Transect-rapport 522. Leerdam, Tiendweg 148. Gemeente Leerdam (Zuid-Holland)

Transcriptie

1 Transect-rapport 522 Leerdam, Tiendweg 148 Gemeente Leerdam (Zuid-Holland) Archeologisch bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek (IVO; verkennende fase)

2

3 Auteur Drs. A. Hakvoort Versie Concept 1.0 Projectcode Datum Opdrachtgever Uitvoerder Onderzoeksmelding Bevoegde overheid Beheer documentatie Dhr. S. van de Wal Koningin Julianastraat AH Heukelum Transect Australiëlaan 5-a 3526 AB Utrecht Gemeente Leerdam Transect, Utrecht Autorisatie Naam Datum Paraaf Drs. T. Nales (Senior KNA prospector) ISSN: Transect, Utrecht Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Transect aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

4 Australiëlaan 5-a 3526 AB Utrecht T: F: E: Samenvatting In opdracht van dhr. S. van de Wal heeft Transect in september 2014 een archeologisch vooronderzoek uitgevoerd in een plangebied aan de Tiendweg 148 te Leerdam (gemeente Leerdam). De aanleiding voor het onderzoek is de aanvraag van een omgevingsvergunning in het kader van de nieuwbouw van een woonhuis met garage. Conclusies Uit het onderzoek blijkt dat het plangebied ter hoogte van de Gorkum-Arkel stroomrug ligt. De top van de oeverafzettingen behorend bij deze stroomrug kan geschikt zijn geweest voor bewoning in Neolithicum en Bronstijd, maar bevindt zich op grote diepte, vanaf ca. 4,5 meter Mv; Op basis van historisch kaartmateriaal is gebleken dat het plangebied aan het eind van de 19 e eeuw bebouwd is geraakt. Deze bebouwing is tussen 1981 en 1989 gesloopt, en het terrein is als tuin in gebruik genomen; Op basis van de resultaten uit het booronderzoek kan aan het plangebied een lage verwachting op het aantreffen van archeologische waarden ouder dan de Late Middeleeuwen worden toegekend. Mogelijke resten uit Neolithicum en Bronstijd liggen op de top van de oeverafzettingen van de Gorkum-Arkel stroomrug, op een diepte van 4,5 m Mv. Deze zullen niet geraakt worden bij de ontgraving tot 2,5 m Mv. Eventuele bewoningsniveaus uit de Late Middeleeuwen langs de Tiendweg, in de vorm van (terp)ophoging zijn niet aangetroffen. De verwachting hiervoor is dan ook laag. Voor het aantreffen van resten van de historische bebouwing uit de Nieuwe Tijd bestaat een hoge verwachting. Advies Het plangebied heeft op basis van de onderzoeksresultaten een lage verwachting. Er is op grond daarvan niet aan te nemen dat zich archeologische resten in de ondergrond van het plangebied bevinden.wel is tijdens het archeologisch vooronderzoek gebleken dat in het plangebied resten te verwachten zijn die behoren bij de historische bebouwing uit het einde van de 19 e eeuw. In onze optiek zijn deze echter niet behoudenswaardig, aangezien ze recent gesloopt zijn en langs de rest van de straat nog bebouwing uit deze tijd aanwezig is. Indien tijdens graafwerkzaamheden onverhoopt toch archeologische sporen en/of vondsten worden aangetroffen, geldt een wettelijke plicht deze te melden bij de bevoegde overheid (gemeente Leerdam).

5 Inhoud Samenvatting... Inhoud Aanleiding Aard en doel van het archeologisch vooronderzoek Afbakening van het plan- en onderzoeksgebied Consequenties toekomstig gebruik Beleidskader Landschap, geomorfologie en bodem Archeologische verwachting en bekende waarden Huidig gebruik, historische situatie en bodemverstoringen Gespecificeerde archeologische verwachting Resultaten veldonderzoek Beantwoording onderzoeksvragen Conclusie en Advies Geraadpleegde bronnen Bijlage 1: Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart gemeente Leerdam Bijlage 2: Paleogeografische Kaart (Berendsen en Stouthamer 2001; Cohen en Stouthamer 2012) Bijlage 3: Geomorfologische kaart Bijlage 4: Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2) Bijlage 5: Bodemkaart Bijlage 6: Archeologische verwachting en bekende waarden Bijlage 7: Boorpuntenkaart Bijlage 8: Boorbeschrijvingen Bijlage 9: Foto s van de boringen Bijlage 9: Legenda boorbeschrijvingen (NEN 5104) Bijlage 10: Archeologische periode-indeling voor Nederland (conform ABR)... 33

