Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Brouwer, J.K.G. Title: Johan van Meurs : een studie over een pionierend orgeladviseur Issue Date:

2 Hoofdstuk II ONTWIKKELINGEN IN DE ORGELBOUW IN NEDERLAND NA 1900 EEN OVERZICHT In de twintigste eeuw vonden niet alleen nieuwe ontwikkelingen in de orgelbouw plaats, maar ook in de denkwijze daarover, waarbij de felheid in de discussies en de mate waarin men zich afzette tegen voorgaande perioden groter leken dan ooit. De belangrijkste stroming in dit verband en in het kader van dit onderzoek is de zo geheten Orgelbewegung. Dit was naast de (Elzasser) Orgelreform één van de grote vernieuwingsbewegingen uit het begin van de twintigste eeuw; beide bewegingen ontstonden uit ongenoegen over de wijze van orgelbouw, zoals die in de loop van de negentiende eeuw was ontwikkeld. Omdat Van Meurs met name door de Orgelbewegung werd geïnspireerd, zal het accent van dit hoofdstuk op die stroming liggen. II.1 De Orgelreform Deze stroming werd in zekere zin ingeluid met het artikel Hochdruck van de invloedrijke Emile Rupp ( ), 88 gepubliceerd in het Zeitschrift für Instrumentenbau. Rupp schreef het in 1899 naar aanleiding van het nieuwe orgel van de firma Weigle in de Katholieke Garnizoenskerk te Straatsburg, een drieklaviers-instrument met 42 stemmen, waaronder vier hogedrukstemmen. 89 Adolphe Gessner ( ), organist van die kerk en docent aan het conservatorium aldaar, reageerde op dit artikel en er ontstond een fel schriftelijk steekspel, door Rupp voorzien van het motto Ad fontes. 90 De Orgelreform zette zich scherp af tegen het zogenaamde fabrieksorgel, instrumenten die door orgelmakers werden samengesteld uit bij toeleveringsbedrijven aangeschafte componenten. Al spoedig sloten andere organisten zich bij de mening van Rupp aan, eerst Franz-Xaver Mathias ( ), organist van de Straatsburgse kathedraal, en enkele jaren later Albert Schweitzer. Schweitzer publiceerde in 1906 zijn boek Deutsche und französische Orgelbaukunst und Orgelkunde, dat al spoedig het handvest van deze beweging werd. Schweitzer meende dat geen verantwoordelijk kerkbestuur zijn boek ongelezen kon laten als het om een nieuw of te wijzigen orgel ging. 91 Een eerste succes van deze beweging op Europees niveau was de oprichting van een sectie Orgelbau tijdens het 88 Rupp gaf meer dan 2000 orgelconcerten, waarvan 1400 in de (protestantse) Garnizoenskerk, waar hij organist was. 89 Toen de Elsas na de Eerste Wereldoorlog weer Frans grondgebied was geworden, werd deze kerk in 1919 door het bisdom overgenomen en kreeg het gebouw haar huidige naam: St.-Maurice. 90 Los van de feitelijke inhoud van de polemiek was er mogelijk ook sprake van enige collegiale rivaliteit tussen beide heren: de een was immers organist van een protestantse kerk en de ander van een Rooms-Katholieke, beide in Straatsburg. 91 Emil Lind, Albert Schweitzer: Leven en Werk (Naarden 1950),

3 congres van de INTERNATIONALE MUSIKGESELLSCHAFT te Wenen in Onder leiding van Schweitzer en Mathias werd daar een INTERNATIONALES REGULATIV FÜR ORGELBAU opgesteld, dat afrekende met blinde bewondering voor zuiver technische verworvenheden en de eis van gedegen klankrijke instrumenten stelde. 92 De Orgelreform herontdekte de orgels van Andreas Silbermann ( ) met hun heldere Plein Jeu en bracht daarnaast de theorieën van orgelkenner Dom F. Bédos de Celles ( ) opnieuw onder de aandacht. 93 Een andere inspiratiebron van de Orgelreform was het Franse symfonische orgeltype van Aristide Cavaillé-Coll ( ) met zijn grote diversiteit aan klankkleuren. Van beide grootheden wilde men een synthese maken, met behoud van een aantal moderne technische verworvenheden als zwelkast, generaal-crescendo, vaste en vrije combinaties en sub- en superoctaafkoppels. Wat de toetstraktuur betreft had de Orgelreform een voorkeur voor het aloude mechanische systeem; voor de registertraktuur koos men voor pneumatische of elektrische overbrenging. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van de Orgelbewegung verloor de Orgelreform in de jaren twintig aan betekenis, maar bleef in de Elzas tussen de beide Wereldoorlogen nog maatgevend bij nieuwbouw en restauratieprojecten. 94 Ondanks propaganda door Jan Willem Enschedé ( ) in zijn brochure Moderne Orgelbouw uit 1917, had de Orgelreform in Nederland maar beperkte invloed. Voorbeelden hiervan zijn: - het orgel in de Nieuwe Waalse kerk te Amsterdam, 95 gebouwd door Dalstein & Haerpfer (Boulay) in 1912, 96 een opdracht die tot stand kwam omdat de plaatselijke predikant een studievriend van Schweitzer was; 97 - het orgel in de Gereformeerde Nieuwe Zuiderkerk te Rotterdam, gebouwd door Walcker (Ludwigsburg) in 1916; 98 - de wijziging in 1915 van het nog recente orgel van de Nieuwe Westerkerk te Rotterdam, gebouwd door Bakker & Timmenga in De bestaande Cornet III disc. van dit instrument werd dat jaar vervangen door een doorlopende Cornet Silbermann III- IV-V Branko Schuurman, Albert Schweitzer over Johann Sebastian Bach (Vught 2008), In , vlak voor de ontstaan van de Orgelreform, had de orgelmaker Koulen het Silbermann-orgel van de Kathedraal van Straatsburg radicaal verbouwd. In dezelfde tijd herontdekte men de Silbermann-orgels van Marmoutier en Ebersmunster. Deze laatste instrumenten waren ongewijzigd bewaard gebleven. 94 Peter van Dijk, Orgels in de Elzas (Kampen 1992), 166 ev. 95 In 2011 herplaatst in Budel, Rooms-Katholieke kerk O.L.V. Visitatie, nadat het vanaf 1989 bij de gebr. Reil in opslag had gelegen. 96 De firma Dalstein & Haerpfer was de favoriete orgelmaker van Schweitzer. 97 Paul Peeters, Die Nederlandse Organisten Vereniging und die Orgelreformbewegungen des 20. Jahrhunderts, in: Alfred Reichling (red.), Aspekte der Orgelbewegung (Kassel 1995), Sinds 1972 in de Martinikerk te Doesburg. 99 Jan van Bommel 1965,

