oeverzwaluw is een echte pionier die een volgend jaar weer een andere plek zoekt. Vallei Horstee geeft de meewerkende boeren een onkostenvergoeding voor aanleg en onderhoud van het wandje. Op de foto staat Nico de Haan voor de nestgaten. De meeste jongen waren begin augustus uitgevlogen en konden zich gaan voorbereiden op de zware reis naar Afrika. Van iedere vijf zwaluwen die daar heen vertrekken komt er maar één weer terug. Vallei Horstee wil ook volgend jaar voor de terugkerende zwaluwen weer broedplekken aanbieden bij boeren in het werkgebied.

18 Plaatsen nestkasten De werkgroep Uilen en Zwaluwen controleert en onderhoud nestkasten voor steenuilen en kerkuilen. Soms worden ook kasten voor Bosuil, Torenvalk of andere soorten beheerd. Op geschikte plaatsen worden nieuwe nestkasten opgehangen. In 2010 zijn 16 kerkuilenkasten en 23 steenuilenkasten geplaatst. De broedgevallen van deze uilen worden zo goed mogelijk bijgehouden. Een gebiedsdekkende inventarisatie is nog niet uitgevoerd. Dit vraagt een redelijke kennis en er moet voorzichtig te werk worden gegaan om geen uilen te verstoren. Vaak weten erfbewoners zelf niet eens of er een uil op het erf voorkomt. De werkzaamheden van de werkgroep op dit gebied worden verder uitgebreid, met als doel om binnen enkele jaren wel een goed beeld te krijgen van de populatie in ons werkgebied. Met het plaatsen van nestkasten wordt een vervanging geboden voor veel natuurlijke broedplaatsen die zijn verdwenen. Holle knotbomen, oude kippenschuurtjes en andere natuurlijke plekken zijn vaak verdwenen. Een flink aantal kerk- en steenuilen broedt in nestkasten. Rechtsboven twee jonge kerkuilen. De foto linksboven is gemaakt tijdens een spoedactie. Het dak van de groene schuur werd gesloopt en bij verrassing kwam een nest jonge steenuilen te voorschijn. De bewoners dachten dat ze al jaren verdwenen waren, maar stilletjes hadden ze toch hun nest onder de dakplaten. De werkgroep heeft als alternatief snel een kast geplaatst en de jonge uilen daarin over gezet. Met succes, ze werden gewoon doorgevoerd door de oude uilen en paar weken laten zijn drie jonge steenuiltje uitgevlogen. Helaas is de sterfte onder jongen uilen vrij groot, geschat wordt wel 75%. Op de foto één van drie jongen, die een week na het uitvliegen op de weg voor het erf werd doodgereden.

19 Slotavond boerenlandvogels De jaaravond Boerenlandvogels werd op 23 november gehouden in Scherpenzeel samen met de weidevogelbeschermers van De Kiewiet. Een geslaagde avond met ongeveer 60 agrariërs, vrijwilligers en andere geïnteresseerden. Naast een overzicht van de activiteiten van de werkgroep Uilen en Zwaluwen en van de weidevogelbeschermers, werd er een presentatie gegeven over het beschermen van weidevogels op maïsakkers.

20 - 20 -

21 8. Publiciteit

22 Bijlage 1: Cursus voor nieuwe vrijwiligers

23 - 23 -

24 Bijlage 2: Impressie ringavond

25 - 25 -

26 - 26 -

27 - 27 -

28 Bijlage 3: Brief aankondiging inventarisaties

29 - 29 -

30 - 30 -

31 - 31 -

32 - 32 -