6 1. Aanleiding In opdracht van dhr. S. van de Wal heeft Transect 1 in september 2014 een archeologisch bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, verkennende fase, uitgevoerd in een plangebied aan de Tiendweg 148 te Leerdam (gemeente Leerdam). De aanleiding voor het onderzoek is de aanvraag van een omgevingsvergunning in het kader van de nieuwbouw van een woonhuis met garage. Het plangebied valt binnen het bestemmingsplan Broekgraaf en heeft hierin de dubbelbestemming Waarde Archeologie. Voor de dubbelbestemming Waarde Archeologie geldt dat voor ontwikkelingen groter dan 500 m 2 en waarbij de grond dieper geroerd wordt dan 30 cm Mv op grond van de planregels archeologisch vooronderzoek dient plaats te vinden. Hoewel het oppervlak van het plan kleiner is, is op basis van correspondentie van de gemeente Leerdam onderzoek voor het verkrijgen van een vergunning toch noodzakelijk 2. Dit rapport geeft invulling aan die verplichting. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd in overeenstemming met de eisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie Transect Archeologie beschikt over een opgravingsvergunning ex artikel 45 van de Monumentenwet, verleend door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 2 Brief mb.t. zaaknr van dhr. Rose (Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid) 1

7 2. Aard en doel van het archeologisch vooronderzoek Het archeologisch vooronderzoek bestaat uit een gecombineerd onderzoek, te weten een archeologisch Bureauonderzoek (BO) en een Inventariserend Veldonderzoek (IVO), verkennende fase. Het doel van het archeologisch bureauonderzoek is het specificeren van de archeologische verwachting, dat wil zeggen het aan de hand van beschikbare en nieuwe informatie over de archeologie, cultuurhistorie, geomorfologie, bodemkunde en grondgebruik, bepalen van de kans dat binnen het plangebied archeologische resten kunnen voorkomen. Hiervoor is onder andere het centraal Archeologisch Informatiesysteem (Archis) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geraadpleegd, waarin de Archeologische MonumentenKaart (AMK) en de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) zijn opgenomen. Aanvullende (cultuur)historische informatie is verkregen uit divers voorhanden historisch kaartmateriaal. Om inzicht te krijgen in de opbouw en ontwikkeling van het landschap zijn onder andere de bodemkaart en geologisch-geomorfologisch kaartmateriaal geraadpleegd. Deze informatie is aangevuld met relevante informatie uit achtergrondliteratuur. Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het toetsen en waar mogelijk bijstellen van de gespecificeerde archeologische verwachting, door het verzamelen van informatie over de feitelijke bodemopbouw, bodemreliëf en bodemintactheid in het plangebied. Hiermee ontstaat inzicht in de landschapsvormende processen en landschappelijke eenheden uit het verleden. Op basis hiervan kan een oordeel worden gegeven over waar, wanneer en in hoeverre het gebied in het verleden geschikt was voor de mens. Het inventariserend veldonderzoek is uitgevoerd in de vorm van een booronderzoek (IVO-O). Het onderzoek probeert hiermee aan de hand van feitelijke informatie antwoord te geven op de volgende vragen: Wat is de paleolandschappelijke context van het plangebied? Zijn er binnen de bodemopbouw archeologisch relevante bodemniveaus te onderscheiden en hoe diep liggen deze? In hoeverre zijn de archeologisch relevante bodemniveaus nog intact (verstoring, erosie, afdekkend substraat)? Wat is de archeologische verwachting van het plangebied en in hoeverre is deze te differentiëren in laag, middelhoog en hoog? Het resultaat van het archeologisch vooronderzoek is dit rapport met een conclusie omtrent het risico dat eventueel aanwezige archeologische waarden in het plangebied worden verstoord als gevolg van de voorgenomen plannen. Op basis van dit rapport kan het bevoegd gezag een beslissing nemen in het kader van de vergunningverlening of planprocedure. Het rapport bevat waar mogelijk gegevens over de verwachte aan- of afwezigheid, aard, omvang, ouderdom, gaafheid, conservering en (relatieve) kwaliteit van archeologische waarden. Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform protocol 4002 van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.3 (KNA 3.3). Het inventariserend veldonderzoek is uitgevoerd conform protocol 4003 van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie 3.3 (KNA 3.3). 2

8 3. Afbakening van het plan- en onderzoeksgebied Gemeente Leerdam Plaats Leerdam Toponiem Tiendweg 148 Kaartblad 38H Centrumcoördinaat / Binnen het archeologisch bureauonderzoek is onderscheid gemaakt in het plangebied en het onderzoeksgebied. Het plangebied is het gebied waarin de geplande bodemingrepen zullen plaatsvinden. Het onderzoeksgebied omvat het plangebied en een deel van het direct omringende gebied en wordt bij het onderzoek betrokken om tot een beter inzicht te komen in de archeologische, (cultuur)historische en bodemkundige situatie in het plangebied. In dit geval beslaat het onderzoeksgebied een straal van circa 750 meter rondom het plangebied. Het plangebied ligt aan de Tiendweg 148 te Leerdam. In de tuin van de bestaande woning wil men een vrijstaand huis met garage bouwen. Het plangebied omvat het toekomstig bouwvlak van het huis en de garage en kent een oppervlak van ca. 125 m2. Figuur 1: Ligging van het plangebied (rode lijnen). 3