4 In de jaren dertig ontstond in Frankrijk een nieuw orgeltype, verwant aan de instrumenten die onder invloed van de Orgelreform ontstonden. Het betreft het Orgue neo-classique, waarin een synthese tussen het werk van de orgelmakersfamilie Cliquot (17 e en 18 e eeuw) en Cavaillé-Coll centraal stond. Het klassieke Franse orgel kwam in die periode hernieuwd in de belangstelling en het lijkt erop dat de Fransen na de Eerste Wereldoorlog hun eigen weg gingen zoeken, dit keer zonder beïnvloeding door de Duitsers. Deze nieuwe stroming werd gepropageerd door de orgelmaker Victor Gonzales ( ), de organist André Marchal ( ) en een leerling van de laatste, de musicoloog Norbert Dufourcq ( ). 100 II.2 De Orgelbewegung De bijna uitgedoofde fakkel van de Orgelreform werd in Noord-Duitsland overgenomen en nieuw leven ingeblazen, zodat er in de wereld van de orgelbouw een echte heroriëntatie tot stand kwam. In 1925 organiseerde de schrijver/orgelkenner Hans Henny Jahnn ( ) de eerste Orgeltagung, gekenmerkt door lezingen en concerten waarin orgels in de stijl van Arp Schnitger ( ) tot uitgangspunt werden genomen en verheerlijkt. Op welke periode binnen Schnitgers werk men zich richtte, is onduidelijk. Ook binnen diens œuvre was immers sprake van ontwikkeling. 101 Wellicht betrof het hier niet zozeer directe beïnvloeding door het werk van Schnitger, als wel op een hoger abstractieniveau het beschouwen van diens school als kapstok voor de nieuwe richting. Kortom, zachte versus harde criteria. Kennelijk werkte Jahnns enthousiasme aanstekelijk: in 1926 en 1927 werden opnieuw Tagungen georganiseerd, respectievelijk door de musicoloog Wilibald Gurlitt ( ) en de theoloog/musicoloog Christhard Mahrenholz ( ). 102 Orgeldeskundige Hans Fidom stelt: Eerst achteraf zijn de Tagungen en hetgeen er het gevolg van is geweest, samengevat in de term Orgelbewegung. 103 Vanuit Nederland was de jurist/orgelkenner Arie Bouman ( ) bij enkele Tagungen aanwezig, waarbij hij actief aan discussies deelnam. De grote aardverschuiving die de Orgelbewegung teweeg bracht, wordt mogelijk het best geïllustreerd aan de hand van de plannen met betrekking tot het nieuwe Marcussen-orgel van de St. Nikolajkirke in Kopenhagen in relatie tot de daadwerkelijke uitvoering ervan in In de begintijd van de Orgelbewegung ontstonden instrumenten die zich qua stijl in het overgangsgebied tussen romantiek en de Bewegung bevonden. Zo kreeg het orgel in de grote zaal van het Grassi Museum te Leipzig een volledig op barokke leest geschoeide dispositie, doch werd het ook van alle speelhulpen uit de romantiek voorzien. 105 Al snel kwam hier 100 Claude N. de Crauzat, l Orgue français (Paris 1986), 218 ev. 101 Zo onderscheidt de orgelmaker Bernhardt H. Edskes vier ontwikkelingsstadia in de door Schnitger vervaardigde windladen (persoonlijke mededeling). 102 Mahrenholz was als hulpgeestelijke verbonden aan de Marienkirche te Göttingen. 103 Hans Fidom, Het Nederlandse orgelfront in de eerste helft van de twintigste eeuw (Houwerzijl, 1993), Niels Friis, Marcussen & Søn (Åbenrå 1956), Martin Moree, Karl Straube en zijn rol in de Leipziger Orgelbewegung, Het Orgel 107/3 (2011),

5 oppositie tegen en werd een zuiverder type nagestreefd. Zo werd het paradepaard van de Orgelbewegung, het instrument van de Marienkirche te Göttingen, dat in eerste instantie opgesteld werd in de bestaande neogotische kast uit 1865, vlak na de Tagungen alsnog van een nieuwe kast voorzien zodat nu de werkindeling zichtbaar was. 106 Ook werd de dispositie aangepast. 107 Stromingen binnen de Orgelbewegung Op basis van de disposities kunnen binnen de Orgelbewegung twee stromingen onderscheiden worden: een modernistische en een behoudende stroming. In de modernistische stroming komen registers voor ontleend aan de Renaissance en de vroege Barok. Voorbeelden hiervan zijn de orgels van: - Amsterdam, Jeruzalemkerk met Siffluit, Kromhoorn, Zink, Zimbel en Regaal; - Delft, St.-Hippolytuskerk met Koppelfluit en Cymbel; s-gravenhage, Duinzichtkerk met Kromhoorn en Kopregaal; Rotterdam, Gereformeerde Bergwegsingelkerk met Cymbaal en Dulciaanregaal; Rotterdam, Mathenesserkerk met Kromhoorn en Sifflet, 111 en tot slot - Veendam, Grote kerk met Sifflet, Kromhoorn en Ranket. Mogelijk kwam het disponeren van dergelijke registers mede in zwang door de bouw van het Praetoriusorgel en de herontdekking van het Compeniusorgel. 112 Het kenmerkende van de behoudende stroming is dat men met succes op zoek ging naar het reguliere registerpalet uit de achttiende en negentiende eeuw. Het valt niet uit te sluiten dat orgels uit de behoudende stroming als toegankelijker gezien werden dan instrumenten gebouwd in de stijl van de modernistische stroming. 106 Bespreking van een cd gespeeld op dit orgel, De Orgelvriend 50/4 (2008), Hans Kriek e.a. 1964, Na sluiting van deze kerk kon in Nederland geen bestemming voor dit orgel gevonden worden. In 1974 werd het opgesteld in de Cathédrale te Evreux [Fr] en nadat hier een nieuw orgel kwam, werd het in 2005 geplaatst in de Kathedraal Santa Maria in het Spaanse Castro Urdiales. 109 In Het Vaderland van 12 juli 1935, 2, wordt nadrukkelijk vermeld: De dispositie grijpt terug op het antieke. 110 Brief (datum onbekend, eind 1935) van Bouman aan Van Meurs (GrA, toegang 1618, inv. nr. 1). 111 De Koff, Dit orgel staat intussen in de Wilhelminakerk te Haarlem. 112 Het Praetorius-orgel werd in 1921 door Gurlitt en de orgelmaker Oscar Walcker ( ) gebouwd aan de hand van een beschrijving in het tweede deel van Praetorius Syntagma Musicum (1619). De bijzondere klank van het Praetoriusorgel herinnerde aan het flamboyante kamerorgel dat Esaias Compenius ( ) onder advies van Michael Praetorius ( ) in 1610 bouwde voor hertog Heinrich Julius von Braunschweig en dat werd geplaatst in de kapel van Schloss Hessen [D]. De hertog overleed echter al in 1613, waarna diens weduwe (prinses Elisabeth van Denemarken) het instrument schonk aan haar broer, de kunstminnende Deense koning Christian IV. Deze liet het in 1616 door Compenius plaatsen in een feestzaal van zijn slot Frederiksborg in Hillerød [DK]. Pas later zou dit instrument in de kapel aldaar een plaats vinden. 38

6 Dat er binnen de modernistische stroming meer barokke registers werden aangebracht, betekende overigens nog niet dat er nu ook barok kon worden geregistreerd. De vlag dekte de lading niet altijd. Een op papier meer barokke dispositie resulteert immers á priori nog niet in een barokorgel. Zo heeft de Cymbel in het orgel van de vroegere Hervormde Mathenesserkerk te Rotterdam een voor dit registertype veel te lage samenstelling en klinkt de in Veendam gedisponeerde Ranket anders dan zijn oudere voorbeelden. 113 Hoewel ieder orgel anders is en een organist mede door middel van zijn gekozen registratie feitelijk altijd een eigen interpretatie geeft, zal deze bij het registreren op instrumenten uit de Orgelbewegung nogal eens verrast zijn door de onverwachte klank van bepaalde registers. Deze registers illustreren veeleer de intentie om te komen tot een ander, nieuw geluid, dan dat ze de intentie hadden zuivere stijlkopieën te zijn; het echte reconstrueren kwam pas tientallen jaren later op gang. Bovendien maakten nog maar weinig orgelmakers hun eigen pijpwerk; pijpenmakers kregen bij hun opdrachten vermoedelijk niet veel meer dat de gewenste buitendiameters. Langzamerhand drong echter het besef door, dat het herwinnen van het waarachtige orgel niet alleen bereikt kon worden door het disponeren van helderder en oude registers. 114 De publicatie van Christhardt Mahrenholz studie Die Berechnung der Orgelpfeifenmensuren vom Mittelalter bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts (Kassel 1938) was dan ook baanbrekend. Van Retrospectie tot Bach-revival De Orgelbewegung is belangrijk geweest door de herontdekking van en de eerste stap in de heroriëntatie op oude orgelbouwprincipes. Men realiseerde zich niet alleen dat de tot toen toe ingeslagen weg onjuist was, maar ging actief op zoek naar een betere weg een pad dat vol voetangels en klemmen bleek te zijn. In de desbetreffende literatuur over orgelbouw en orgelhistorie blijkt maar beperkt te worden ingegaan op het groeipad dat tot het ontstaan van de Orgelreform en de Orgelbewegung leidde. Veelal staan hierin Rupps artikel en de eerste Tagung centraal. In vele kunstuitingen oriënteerde men zich op vroeger gebruikte kunstvormen. Deze werden niet slaafs gekopieerd, maar leidden tot heroriëntatie. 115 Door het combineren van stijlvormen werd feitelijk weer een nieuwe kunstvorm geschapen, het eclecticisme. De Bachherleving, zoals die onder leiding van Felix Mendelssohn Bartholdy ( ) ontstond vanuit het door hem opgerichte conservatorium in Leipzig, past dan ook goed in de periode van omkijken. In Nederland waren bijvoorbeeld de Haarlemse organisten Johannes Gijsbertus Bastiaans ( ) en Wilhelm Heinrich Christoph Schmölling ( ) bekende Bach-promotoren. Beiden hadden hun opleiding in Leipzig genoten. Toen Schmölling overleed werd hij door publicist Jan Enschedé in een in memoriam uitgebreid 113 Gerard Verloop, bespreking van het in Haarlem herplaatste Rotterdamse orgel in Kroniek, De Mixtuur, nr. 46 (1984), Het orgel van Veendam bezocht ik in Meindert van der Galiën, Christhard Mahrenholz, De Mixtuur, nr. 35 (1981), Arjen Looyenga, Van tempel tot syrinx, architectuur en orgelfront in Nederland in de negentiende en vroege twintigste eeuw, in: Ton van Eck en Herman de Kler (red.), Orgelkunst rond 1900 (Alphen aan den Rijn 1995),

7 geprezen voor de wijze waarop hij zijn leerlingen met de muziek van Bach in aanraking had gebracht. 116 De Bachherleving ging echter niet samen met de herleving van een op Bach-spel georiënteerd orgeltype. De ontwikkeling van het romantische orgeltype, zoals in Duitsland en Frankrijk, ging geheel los van de Bachherleving gewoon door. Liet Bastiaans zijn Müllerorgel van de Haarlemse Grote of St.-Bavokerk in 1866 nog door Witte aanpassen aan de moderne tijd, 117 onder advies van Schmölling werd in 1883 in de Lutherse kerk in Haarlem een afwijkende weg ingeslagen. De orgelbouwer Julius Strobel (Frankenhausen [D]) bouwde voor die kerk een neo-bach-orgel; een Bach-orgel weliswaar met enkele moderne geluiden, maar voor zover ik kan nagaan het eerste en mogelijk enige orgel in Nederland in de zin van de Bachherleving. 118 Uiteraard was de weg terug nog niet integraal gevonden; de intonatie van dit laatste orgel was nog op Duits-romantische leest geschoeid en de prestanten hadden nog geen variabele mensuren. In dat kader is het interessant wat Schweitzer in 1907 aan de muziekcriticus Gustav von Lüpke in Katowice schreef over het pneumatische orgel van de Erlöserkirche (nu Saint-Sauveur) in Straatsburg-Kronenburg: Ein Bachorgel wie ich seit Jahren erträume. Schweitzer was als adviseur bij de bouw van dit orgel betrokken. 119 De ideeën van de Orgelreform ten spijt had het instrument een aantal hogedruk-tongwerken. Bij vergelijking van de dispositie van het Straatsburgse orgel met dat van de Lutherse kerk in Haarlem, moet geconstateerd worden dat het Haarlemse orgel aanzienlijk dichter bij Bach staat dan dat van Straatsburg. De voortschrijdende ontwikkeling van het romantische orgel enerzijds en de herontdekking van oude meesters anderzijds met in het verlengde daarvan de zoektocht naar daartoe passende instrumenten liepen niet synchroon, waardoor in de vorm van de Orgelreform en Orgelbewegung een botsing moest volgen. Ondanks een snelle evolutie is de Orgelbewegung maar beperkt tot wasdom gekomen: al spoedig moest deze wijken voor de Neobarok (waarover hieronder meer) om vervolgens als achterhaald te worden beschouwd. Binnen de stroming van de Neobarok heeft met name het modernistische orgeltype weerstanden opgeroepen omdat de aan de Renaissance en vroege barok ontleende stemmen geen stijlzuivere kopieën waren. Orgels die in de geest van behoudende stroming werden gebouwd werden daarentegen binnen de Neobarok wellicht niet eens als exponent van de Orgelbewegung herkend. 116 Jan W. Enschedé, Wilhelm Heinrich Christoph Schmölling, Geboren 1 januari Overleden 29 november 1908, Jaarboek van de stad Haarlem (Haarlem 1909), Enschedé, de eerste persoon die zich in Nederland serieus met organologie bezig hield, was één van de vele leerlingen van Schmölling. 117 Hans van Nieuwkoop 1988, Vgl. Gerben Gritter, Christian Müller. Orgelmaker in Amsterdam (proefschrift Utrecht 2014), Hoofdstuk Jaap Brouwer, Julius Strobel und seine Orgel in der Evangelisch Lutherse kerk in Haarlem (Roodeschool 2004), Harald Schützeichel, Der Intonateur wird wahnsinnig, aber die Orgel herrlich, Albert Schweitzer und die Orgel in Strassburg-Kronenburg, Ars Organi 36/1 (1988),