9 4. Consequenties toekomstig gebruik Kader Planvorming Bodemverstorende werkzaamheden Omgevingsvergunning Nieuwbouw woonhuis met garage Graafwerkzaamheden In het plangebied is de bouw gepland van een woning met garage. De nieuwe situatie is afgebeeld in figuur 2. In het kader van bouw- en aanlegwerkzaamheden zijn bodemingrepen gepland tot een diepte van 2,5 meter Mv. Hierbij kan een eventueel in het plangebied aanwezig archeologisch niveau worden vergraven c.q. verstoord. Figuur 2: Plantekening van de nieuwe situatie aan de Tiendweg. 4

10 5. Beleidskader Onderzoekskader Beleidskader Onderzoeksgrens Omgevingsvergunning Bestemmingsplan Broekgraaf 500 m 2 en 30 cm Mv Wetgeving In 1992 heeft Nederland het Europees Verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed ondertekend; ook wel het Verdrag van Malta of Valletta genoemd, naar het eiland en de plaats waar het is ondertekend. Het Verdrag is in 1998 geratificeerd en op 1 september 2007 via de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) geïmplementeerd. De Wamz is een wijzigingswet en omvat een wijziging van de Monumentenwet 1988, de Wet Milieubeheer, de Ontgrondingenwet en de Woningwet. Vanuit de Wet op de ruimtelijke ordening (Wro) bestond al een verplichting om bij de voorbereiding van bestemmingsplannen alle ter zake doende belangen mee te wegen. In feite is de Wamz een concrete invulling en verdere verbreding van deze verplichting. Beleid ten aanzien van het plangebied Volgens de archeologische beleidskaart van de gemeente Leerdam heeft het plangebied een middelmatige verwachting op het aantreffen van archeologische resten (Boshoven e.a. 2009; bijlage 1). Deze verwachting is vertaald naar een archeologiebeleid waarbij voor grondwerkzaamheden groter dan 500 m 2 en dieper dan 30 cm een archeologisch onderzoek verplicht wordt gesteld. Bij de aanvraag van de omgevingsvergunning is het conceptplan vergeleken met en getoetst aan het bestemmingsplan Broekgraaf. Hierin valt het plangebied binnen een ruimer gebied met de dubbelbestemming Waarde Archeologie. Voor de dubbelbestemming Waarde Archeologie geldt dat voor ontwikkelingen groter dan 500 m 2 en waarbij de grond dieper geroerd wordt dan 30 cm Mv op grond van de planregels archeologisch vooronderzoek dient plaats te vinden. Hierop volgend heeft bevoegd gezag (i.e. Gemeente Leerdam, vertegenwoordigd door Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid) in een brief (zie voetnoot 2) het archeologisch onderzoek verplicht. 5

11 6

12 6. Landschap, geomorfologie en bodem Archeoregio Geomorfologie Maaiveld Bodem Grondwater Utrechts-Gelders rivierengebied 3G7: doorbraakwaaier, fluviatiel Circa 0,9m +NAP AO: overslaggronden GWT VI Landschapsgenese Het plangebied ligt in het centrale deel van het Nederlandse rivierengebied en maakt deel uit van de Rijndelta. Dit gebied werd in het Holoceen ( BP heden), tot aan de bedijking van de rivieren in circa de 12 e eeuw na Chr., gekenmerkt door een overwegend meanderend riviersysteem, bestaande uit stroomgordels met stroom- en restgeulen, kronkelwaarden, oeverwallen en crevasses. Direct buiten de stroomgordels lagen de rivierkommen en oeverwalachtige vlaktes. Deze vormeenheden hebben hun sporen in het landschap en in de bodem achtergelaten, in de vorm van stroomgordelafzettingen, crevasse-afzettingen en komafzettingen (Berendsen, 1997). Na de bedijking van de rivieren in de Middeleeuwen kwamen dijkdoorbraken voor. Hierdoor zijn de zogenaamde wielen, waaien of waalen ontstaan, waarvan er één op 350 meter ten zuidoosten van het plangebied zichtbaar is op de topografische kaart. De bijbehorende afzettingen worden aangeduid met dijkdoorbraakafzettingen of doorbraakwaaier. Het holocene riviersysteem van de Rijndelta maakt deel uit van een grotere riviervlakte dat in het noorden door de Utrechtse heuvelrug en het Veluwemassief en in het zuiden door het Brabants massief en de gestuwde afzettingen van het Rijk van Nijmegen wordt begrensd. In deze vlakte ontstond onder koude klimaatomstandigheden in het Midden- en Laat-Weichselien (Weichselien: jaar geleden) een vlechtend riviersysteem. Dit systeem werd afgewisseld door een meanderend en later ook anastomoserend riviersysteem in het Bølling-interstadiaal ( voor Chr.), Allerød-interstadiaal ( voor Chr.) en vanaf het Holoceen (9.020 voor Chr. heden). Tijdens het Bølling- en Allerød-interstadiaal werd door insnijding van riviergeulen het laagterras gevormd. De Kreftenheye-afzettingen uit de Late Dryas ( voor Chr.) hebben veel van het laagterras geërodeerd. Tegelijkertijd werden door opstuivend zand vanuit de in de winter droog liggende rivierbeddingen, rivierduinen gevormd, die belangrijke vestigingslocaties voor de mens vormden. Deze liggen door de overheersende zuidwestenwinden voornamelijk op de noordoostelijke oevers van de riviersystemen. Vanaf het Holoceen ging het riviersysteem over van een insnijdend en erosief systeem in een accumulerend systeem. Lithologisch worden alle holocene rivierafzettingen tot de Formatie van Echteld gerekend (voorheen Betuwe Formatie). Het veen wordt tot de Formatie van Nieuwkoop gerekend (voorheen de Broek Formatie). Overigens betreft het hier lithogenetische eenheden, die niet zijn gebonden aan een stratigrafisch niveau. Omdat de stroomgordelafzettingen overwegend uit grof- en fijnzandige sedimenten bestaan, kwamen zij als gevolg van differentiële inklinking boven het omringende land te liggen. Hierdoor vormden zij aantrekkelijke vestigingslocaties. 7