8 II.3 Neobarok Enthousiast geworden door de ideeën van Jahnn besloten drie medewerkers van de Deense orgelmaker Marcussen zich te heroriënteren. 120 Dit drietal bestond uit Sybrand Alexander Zachariassen, Adolf Wehding en Poul-Gerhard Andersen. 121 In het laatste jubileumboek van de firma Marcussen wordt het type orgel dat zij propageerden als volgt omschreven: (...) overtonerig intonation, brystværk i steder for svelleværk, spanske trompeter, ingen strygestemmer, og ren mekanisk traktur [ (...) boventoonrijke intonatie, borstwerk in plaats van zwelwerk, Spaanse trompetten, geen strijkende registers en puur-mechanische traktuur]. 122 Het nieuwe Deense orgeltype, dat later als het Neobarokke orgel zou worden aangeduid, was van grote invloed op de orgelbouw na de Tweede Wereldoorlog. Het werd in Nederland geïntroduceerd door de organist/orgelmaker Johannes G. Legêne ( ), die Deense wortels had. 123 Zijn initiatief werd opgepakt door organist/orgeladviseur Lambert Erné. Enthousiast gemaakt door Erné s publicaties gingen Nederlandse orgelmakers en organisten naar Denemarken om met het nieuwe orgeltype kennis te maken. In het keuringsrapport van Marcussens orgel uit 1956 voor de Utrechtse Nicolaïkerk, het paradepaardje van deze nieuwe richting, stelden de organisten Adriaan Engels ( ) en Willem Hülsmann ( ) dat orgelmakers zich op dit instrument zouden moeten gaan oriënteren. Het Deense type werd vervolgens met name door de Hervormde Orgelcommissie gepropageerd en was enige decennia het enig toegestane orgeltype. Organist Gerben Mourik stelde hierover in 2011 het volgende: De militante manier waarop iemand als Lambert Erné te werk ging, heeft geen goed gedaan. Hij wilde te veel dingen niet. Geen strijkers op het orgel bijvoorbeeld, terwijl de orgels van Marcussen in Denemarken regelmatig een zwelwerk hebben. Aan de andere kant denk ik dat zonder Erné de vernieuwing in de orgelbouw na de Tweede Wereldoorlog minder van de grond zou zijn gekomen. 124 De invloed van het Utrechtse orgel was zodanig groot, dat bij een nieuw Van Leeuwenbinnenwerk voor de Grote kerk te Almelo (1963) de Utrechtse Marcussen-dispositie integraal 120 Roman Summereder 1995, Sybrand Zachariassen ( ) was in 1922 directeur van Marcussen geworden; Adolf Wehding ( ) was intonateur bij Marcussen (na zijn pensionering deed hij research bij fa. Bruhn); Poul-Gerhard Andersen ( ) was bedrijfsleider van het Marcussen-filiaal in Kopenhagen (in 1963 begon hij een eigen bedrijf; dit werd in 1995 met dat van de fa. Bruhn samengevoegd tot Andersen & Bruhn). 122 Svend Prip, in: S.I. Mikkelsen, H. Nyholm, H. Fibiger Nørfelt, K. Olesen en S. Prip, Marcussen & Søn Orgelbyggeri (Åbenrå 2006), Zie voor uitgebreide informatie hierover Hans Fidom (red.), Orgels van de wederopbouw (Zutphen 2006). 124 Jaco van der Knijff

9 werd overgenomen. Iets vergelijkbaars gebeurde in de huisorgelbouw: de dispositie van opus 2 van de Deense orgelmaker Bruno Christensen ( ), een riant drieklaviers huisorgel uit 1966 voor een particulier in Epe, werd door Leeflang in 1973 integraal overgenomen ten behoeve van een huisorgel voor een particulier in Waddinxveen. 125 Chronologisch merkwaardig is de overeenkomst tussen het front van het Flentrop-orgel van de Oude Callixtuskerk van Groenlo uit 1951 en dat van het Nicolaïorgel. De bij het Groenlose orgel betrokken adviseur Legêne had echter kennis genomen van het Utrechtse frontontwerp van Andersen en had er Flentrop details van laten overnemen. 126 Nomenclatuur Hoewel de term Neobarok in de orgelbouw veelvuldig gebruikt wordt, is het feitelijk een foute aanduiding omdat hier in tegenstelling tot andere neostijlen geen sprake is van daadwerkelijk teruggrijpen op de barok. Musicoloog en organist Bart van Buitenen merkt hierover op: Er is helaas geen andere die de lading dekt. Maar het ging deze orgelbouwers helemaal niet om het namaken van barokorgels. Men wilde een nieuw orgeltype ontwikkelen, met als kenmerk eenvoud en eenheid. En daarmee kwam men qua uitgangspunten uit bij de orgels van de Noord-Duitse barok. Maar het werden wel degelijk eigentijdse instrumenten. 127 Ik denk dat Van Buitenens visie juist is. Bij nadere beschouwing lijkt het als Neobarok aangeduide type te zijn gebaseerd op aan diverse stijlperioden ontleende uitgangspunten en elementen van uiteenlopende geografische oorsprong. In Denemarken, de bakermat van wat men later het Neobarokke orgel is gaan noemen, lijkt er minder behoefte te bestaan om die separate stijlperioden te labelen. Onder het begrip Orgelbevægelse wordt daar de gehele periode 1930 tot begin jaren zeventig verstaan. Men ziet er het begrip Orgelbewegung als een ruimer begrip, als een periode waarbinnen verschillende vernieuwingsbewegingen (Orgelreform, Orgelbewegung en de periode die in Nederland als Neobarok wordt aangeduid) onder één noemer kunnen vallen, in het kader van een groeiproces. 128 Ook de internationaal zeer goed georiënteerde landbouwkundige/orgelkenner Willem Knapp, die bekend was met het nieuwe Deense orgeltype, gebruikte de aanduiding Neobarok niet Jan Jongepier, Het huisorgel van Arie J. Keijzer te Waddinxveen, Het Orgel 69/9 (1973), Het Christensen-orgel bevindt zich momenteel in particulier bezit in Beilen. Met dank aan Henk van der Luyt die mij op de overeenkomst tussen beide huisorgels attendeerde. 126 Herman S.J. Zandt, Rechtgezet & aangevuld, Het Orgel 103/3 ( 2007), Jaco van der Knijff Ole Olesen, Den hellige, almindelige orgelbevægelse ; geraadpleegd 20 februari 2013, aangevuld met mededelingen van de Deens orgelmaker Troels Krohn en van theoloog Frans Brouwer. 129 Willem Knapp, 155. Hoewel zijn boek Het Orgel op het moment van verschijnen in 1952 sterk gedateerd was, was Willem Hendrik Christaan Knapp ( ) op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. Hij vertelde mij begin jaren zestig enthousiast over zijn kennismaking in Denemarken met nieuwe instrumenten van Marcussen. Hij prees de tracturen, maar vond het klinkend resultaat soms aan de scherpe kant. Knapp is één van de meest onderbelichte figuren uit de naoorlogse 42