13 Het plangebied ligt in het stroomgebied van de Gorkum-Arkel stroomgordel, die vanuit de Rijn via meerdere takken richting Gorinchem meandert (Berendsen & Stouthamer, 2001; bijlage 2). Op de geomorfologische kaart van Berendsen en Stouthamer ligt het plangebied in het komgebied tussen twee van deze meanders, bij de herkartering is echter gebleken dat het plangebied op een nieuw gekarteerde meander van dit systeem ligt (Cohen & Stouthamer, 2012). De Gorkum-Arkel stroomrug dateert uit ca v Chr. tot 3640 voor Chr. De top van de beddingafzettingen van de Gorkum-Arkel stroomrug ligt op een diepte variërend van 5,9 tot 3,4 m NAP, oftewel meer dan 4,5 m -Mv. Geomorfologie Het plangebied ligt op de geomorfologische kaart op een doorbraakwaaier (kaartcode 3G7), behorend bij een van de doorbraken van de Linge. Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is de Gorkum-Arkel stroomrug als lichte verhoging in het landschap herkenbaar (bijlage 4 ). Bodem en grondwater Het plangebied ligt volgens de bodemkaart in een gebied met overslaggronden (bijlage 5). Deze overslaggronden zijn afkomstig van een oeverwaldoorbraak van de Linge. De grondwatertrap van de bodem in het plangebied is VI. Bij deze grondwatertrap ligt de gemiddeld hoogste grondwaterstand op 40 tot 80 cm Mv en de gemiddeld laagste grondwaterstand dieper dan 120 cm Mv. Deze relatief droge omstandigheden zijn niet gunstig voor de conservering van organisch materiaal. Deze zullen dan ook niet bewaard gebleven zijn, tenzij diep ingegraven sporen aanwezig zijn. 8

14 7. Archeologische verwachting en bekende waarden Wettelijk beschermd monument AMK-terrein Verwachting gemeentelijke beleidskaart Archeologische waarnemingen Nee Nee Middelmatig Nee Archeologische status plangebied Het plangebied heeft volgens het centraal archeologisch informatiesysteem (Archis) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geen archeologisch wettelijk beschermde status (bijlage 6). Het plangebied is ook niet opgenomen op de Archeologische MonumentenKaart (AMK). In het plangebied zijn geen archeologische waarnemingen bekend. Ook heeft er niet eerder archeologisch onderzoek plaatsgevonden. Op de archeologische verwachtingenkaart van de gemeente Leerdam heeft het plangebied een middelmatige verwachting op het aantreffen van archeologische resten (bijlage 1). Archeologische status onderzoeksgebied In een straal van 750 m rondom het plangebied is in Archis gekeken naar bekende archeologische onderzoeken (bijlage 6 ). Het merendeel van de onderzoeksmeldingen betreft bureauonderzoeken in het kader van bestemmingsplan Broekgraaf. De bureauonderzoeken leveren geen relevante nieuwe informatie met betrekking tot het plangebied en ze zullen hier dan ook niet verder behandeld worden. Tijdens een Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven op 130 meter ten noordoosten van het plangebied (waarnemingnummer en ) zijn geen vindplaatsen aangetroffen. 9