10 Andersen stelde: The entire organ history of Europe has been our inspiration. 130 Aan deze uitgangspunten werd een aantal eigentijdse technische elementen toegevoegd. Ik geef een niet-limitatieve opsomming van uitgangspunten: - de vlakke fronten werden ontleend aan de late gotiek (bijv. het in 1942 verwoeste zgn. Totentanz-orgel van de Marienkirche te Lübeck); de disposities zijn een versimpelde interpretatie van de Noord-Duitse barok; - aan de Noord-Duitse barok werden weliswaar de buitendiameters en opsneden ontleend, de (veelal dunnere) kerns en kernfasen werden echter aangepast aan de smaak, waardoor feitelijk een eigentijds mensuurbeeld ontstond; de chamadetongwerken zijn ontleend aan de Spaanse en Portugese renaissance en barok. 132 Als eigentijdse technische elementen, eveneens niet-limitatief, noem ik: - een eigen windladeconstructie ontworpen door Marcussen; eigentijdse legeringen, waardoor harder en soms dikker pijpwerk ontstond, dit om doorzakken van pijpwerk te voorkomen; - eigentijdse windvoorziening, die met name bij de kleinere orgels bestond uit zgn. beweegbare ladenbodems, zodat de wind zo dicht mogelijk bij het pijpwerk was. Grote balgen werden niet meer nodig geacht vanwege het gebruik van een orgelmotor; - een zo beperkt mogelijk gehouden kastdiepte; - daar waar men in Denemarken voor grotere orgels de voorkeur gaf aan elektrische registertraktuur, zijn reminiscenties aan de Orgelbewegung aanwezig; - een streven naar eenvoud en zakelijkheid; - voortreffelijk meubelmakerwerk. Nooit eerder in de orgelhistorie werd ook het inwendige met zo veel zorg afgewerkt en veelal geheel in eiken. Deze uitgangspunten zijn niet alle terug te voeren op de barok, waardoor de aanduiding Neobarok minder op zijn plaats is. Hoe zou dit orgeltype dan wel aangeduid moeten wororgelhistorie. Hij was internationaal goed georiënteerd en persoonlijk bevriend met Albert Schweitzer, Johannes Klais en anderen. Publicitair was hij op een scala van terreinen actief. 130 Poul-Gerhard Andersen, Orgelbogen (København 1956/1969), Voeg hierbij een afwijkende legering en een nieuw soort windvoorziening (waarover verder in de tekst) en het wordt duidelijk waarom het klinkend resultaat ver af stond van het historische voorbeeld. 132 Hierin was deze richting trouwens niet vernieuwend; ook in de Engelse en Franse orgelbouw in de negentiende eeuw werden chamadetongwerken toegepast, bv. Usk, Priory church of St. Mary, gebouwd door Gray & Davison in 1861, en Rouen hoofdorgel Cathédrale St. Ouen, gebouwd door Cavaillé-Coll in Ook Nederlandse orgelmakers waren in dat kader vernieuwend bezig zoals Flentrop (verende slepen), Van Leeuwen (VeKa-laden) en Ruiter (een sleepconstructie waarbij de slepen voorzien waren van plastic zakjes die zich vulden met lucht zodra de slepen in rust waren, zodat geen wind tussen sleep en stok kon ontsnappen). 43

11 den? Juist door die combinatie van uitgangspunten, als het ware de versmelting van stijlen en herkomst, gelardeerd met eigentijds elementen, is het naar mijn mening stilistisch gezien zuiverder om eerder te spreken van een Eclectisch retro-orgel. 134 Reacties op de Neobarok en de positie van Van Meurs De Neobarok betekende, zoals opgemerkt, een breuk met Orgelbewegung: beide stromingen hadden totaal afwijkende uitgangspunten. Ik geef een en ander hier vergelijkend weer: - Disposities: op het gebied van disposities vindt men binnen de Orgelbewegung een synthese van registers uit de barok en de romantiek, terwijl binnen de Nederlandse Neobarok uitsluitend prestanten, fluiten en tongwerken werden gebruikt; de enige toegestane strijker was een Spitsgamba. - Tracturen: binnen de Orgelbewegung werden alle tracturen toegestaan. Binnen de Nederlandse Neobarok was alleen mechanische toets- en registertraktuur toegestaan. - Volumeregeling: hoewel het volume van Neobarokke borstwerken door luiken of door jaloezieën kon worden gevarieerd, waren in Nederland zwelwerken zoals in de Romantiek uit den boze; - Windvoorziening: binnen de Neobarok werd de windvoorziening veelal uitgevoerd in de vorm van zgn. beweegbare ladebodems; op die wijze bevond de windvoorziening zich zo dicht mogelijk bij het pijpwerk. In de Orgelbewegung was een dergelijke windvoorziening onbekend. - Kast en klank: kenmerkend voor de Neobarok is de eenheid tussen front en klinkend instrument. Binnen de Orgelbewegung is daar veelal geen sprake van. Het aanvankelijk bejubelde Neobarokke orgel kreeg op den duur forse kritiek: een puriteinse uniformiteit [ ] met een scherpe en weinig dragende klank. 135 De orgels uit de decennia na de Tweede Wereldoorlog werden als scherp en prikkerig ervaren; het ontbreken van voldoende breedte in de klank werd steeds meer gevoeld. Orgeladviseur Henk Kooiker verwoordde die verschuiving treffend als volgt: eerst ervoer men het type als verfrissend, helder en sprankelend, later verschoof dit beeld naar scherp. 136 Als gevolg van die verschuiving in waardering ontstond gaandeweg een nieuwe stroming: de historiserende richting. 137 Hoe stond Van Meurs binnen deze stromingen? Hij had weinig met het Neobarokke orgel, niet alleen vond hij de klank ervan te scherp en te dun, vooral miste hij er warmte in. Het Marcussen-orgel in de Utrechtse Nicolaïkerk, dat hij in het kader van NOV-bijeen- 134 Met dank aan Victor Timmer voor zijn ondersteuning in de zoektocht naar een passender aanduiding voor deze periode. 135 Harald Vogel, Een nieuw orgeltype in Roodeschool. Bijdrage in de folder t.g.v. de ingebruikneming van het vernieuwde binnenwerk van het orgel van de Gereformeerde kerk vrijgemaakt, te Roodeschool, 30 maart Henk Kooiker, Beknopte geschiedenis van het pijporgel in Noord-Brabant tussen 1900 en heden in relatie tot de twee excursies, Brabants Orgelrijkdom 2013, Verder in dit hoofdstuk wordt op deze richting ingegaan. 44