15 8. Huidig gebruik, historische situatie en bodemverstoringen Historische bebouwing Historisch gebruik Huidig gebruik Bodemverstoringen Ja Akkergebied Tuin Diepploegen en ontgronding in westelijk deel Huidig gebruik Het plangebied is nu in gebruik als tuin bij het woonhuis aan de Tiendweg 148. In de tuin staan voornamelijk borderplanten en enkele kleine bomen. Het centrale deel van de tuin is gazon. Historische situatie Voor de historische situatie van het plangebied zijn verschillende historische kaarten geraadpleegd (zie figuren 3 t/m 9). De oudste geraadpleegde kaart is het Kadastrale Minuutplan van (figuur 3). Hierop is het plangebied onbebouwd en ligt het ten oosten van een bebouwd erf: het Wolvennest. Volgens de aanwijzende tabel bij de kaart is het plangebied in gebruik als bouwland. Ten zuiden van het plangebied loopt de Tiendweg. Deze weg zal ontstaan zijn ten tijde van de grote veenontginningen in de 11 e tot 15 e eeuw. De ontgonnen percelen liggen haaks op de Tiendweg, in een patroon met lange, opstrekkende kavels. Op de Topografisch Militaire Kaart (TMK) van 1879 is de situatie min of meer hetzelfde (figuur 4). Op de uitsnede is het wiel goed zichtbaar, dat in 1820 is ontstaan bij een doorbraak van de Linge (Harbers 1981, 35). Pas op de TMK van 1892 is bebouwing aan de Tiendweg zichtbaar op de locatie van het plangebied (figuur 5). Deze bebouwing zal zich in de loop der tijd uitbreiden in noordelijke richting, getuige de topografische kaarten van 1936, 1969 en 1981 (figuur 6 t/m 8). Op een bepaald moment tussen 1981 en 1989 zal de bebouwing ter plaatse van het plangebied zijn gesloopt, want op de topografische kaart van 1989 is het perceel onbebouwd (figuur 9). Inmiddels is aan beide zijden van de Tiendweg een lint van bewoning ontstaan. Bodemverstoringen In het bodemloket is gekeken naar bekende saneringen in het plangebied. Deze staan niet aangegeven. Wel is op basis van historisch kaartmateriaal bebouwing aan het eind van de 19 de eeuw aangetoond. Deze bebouwing kan gezorgd hebben voor vergravingen van de ondergrond. Het effect hiervan is echter niet duidelijk. 10

16 Figuur 3: Kadastraal minuutplan Figuur 4: Topografisch Militaire Kaart

17 Figuur 5: Topografisch Militaire Kaart Figuur 6: Topografische kaart

18 Figuur 7: Topografische kaart Figuur 8: Topografische kaart

19 Figuur 9: Topografische kaart

20 9. Gespecificeerde archeologische verwachting Kans op archeologische waarden Periode Stratigrafische positie Complextypen Middelmatig tot hoog Middelmatig voor Neolithicum en Bronstijd; laag voor IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen; hoog voor Nieuwe Tijd. Top van (oever)afzettingen van de Gorkum-Arkel stroomrug (3-5 m Mv); vanaf maaiveld Neolithicum/Bronstijd: sporen van landgebruik, nederzetting Nieuwe Tijd: historische bebouwing Aanwezigheid en dichtheid In het bureauonderzoek is vastgesteld dat het plangebied een middelmatige verwachting heeft op archeologische waarden uit het Neolithicum en de Bronstijd. Deze verwachting is gebaseerd op het voorkomen van de Gorkum-Arkel stroomrug in de (diepere) ondergrond. Deze resten kunnen echter pas op grotere diepte, vanaf ca. 4,5 m Mv verwacht worden. Na de Bronstijd krijgt de veengroei in het onderzoeksgebied de overhand en ontstaan grote veengebieden die niet geschikt zijn voor bewoning. Deze situatie blijft onveranderd tot de grote veenontginningen in de Late Middeleeuwen. Pas dan kan het gebied ontwateren en wordt het geschikt voor gebruik en bewoning. Langs de Tiendweg zal dit echter pas aan het eind van de Late Middeleeuwen het geval zijn. Eventuele archeologische resten zullen zich dan direct onder de bouwvoor bevinden. Er is vastgesteld dat het plangebied vanaf het eind van de 19 e eeuw bebouwd is geweest. Deze bebouwing is tussen 1981 en 1989 gesloopt. Resten hiervan kunnen echter nog aanwezig zijn vanaf maaiveld. Archeologische indicatoren en complextypen Indien het landschap in het Neolithicum en Bronstijd gebruikt is, kunnen bewoningssporen verwacht worden. Het vondstmateriaal zal kunnen bestaan uit fragmenten aardewerk, vuurstenen werktuigen en/of bewerkingsafval, houtskool en (verbrande) leem. Ook kunnen (verbrande) botanische resten duiden op gebruik in genoemde periode. Bewoning uit de Late Middeleeuwen zal bestaan uit opgehoogde terreindelen langs de Tiendweg, in de vorm van klei- of plaggenophoging. De historische bebouwing zoals zichtbaar op het historisch kaartmateriaal zal zich archeologisch kenmerken door met name bouwpuin, zoals baksteen, mortelresten en dakpanfragmenten. Ook kunnen afvalkuilen of lagen voorkomen met nederzettingsafval, zoals fragmenten aardewerk, glas en resten van al dan niet geconsumeerde huisdieren. 15