12 komsten geregeld beluisterde, beschouwde hij vooral als een bijzonder instrument; hij vond het niet mooi. Het Marcussen-orgel van de Doopsgezinde kerk in Groningen kon hij daarentegen wel waarderen, na sluiting van de Der Aa-kerk organiseerde hij er zelfs leerlingenconcerten. Waarschijnlijk kwam die waardering door het feit dat bij de bouw van dit orgel bewust voor een minder starre windvoorziening is gekozen dan bij de andere instrumenten uit het huis Marcussen. Van Meurs volgde niet blindelings de nieuwe ontwikkelingen, maar had groot vertrouwen in zijn eigen waarneming. Hij verzamelde en bewaarde veel documentatie over de ingebruikneming van het Utrechtse Marcussen-orgel. Opvallend is dat hij ook een krantenknipsel bewaarde met betrekking tot de demontage en verplaatsing naar Maasland van het vroegere Witte-orgel van de Nicolaïkerk. 138 Wie Van Meurs kende, wist hoe hij over de Neobarok dacht. Hijzelf voelde niet de behoefte de confrontatie aan te gaan. Binnen zijn advieswerk lijkt hij slechts éénmaal de Neobarok te omarmen, nl. bij zijn nieuwbouwplannen voor de Groninger Pepergasthuiskerk. Hij nam daarbij echter nadrukkelijk het historiserende klankbeeld van Ahrend & Brunzema als voorbeeld. II.4 Historiserende orgelbouw in Nederland In de Nederlandse orgelbouw maakten Neobarokke principes in de jaren zestig van de vorige eeuw plaats voor historiserende ideeën. De aanleiding werd gevormd door onvrede met de restauratie van het orgel van Loppersum ( ). Adviseurs als Klaas Bolt en Willem Talsma waren van mening dat bij deze restauratie de oude klank verloren was gegaan. 139 Zij waren tot de overtuiging gekomen dat in Nederland het kennis- en ervaringsniveau voor stijlzuivere reconstructies nog onvoldoende ontwikkeld was. 140 Hun oriëntering op oude klank was onder meer geïnspireerd door het werk van de orgelmakers Ahrend & Brunzema en Bernhardt Edskes. In Nederland werd deze wijze van bouwen door Blank, De Graaf en Reil in gang gezet. Het Blank-orgel in de Hervormde Agnus Dei-kerk van Aalst had bijvoorbeeld dikwandig pijpwerk met een hoog loodgehalte. De gedekte pijpen waren aan bovenzijde dicht gesoldeerd. 141 Erné stelde dat moderne orgelmakers uit het niets iets tot stand konden brengen, terwijl de oude orgelmakers op traditie konden steunen. 142 Talsma was juist van mening dat oude instrumenten veel leerden over hoe je het musiceren en de orgelbouw kon verbeteren. 143 In 1969 werden de verschillende standpunten tijdens twee conferenties nader uiteen- 138 Van Meurs postmap Muziek etc. 139 Ook de kast en de gaanderij van dit orgel zijn bij deze restauratie fors gewijzigd. 140 Peter van Dijk 2012, Het Orgel 66/11 (1970), Peter van Dijk 1999, Toch zocht ook hij op dat moment kennelijk nog naar de knip tussen ambachtelijk en industrieel en werden onder zijn advies in 1968 wijzigingen aangebracht in het Van Gelder-orgel (1896) van de Hervormde kerk van Leidschendam. In 1972 was hij als adviseur betrokken bij de Hervormde kerk van Coevorden. Hier werd het binnenwerk van Proper (1897) vrijwel geheel geruimd ten faveure van een nieuw. 45

13 gezet: de Schnitger-herdenking in Groningen en het congres van de Nederlandse Organistenvereniging in Utrecht, een ware strijd tussen survival en revival. 144 De Schnitger-herdenking als uitgangspunt voor een nieuwe lijn Het initiatief tot de Schnitger-herdenking werd genomen door de organist/orgeldeskundige Harald Vogel en orgelmaker Bernhardt Edskes. Als locatie werd de stad Groningen gekozen. Niet alleen waren de Nederlandse Schnitgerorgels beter bewaard gebleven dan de doorgaans zwaar gerestaureerde Duitse exemplaren, maar Groningen was daarnaast ook de enige stad met meer dan één instrument waaraan Schnitger gewerkt had. 145 Van Meurs werd voorzitter van het organiserend comité en had een grote rol in het bijeenbrengen van de juiste deelnemers, waaronder orgelbouwers en experts van diverse nationaliteiten. De Schnitger-herdenking was de eerste openbare presentatie van de op 22 april van dat jaar opgerichte STICHTING GRONINGEN ORGELLAND. 146 De manifestatie bestond uit concerten op Schnitger-orgels (Der Aa-kerk Groningen, Uithuizen, Nieuw-Scheemda en Noordbroek), lezingen en excursies naar historische orgels in het Groningerland. Van Meurs gaf samen met Klaas Bolt op 20 augustus een orgelconcert op het Der Aa-kerkorgel en was één van de excursieleiders. Belangrijk onderwerp binnen de manifestatie was ook de wijze waarop recent het orgel van Nieuw- Scheemda was gerestaureerd. Als uitvloeisel van de herdenking werd een boek uitgegeven met de titel Arp Schnitger ( ) en zijn werk in het Groningerland, waarin uitgebreid op de historiserende restauratie van dit orgel werd ingegaan. 147 In het verleden had Van Meurs in de Der Aa-kerk een Praetorius- en een Schützherdenking georganiseerd. Doel van deze herdenkingen was het uitvoeren en propageren van muziek van deze componisten. De Schnitger-herdenking had een totaal ander doel: een nieuwe lijn in de orgelbouw en de orgelrestauratie uitzetten. De herontdekking van de klank van oude orgels en de werkwijze van hun makers stonden hierin centraal. Deze historiserende richting zou zich vanaf 1971 verder ontplooien, soms na felle strijd. 148 Bolt werd in het verlengde van de herdenking groot voorstander van niet-ingevoerde klassiek gemaakte me- 144 Peter van Dijk 1999, Mededeling Bernhardt H. Edskes, 25 juni Het adagium zwaar gerestaureerd geldt niet voor het Schnitger-orgel (1688) in de St. Peter und Paul in Cappel. 146 Deze stichting beoogt het bevorderen van de belangstelling voor en het streven naar herstel en behoud van waardevolle orgels, met name in de provincie Groningen. 147 Dit boek werd in hoofdzaak door Bernhardt Edskes geschreven. Vooruitlopend op de excursies heeft hij alle te bezoeken orgels - voor zover nodig - gereinigd en speelklaar gemaakt. Hij werd voor deze forse inspanning door zowel Vogel als Van Meurs schriftelijk bedankt. Van Meurs stuurde Edskes een exemplaar van het boek met de volgende opdracht: In dankbarer Erinnerung an die Internationale Arp-Schnitger Tagung von August 1969 zu Groningen. Ook maakte hij een kaartje voor Edskes met de tekst Arp Schnitger der 2. Afgezien van de beschrijving van de restauratie van het Haarlemse Bavo-orgel in Nederlandse Orgelpracht (Haarlem 1961), was nog geen enkele orgelrestauratie zo gedetailleerd toegelicht. 148 Peter van Dijk, Van neobarok tot historiserend : een koersverandering in de Nederlandse orgelbouw, in Hans Fidom (red.), Het orgel een historisch instrument. Vier lezingen over historiserende orgelbouw (Groningen 1999),