21 10. Resultaten veldonderzoek Onderzoeksmethodiek Het doel van het veldonderzoek is het toetsen van de gespecificeerde archeologische verwachting in het plangebied, zoals deze is opgesteld in Hoofdstuk 9. Hiertoe is in het plangebied een verkennend booronderzoek uitgevoerd. De boringen zijn daarbij gebruikt om zowel de bodemopbouw als de mate van intactheid van de bodem te bepalen. In totaal zijn in het plangebied 3 boringen gezet (bijlage 7 t/m 9). De boringen zijn handmatig gezet met behulp van een 7 cm-diameter Edelmanboor en een 3 cmdiameter gutsboor, waarbij de Edelman is gebruikt om door de (harde) toplaag te boren, waarna de boring is doorgezet met de gutsboor. De boringen zijn lithologisch en lithogenetisch beschreven volgens de NEN5104 en de Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode (ASB; SIKB 2008). De boorkernen zijn vervolgens door middel van brokkelen/snijden geïnspecteerd op archeologische indicatoren (zoals bot, aardewerk, (bewerkt) vuursteen en houtskool). De boorstaten zijn opgenomen in bijlage 8. Foto s van de boorkernen zijn opgenomen in bijlage 9. De locaties van de boorpunten, alsmede de hoogte ten opzichte van NAP zijn ingemeten door middel van dgps. Lithologie Alle boringen laten het volgende beeld zien. Vanaf maaiveld gezien: Direct vanaf maaiveld ligt een pakket bruine klei tot maximaal 90 cm Mv, waarin bouwpuin (baksteen, mortelresten) en glassintels aanwezig zijn. De laag is bijna ondoordringbaar met de grondboor; Hieronder ligt een pakket stugge klei waarin roestvorming van ijzer en mangaan is opgetreden. Dit pakket zet zich door tot een diepte van 160 cm Mv; Hieronder ligt een laag slappe klei zonder roestvorming. In dit pakket zijn plantenresten herkenbaar; De basis van de boringen wordt gevormd door een dik pakket veen, waarin plantenresten goed herkenbaar zijn. De herkende resten duiden op broek- of bosveen. Dit pakket zet zich door tot tenminste 300 cm Mv. Archeologische indicatoren In de Aap-horizont zijn in veel gevallen baksteenspikkels, mortelresten en productieafval van de in Leerdam gevestigde glasblazerij aangetroffen. Deze zijn niet verzameld. Ter hoogte van boring 3 stuitte de boring direct onder maaiveld. In de kuil die vervolgens werd gegraven werd een stuk liggend metselwerk aangetroffen, dat in verband lag (figuur 10). Een baksteen hieruit is verzameld en heeft de afmetingen 22 x 10,5 x 5,5 cm. De steen kan niet goed gedateerd worden, maar zal tot de historische bebouwing behoren. 16

22 Figuur 10: Kijkgat ter hoogte van boring 3. Op een schopsteek diep is intact metselwerk aanwezig. Interpretatie De basis van de boorprofielen wordt gevormd door broek- of bosveen, behorend tot het Hollandveen dat zich in het Holoceen heeft gevormd. Dit veen wordt afgedekt door een pakket klei, dat als komklei geïnterpreteerd kan worden. Er zijn geen laatmiddeleeuwse (terp)ophogingen gevonden. De top van de profielen wordt gevormd door overslaggronden die zijn afgezet tijdens een oeverwaldoorbraak van de Linge in De bovenste 90 cm met bouwpuin en glassintels kan als ophogingslaag gezien worden, dat is opgebracht nadat de historische bebouwing tussen 1981 en 1989 is gesloopt. Deze bebouwing is ten dele nog intact aanwezig in de ondergrond. 17

23 11. Beantwoording onderzoeksvragen 1. Wat is de paleolandschappelijke context van het plangebied? Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied gelegen is op overslaggronden behorend bij een oeverwaldoorbraak van de Linge. Deze overslaggronden liggen op het Hollandveen dat hier gevormd is in het Holoceen. Volgens de geomorfologische kaart is het plangebied gelegen op de Gorkum-Arkel stroomrug. Deze bevindt zich echter op grotere diepte, circa 4,5 meter Mv. Tijdens het booronderzoek is hierop niet verkend, aangezien de ontgraving tot 2,5 meter Mv zal reiken. Tijdens het booronderzoek is gebleken dat inderdaad sprake is van klei op veen. De klei kan gerekend worden tot komklei. In 1820 is hierop een pakket overslagklei afgezet. De top van de boorprofielen wordt gevormd door een opgebracht pakket met glassintels en bouwpuin. 2. Zijn er binnen de bodemopbouw archeologisch relevante bodemniveaus te onderscheiden en hoe diep liggen deze? De top van de boorprofielen wordt gevormd door een opgebracht pakket grond met bouwpuin en glassintels. Ter hoogte van boorpunt 3 is op 30 cm Mv intact liggend metselwerk gevonden. Dit is waarschijnlijk te relateren aan de historische bebouwing die vanaf het eind van de 19 e eeuw op het topografisch kaartmateriaal staat afgebeeld. 3. In hoeverre zijn de archeologisch relevante bodemniveaus nog intact (verstoring, erosie, afdekkend substraat)? In één van de voorgegraven profielkuilen is metselwerk aangetroffen dat in verband lag. Hiermee bestaat een gerede kans dat resten van de historische bebouwing in elk geval ten dele intact aanwezig zijn. 4. Wat is de archeologische verwachting van het plangebied en in hoeverre is deze te differentiëren in laag, middelhoog en hoog? Op basis van de resultaten uit het booronderzoek kan aan het plangebied een lage verwachting op het aantreffen van archeologische waarden ouder dan de Late Middeleeuwen worden toegekend. Mogelijke resten uit Neolithicum en Bronstijd liggen op de top van de oeverafzettingen van de Gorkum-Arkel stroomrug, op een diepte van 4,5 m Mv. Deze zullen niet geraakt worden bij de ontgraving tot 2,5 m Mv. Eventuele bewoningsniveaus uit de Late Middeleeuwen langs de Tiendweg, in de vorm van (terp)ophoging zijn niet aangetroffen. De verwachting hiervoor is dan ook laag. Voor het aantreffen van resten van de historische bebouwing uit de Nieuwe Tijd bestaat een hoge verwachting. 18