14 chanieken, niet-starre windvoorzieningen, vermijding van kunststoffen, pijpen met hoger loodgehalte en oude stemmingen. 149 Hij werd de trekker van de nieuwe beweging. Van Meurs was intussen de 65 al gepasseerd en Talsma emigreerde in 1973 naar het Spaanse Marbella. Een aantal orgelmakers pakte de nieuwe ontwikkeling direct op. De mensuren van het orgel dat Albert de Graaf bouwde voor het Hervormd centrum De Ark in Baarn, ontleende hij aan het paradepaardje van de Schnitger-herdenking, het orgel van Nieuw-Scheemda. Toen het nieuwe pijpwerk ten behoeve van het orgel van Baarn klaar was, nam hij dat eerst mee naar Nieuw-Scheemda om daar de klank te kunnen controleren. 150 De firma Reil gooide na het Schnitger-congres het roer radicaal om en ging zich voortaan oriënteren op de grote namen uit de bloeitijd van de orgelbouw van de zestiende tot de achttiende eeuw. 151 Het eerste Reil-orgel dat vanuit een wezenlijk ander concept tot stand kwam, was het instrument dat in 1970, onder advies van Bolt, werd gebouwd voor de Ontmoetingskerk in Dieren. 152 Het trok sterk de aandacht en maakte veel reacties los, positief en negatief. Een echte doorbraak was het besluit om voor een nieuw te bouwen orgel in de Prinses Julianakerk in Scheveningen een historisch instrument als voorbeeld te nemen. De keuze viel op het Schnitger-orgel van de Jacobikerk in Uithuizen. De kopie werd opgeleverd in Helaas is het Scheveningse orgel door een zinloze wijziging in 2000 fors aangetast. 154 Een ander voorbeeld is het orgel dat door Verschueren in 1979 in de Hervormde kerk van Vierpolders werd geplaatst. Dit instrument is een kopie van dat van de Hervormde kerk van Oisterwijk, een achttiende-eeuws orgel van de hand van een onbekende bouwer. 155 Het kopiëren bleef niet beperkt tot de 18 e eeuw: later kopieerde Steendam het Witte-orgel (1855) van de Hervormde Pelgrimskerk te Rotterdam-Delfshaven. In tegenstelling tot orgels gebouwd volgens de uitgangspunten van de Orgelbewegung en de Neobarok, werden nu instrumenten in hun geheel gekopieerd. 156 Het behoud (bij restauraties) dan wel het zo dicht mogelijk benaderen (bij nieuwbouw) van oude klank werd een hoofd-doelstelling. 157 Met zijn zoektocht naar de oude orgelklank sprak de historiserende richting Van Meurs zeer aan, hij beschouwde de uitgangspunten van 149 Hans van Os, Het orgelarchief van Klaas Bolt, de evolutie van de kunst van het restaureren van orgels sinds 1965, Het Orgel 92/12 (1996), Gerco Schaap, In memoriam Albert Hendrik de Graaf ( ), De Orgelvriend, 56/3 (2014), geraadpleegd 10 november In Hoofdstuk VI wordt op dit instrument teruggekomen. 153 Brochure ingebruikneming orgel St.-Georgiuskerk te Spiedijk (2010). 154 N.N., Reil-orgel Scheveningen wordt verzaagd, De Orgelkrant 5/3 (2000), Peter van Dijk, Het orgel in de N.H.kerk te Vierpolders (bij Brielle), Het Orgel 76/3 (1980), 78. Begin 2015 is het orgel van Vierpolders overgeplaatst naar de bijzaal van de Christelijke Gereformeerde kerk van Middelharnis. 156 Tijdens de Neobarok kwam het voor dat losstaande elementen werden gekopieerd, elementen die vervolgens ook nog eens elders in een afwijkende context werden ingepast. 157 Peter van Dijk 2012,

15 deze richting mogelijk als een nieuwe logische fase in die zoektocht. Omdat hij na 1950 nog maar nauwelijks een rol als adviseur had, zou hij zelf die ideeën slechts één keer kunnen toepassen, namelijk bij het nieuwe orgel in de Groningse kerkzaal De Trefkoel in De Orgelbewegung in Nederland In Nederland werden al vrij snel na het ontstaan van de Orgelbewegung door Duitse orgelmakers grote orgels conform deze stijl gebouwd, zoals voor de Grote kerk te Veendam, in 1928 gebouwd door Faber & Dienes uit Selzhemmendorf [D] en de Jeruzalemkerk te Amsterdam-Sloterdijk, in 1930 gebouwd door Furtwängler & Hammer uit Hannover [D]. In de periode daarna werd de fakkel ook door Nederlandse orgelmakers overgenomen, waarbij met name de firma Flentrop uit Zaandam het voortouw nam. 159 Omdat Van Meurs alleen bij kleine nieuwbouwprojecten betrokken was, worden in Appendix 1 in tegenstelling tot in de gangbare literatuur als voorbeelden juist de disposities van enige kleine instrumenten in de geest van de Orgelbewegung vermeld, eerst een aantal uit het buitenland, daarna enkele uit Nederland. Bij de selectie van de buitenlandse instrumenten is naast de grootte vooral gekeken naar creativiteit bij het disponeren: waar is getracht met een zo klein mogelijk aantal stemmen een zo veelzijdig mogelijk instrument te ontwerpen, passend in het beeld van deze stijlperiode. 160 Bij de selectie van de Nederlandse instrumenten is, omdat hier vrijwel alleen de behoudende stroming opgeld deed, primair gekeken naar het aantal stemmen. De Orgelbewegung had ook in Nederland een inspiratievolle herontdekkingtocht kunnen worden naar het orgeltype zoals dat bijvoorbeeld door Arp Schnitger gemaakt was. Helaas viel de doorbraak van deze beweging in Nederland grotendeels samen met de crisistijd. Geldgebrek en moordende concurrentie, kenmerkend voor de jaren dertig, hebben geresulteerd in een segment orgels dat opgetrokken werd uit bedenkelijk materiaal, waardoor men deze periode later de vervaltijd is gaan noemen. Ten onrechte is in de belevingswereld van na de Tweede Wereldoorlog een koppeling gelegd tussen de begrippen vernieuwingsbeweging en tijd van verval, waardoor alle door de vernieuwingsbewegingen geïnspireerde instrumenten bij voorbaat gediskwalificeerd werden. De grootste criticaster van de orgelbouw uit die jaren was Erné, die het type niet op zijn merites beoordeelde, maar slechts toetste aan Neobarokke uitgangsprincipes. 161 In de vervaltijd zijn veel orgels gebouwd naar de ideeën van 158 In Hoofdstuk V en VI wordt op dit instrument teruggekomen. 159 In tegenstelling tot sommige auteurs ben ik van mening dat de Orgelbewegung en de Neobarok aparte bewegingen zijn. De laatste staat zodanig ver af van de voorgaande periode dat deze als nieuwe stijlperiode moet worden beschouwd. 160 Bij zijn ontwerp voor het orgel van Engelbert (zie de Hoofdstukken V en VI) blijkt Van Meurs eigen creativiteit. Door registerdelingen op een 1-klaviers orgel streefde hij daar eene imitatie van een 2 klaviersorgel na. 161 Bart van Buitenen 2003, 176. Erné zag het Rotterdamse Walcker-orgel het liefst bewaard samen met het gebouw waarvoor het gemaakt was, de Rotterdamse Nieuwe Zuiderkerk. Toen plaatsing in Doesburg in beeld kwam werd zijn toon feller: In Doesburgs historische kerk behoort een voor deze kerk passend orgel naar de geest van de orgel vernieuwingsbeweging te worden geplaatst. Voor een dergelijk groots historisch monument mag men zich op kerkmuzikaal niveau niet aan liefhebberijen 48