24 12. Conclusie en Advies Conclusies Uit het onderzoek blijkt dat het plangebied ter hoogte van de Gorkum-Arkel stroomrug ligt. De top van de oeverafzettingen behorend bij deze stroomrug kan geschikt zijn geweest voor bewoning in Neolithicum en Bronstijd, maar bevindt zich op grote diepte, vanaf ca. 4,5 meter Mv; Op basis van historisch kaartmateriaal is gebleken dat het plangebied aan het eind van de 19 e eeuw bebouwd is geraakt. Deze bebouwing is tussen 1981 en 1989 gesloopt, en het terrein is als tuin in gebruik genomen; Op basis van de resultaten uit het booronderzoek kan aan het plangebied een lage verwachting op het aantreffen van archeologische waarden ouder dan de Late Middeleeuwen worden toegekend. Mogelijke resten uit Neolithicum en Bronstijd liggen op de top van de oeverafzettingen van de Gorkum-Arkel stroomrug, op een diepte van 4,5 m Mv. Deze zullen niet geraakt worden bij de ontgraving tot 2,5 m Mv. Eventuele bewoningsniveaus uit de Late Middeleeuwen langs de Tiendweg, in de vorm van (terp)ophoging zijn niet aangetroffen. De verwachting hiervoor is dan ook laag. Voor het aantreffen van resten van de historische bebouwing uit de Nieuwe Tijd bestaat een hoge verwachting. Advies Het plangebied heeft op basis van de onderzoeksresultaten een lage verwachting. Er is op grond daarvan niet aan te nemen dat zich archeologische resten in de ondergrond van het plangebied bevinden.wel is tijdens het archeologisch vooronderzoek gebleken dat in het plangebied resten te verwachten zijn die behoren bij de historische bebouwing uit het einde van de 19 e eeuw. In onze optiek zijn deze echter niet behoudenswaardig, aangezien ze recent gesloopt zijn en langs de rest van de straat nog bebouwing uit deze tijd aanwezig is. Indien tijdens graafwerkzaamheden onverhoopt toch archeologische sporen en/of vondsten worden aangetroffen, geldt een wettelijke plicht deze te melden bij de bevoegde overheid (gemeente Leerdam). 19

25 13. Geraadpleegde bronnen Archeologische kaarten en databestanden: Archeologische Monumenten Kaart (AMK), Rijksdienst voor Cultureel erfgoed (RCE), Amersfoort, Archeologisch Informatie Systeem II (Archis2), Rijksdienst voor Cultureel erfgoed (RCE), Amersfoort, Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden, 3 e generatie, IKAW, Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), Amersfoort, Literatuur: Bakker, H. de, De subgroepen van het systeem voor bodemclassificatie voor Nederland. In: Boor en Spade. Bakker, H. de en J. Schelling, Systeem van bodemclassificatie voor Nederland. De hogere niveaus. Wageningen. Berendsen, H.J.A., Landschappelijk Nederland. Assen (Fysische geografie van Nederland). Derde, geheel herziene druk. Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). Vierde, geheel herziene druk. Berendsen, H.J.A. en E. Stouthamer (eds.), Palaeogeographical development of the Rhine- Meuse delta, the Netherlands. Assen. Boshoven, E.H., A. Buesink, H.M.M. Geerts, J.S. Krist, L.A. Tebbens en J.M.J. Willems, Regio Alblasserwaard en Vijfheerenland, een archeologische inventarisatie, verwachtings- en beleidskaart. Deventer (BAAC-rapport V ). Cohen, K.M., E. Stouthamer, H.J. Pierik, A.H. Geurts, Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn Maas Delta. Dept. Fysische Geografie. Universiteit Utrecht. Digitale Dataset. Harbers, P., Bodemkaart van Nederland Schaal 1: Toelichting bij kaartblad 38 Oost Gorinchem, Wageningen. Mulder, E.F.J., M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, De ondergrond van Nederland. Houten. 20

26 Bijlage 1: Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart gemeente Leerdam 21

27 Bijlage 2: Paleogeografische Kaart (Berendsen en Stouthamer 2001; Cohen en Stouthamer 2012) 22

28 Bijlage 3: Geomorfologische kaart 23

29 Bijlage 4: Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2) 24

30 Bijlage 5: Bodemkaart 25

31 Bijlage 6: Archeologische verwachting en bekende waarden 26

32 Bijlage 7: Boorpuntenkaart 27

33 Bijlage 8: Boorbeschrijvingen 28

34 Bijlage 9: Foto s van de boringen De boorkernen op onderstaande foto s zijn van links naar rechts uitgelegd, waarbij de onderkanten van de boringen naar beneden wijzen. De boorkernen uit de steekguts zijn van boven naar beneden met de bovenzijde aan de linkerkant uitgelegd Boring 1 29

35 30

36 Boring 2 Boring 3 31

37 Bijlage 9: Legenda boorbeschrijvingen (NEN 5104) Textuurindeling (NEN 5104) Hoofdnaam Toevoeging [Org, Gradiënt toevoeging Laaggrens Gr] LG = grind g = grindig 1 = zwak dif = diffuus Z = zand z = zandig 2 = matig gel = geleidelijk L = leem s = siltig 3 = sterk sch = scherp K = klei k = kleiig 4 = uiterst V = veen h = humeus m = mineraalarm Karakteristieken en plantenresten VAM (amorfiteit) Plantenresten (plr) Consist(entie) M50 (mediaan) Alleen voor zand 1 = Zwak amorf ri = riet ST = stevig uiterst fijn 2 = Matig amorf ho = hout MST = matig stevig zeer fijn 3 = Sterk amorf ze = zegge MSL = matig slap matig fijn wo wortels SL = slap matig grof plr = ongedef. ZSL = zeer slap grof zeer grof Nieuwvormingen en grondwater Ca (kalkgehalte, CaCO3) Fe (roestvlekken) Oxidatie/reductie [o/r] GW (grondwater) 1 = afwezig 1 = afwezig o = oxidatie GW = grondwater 2 = matig kalkhoudend 2 = ijzerhoudend or = oxidatie/reductie GHG = gem. hoogste grondwaterstand 3 = kalkhoudend 3 = sterk ijzerhoudend r = reductie GLG = gem. laagste grondwaterstand Classificatie en interpretatie Bodemhorizont (Hor.; volgens De Monstername (M) Lithogenese (lith.) Bakker & Schelling, 1989) BHA X (boring) XXX {diepte in cm) BV = bouwvoor BHB OPG = opgehoogd BHBC OMG = omgezet BHC HV = Hollandveen Bijzonderheden Archeologische indicatoren en afkortingen in de kolom bijzonderheden Omg. = omgewerkt gr = grindje L = leem (verbrand) Opg. = opgebracht st = steentjes BT = bot fe-c = ijzerconcreties AW = aardewerk gg = goed gesorteerd mn-c = mangaanconcreties VST = vuursteen mg = matig gesorteerd mn = Mangaan BS = baksteen/puin sg = slecht gesorteerd spi = spikkel (+ kleur) FOSF = fosfaat vl = vlekken (+ kleur) HK = houtskool sch = schelpen bijm = bijmenging (+ text.) 32

38 Bijlage 10: Archeologische periode-indeling voor Nederland (conform ABR) Periode Deel-/subperiode Van Tot Paleolithicum Vroeg-Paleolithicum BP Midden-Paleolithicum BP BP Laat-Paleolithicum A BP BP Laat-Paleolithicum B BP voor Chr. Mesolithicum Vroeg-Mesolithicum 8800 voor Chr voor Chr. Midden-Mesolithicum 7100 voor Chr voor Chr. Laat-Mesolithicum 6450 voor Chr voor Chr. Neolithicum Vroeg-Neolithicum A 5300 voor Chr voor Chr. Vroeg-Neolithicum B 4900 voor Chr voor Chr. Midden-Neolithicum A 4200 voor Chr voor Chr. Midden-Neolithicum B 3400 voor Chr voor Chr. Laat-Neolithicum A 2850 voor Chr voor Chr. Laat-Neolithicum B 2450 voor Chr voor Chr. Bronstijd Vroege Bronstijd 2000 voor Chr voor Chr. Midden-Bronstijd A 1800 voor Chr voor Chr. Midden-Bronstijd B 1500 voor Chr voor Chr. Late Bronstijd 1100 voor Chr. 800 voor Chr. IJzertijd Vroege IJzertijd 800 voor Chr. 500 voor Chr. Midden-IJzertijd 500 voor Chr. 250 voor Chr. Late IJzertijd 250 voor Chr. 12 voor Chr. Romeinse Tijd Vroeg-Romeinse Tijd A 12 voor Chr. 25 na Chr. Vroeg-Romeinse Tijd B 25 na Chr. 70 na Chr. Midden-Romeinse Tijd A 70 na Chr. 150 na Chr. Midden-Romeinse Tijd B 150 na Chr. 270 na Chr. Laat-Romeinse Tijd A 270 na Chr. 350 na Chr. Laat-Romeinse Tijd B 350 na Chr. 450 na Chr. Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen A 450 na Chr. 525 na Chr. Vroege Middeleeuwen B 525 na Chr. 725 na Chr. Vroege Middeleeuwen C 725 na Chr. 900 na Chr. Vroege Middeleeuwen D 900 na Chr na Chr. Late Middeleeuwen A 1050 na Chr na Chr. Late Middeleeuwen B 1250 na Chr na Chr. Nieuwe Tijd Nieuwe Tijd A 1500 na Chr na Chr. Nieuwe Tijd B 1650 na Chr na Chr. Nieuwe Tijd C 1850 na Chr. heden 33