16 de Orgelbewegung, maar dat impliceert niet dat alle naar de ideeën van de Orgelbewegung gebouwde orgels á priori representanten zijn van die vervaltijd. Binnen de Orgelbewegung werd, net als bij de Orgelreform, niet voor onvoorwaardelijke heroriëntatie gekozen, maar uiteindelijk voor synthese. Het was kennelijk nog te vroeg om negentiende-eeuwse verworvenheden te laten schieten. Er was daardoor slechts sprake van een gedeeltelijke heroriëntatie omdat men zich beperkte tot de dispositie. De samenhang tussen kast, traktuur, mensuren en de rol van de windvoorziening werd nog niet gezien. Daarnaast was er op dat moment te weinig kennis van oude orgelbouw voorhanden. Zo had Bouman in 1939 voor het Groningse Martini-orgel tongwerken naar oude mensuren ontworpen en die door de Duitse pijpenmaker Giesecke laten maken. 162 Cor Edskes, adviseur bij de reconstructie in 1977/1984, deed deze tongwerken later af als het waren gewoon Duitse fabriekstoeters, niks meer. 163 Over het nieuwe orgel in de Gereformeerde kerk van Oegstgeest (thans de Protestantse Regenboogkerk) werd in het programma van de ingebruikneming op 29 november 1939 het volgende gesteld: Het [ ] verenigt in zich de beste tradities van den orgelbouw aller tijden en de resultaten der moderne techniek. Het is nl. gebouwd volgens het meer dan vier eeuwen beproefde en verbeterde sleepladen-system, en bevat weer verscheidene registers (als Nachthoorn, Baarpijp, Koppelfluit, Scherp, Zwegel) die, in den laatste tijd verwaarloosd, toch van beteekenis zijn voor de begeleiding van den gemeentezang en voor concertspel. Ook de maten van de pijpen, de zgn. mensuren, zijn volgens principes uit den bloeitijd van den Nederlandschen orgelbouw door de adviseurs speciaal in verband met de eischen van eeredienst en kerkgebouw vastgesteld. Aan den anderen kant heeft men voor de bespeling van het orgel gebruik gemaakt van de electrische overbrenging van de windlade naar den toets. 164 Uniek was het begin van heroriëntatie: het ging voor het eerst niet meer om vooruit werken, maar om terugploegen, op zoek naar datgene wat verloren was gegaan. De barok heeft in dit kader slechts als richting gefungeerd. Zoals opgemerkt dekte de vlag niet altijd de lading binnen de disposities uit de Orgelbewegung. Er waren echter nog meer discrepanties. Het orgel van de Vrijzinnig Hervormde Houtrustkerk in s-gravenhage bijvoorbeeld (Klais, met medewerking van Flentrop, 1938), is een typische exponent van de Orgelbewegung. Bij nadere beschouwing bleek echter dat vooral de dispositie, traktuur en vormgeving vernieuwend waren, maar dat het instrument vanwege de intonatie door de bespeler nog op Duits-romantische wijze benaderd moest prijsgeven, doch dient men zich gelijk de kerk heeft vastgesteld op hoog deskundig niveau te laten voorlichten. 162 Boumans opponent Hennie Schouten meldde enkele jaren later hierover het volgende: De leiding der firma Giesecke schreef terug, dat zij er weinig voor voelde de tongwerken volgens deze aanwijzingen te bouwen, omdat zij van tevoren wel wist wat het resultaat zou zijn (Nieuwsblad van het Noorden, 11 september 1943, 2). 163 Paul Bollen 1984, De combinatie van oud en nieuw gold in 1921 ook voor het Praetoriusorgel ; dit orgel had een renaissance-dispositie en pneumatische traktuur. 49

17 worden. 165 Zo was de Prestant 8' van het Hoofdwerk net als bij Duits-romantische orgels zeer luid en duidelijk geïntoneerd ten behoeve van een andere plenumopbouw. De visuele en auditieve elementen liepen die jaren kennelijk nog lang niet synchroon. 166 De vraag dringt zich op hoe op het nieuwe orgeltype Bach en andere oude meesters gespeeld werden. Bleef men die componisten vertolken naar negentiende-eeuwse inzichten, of gaf het nieuwe type uitvoerende musici aanleiding om ook de oude uitvoeringspraktijken te gaan onderzoeken? Het laatste lijkt niet het geval. Zoals we al zagen werd tijdens de Orgelbewegung te weinig research verricht naar juiste mensuren. Daarnaast ontbrak het nog aan instrumenten met mechanische traktuur, juist die traktuur waarbinnen voor de bespeler optimale frasering en articulatie mogelijk was. De tijdens de Bewegung toegepaste tracturen (pneumatisch, elektrisch, elektropneumatisch) nodigden niet uit tot een andere dan de gebonden stijl. Mechanische traktuur werd ruwweg pas weer na de Tweede Wereldoorlog toegepast. 167 Als illustratie blijven we bij het hierboven gememoreerde orgel van de Haagse Houtrustkerk. De eerste bespeler ervan was Aart Smink, die een zeer drukke concertpraktijk had. 168 Smink, die dit orgel bespeelde van 1937 tot zijn overlijden in 1971, was opgegroeid in de romantische school en kreeg orgelles van Johannes Andries de Zwaan aan het Koninklijk Conservatorium. 169 Hij zou altijd in de gebonden stijl blijven spelen zoals De Zwaan hem geleerd had. 170 Er was met betrekking tot oude uitvoeringspraktijken wel degelijk een en ander bekend, maar men vond het vooral interessant om te weten. Met deze kennis werd op de conservatoria in de praktijk niets gedaan; 171 men beschouwde ze kennelijk als muziekarcheologische artefacten die slechts museale waarde hadden. 165 Het was mijn lesorgel begin jaren zeventig. Bij een herintonatie in 1972, noodzakelijk geworden door renovatie en herinrichting van het kerkgebouw (met ingrijpende gevolgen voor de akoestiek), is één en ander van de Duits-romantische invalshoek gewist. 166 Frans Brouwer 1981, Bij een bericht rond de plaatsing van een gebruikt orgel in de Doopsgezinde kerk van Wormer in De Harp 28/6 (1933), 46 wordt voor wat betreft de mechanische traktuur vermeld: een systeem, dat tegenwoordig bijna geheel in onbruik is geraakt, maar waarvan Prof. Dr. Albert Schweitzer o.a. zegt, dat het wat toonkwaliteit betreft, verreweg het beste systeem is. 168 Aart Abraham Smink ( ), studeerde in 1931 af aan het Koninklijk Conservatorium en was daar later docent bijvak piano. Hij was daarnaast actief als koordirigent, concertorganisator en (op bescheiden schaal) als orgeladviseur. 169 Herman de Kler, Carel Pleijsier over zijn vereerde leraar De Zwaan, in Ton van Eck en Herman de Kler (red.), Orgelkunst rond 1900 (Alphen aan den Rijn 1995), ; alsmede informatie verstrekt door Sminks opvolger in de Houtrustkerk Ben Fey. Johannes Andries de Zwaan ( ), organist van achtereenvolgens de Kloosterkerk en de Grote Kerk te s-gravenhage, had een uitgebreid repertoire en zette bij concerten een veelvoud van componisten op het programma, niet alleen Bach, Franck en Reger, maar bijvoorbeeld ook Sweelinck, Pachelbel, Tunder en Buxtehude. 170 Schrijver dezes woonde in de jaren vijftig en zestig veel orgelconcerten van Smink bij. 171 Christiaan Ingelse over zijn docent Andriaan Engels in: Gerco Schaap, Christiaan Ingelse: Ik zal me altijd voor het klassieke kerklied blijven inzetten. De Orgelvriend 55/6 (juni 2013),