Vondels. Biografie. plaquette bij Vondels geboortehuis

Transcriptie

1 Vondels Joost van den Vondel (Keulen, 17 november 1587, Amsterdam 5 februari 1679) was een dichter en toneelschrijver. Zijn bijnaam luidt de Prins der dichters. In zowel zijn gedichten als toneelspelen was hij uitgesproken politiek geëngageerd. Biografie Op 17 november 1587 werd aan de Grosse Witschgasse in Keulen een jongen geboren die later dus de Prins der Poëten genoemd zou worden. Over de eerste jaren van zijn leven is niet veel bekend. Zijn ouders, Joost van den Vondel sr. en Sara Cranen, kwamen oorspronkelijk uit Antwerpen en woonden nog niet lang in Keulen toen ze ook die stad verlieten. plaquette bij Vondels geboortehuis Hun vertrek hing waarschijnlijk samen met de vervolging van de Wederdopers in de Duitse stad: het gezin voelde zich er niet veilig. De reis uit Keulen was omslachtig: via Frankfurt en het Noord-Duitse Bremen en Emden kwamen ze in Groningen aan. Zij moesten namelijk om het Munstersche heen omdat daar de agressieve en intolerante wederdopers aan de macht waren. Via Utrecht, waar de kleine Joost ongeveer een jaar lang naar school ging, kwam het gezin uiteindelijk in 1596 in Amsterdam terecht. Vader Vondel opende een zijdewarenhandel in de Warmoesstraat 'daer uythangt de Rechtvaerdige Trou ', een wijk waar veel andere Brabanders woonden. Joost van den Vondel kwam uit een groot gezin, hij had een oudere zus Clementia en vijf jongere broers en zussen: Sara, Rebecca, Peter, Catharina en Willem. Figure 1Vondels geboortehuis Als gevolg van de nauwe contacten die de Brabantse gezinnen in de buurt met elkaar onderhielden, werden verschillende huwelijken gesloten tussen zoons en dochters van de kooplui. Eén daarvan was het huwelijk tussen Vondels buurmeisje Claertje van Tongerlo en Jacob Haesbaert en was voor de toen zeventienjarige Vondel aanleiding voor een gedicht. Het gedichtje, dat verscheen onder de titel 'Schriftuerlijck bruylofts reffereyn', dateert van 5 juni 1605 en het is het oudste gedicht dat van Vondel is overgeleverd. Joost van den Vondel werd in 1606 middels zijn doop lid van de Waterlandse gemeente van Doopsgezinden in Amsterdam. Er waren toentertijd meerdere Doopsgezinde gemeenten. Zoals vrijwel alle zuidelijke immigranten koos van den Vondel voor de gematigde stroming van de Waterlanders. De grote concurrent

2 was de groep Friezen. 1 De Friezen 2 waren eraan gewend dat de predikanten en de kerkeraden volledig de dienst uitmaakten. De Vlamingen daarentegen erkenden geen enkel gezag -afgezien van God- boven zich en vonden dat zij zelf de dient uit konden en moesten maken. Ook hier wordt duidelijk dat er gewaakt moet worden voor de gedachte dat de Reformatie en vrijzinnigheid typisch Noord-Nederlandse gedachtegoederen zouden zijn geweest. Hetzelfde geldt voor het begin van de opstand tegen de Spanjaarden; zonder de aftrap in België was dat op zijn minst genomen een stuk moeilijker geworden. De praktijk is dus dat deze bewegingen die heden ten dage als belangrijk, vooruitstrevend e.d. worden gezien, hoofdzakelijk uit de Zuidelijke Nederlanden, het huidige België dus, afkomstig zijn geweest. De Noordelijke Nederlanden vormden grofweg genomen in het begin/midden van de zestiende eeuw een relatief achterlijk en achtergebleven gebied en het Zuiden was welvarend. Vanuit Brussel was er tot die tijd dan ook weinig interesse in het huidige Nederland; daar viel eenvoudigweg weinig te halen. beeld van Vondel in het Vondelpark De Doopsgezinden waren in de Nederlanden in de Gouden Eeuw een afwijkende godsdienstige stroming. Zij waren min of meer anti-overheid en weigerden bijvoorbeeld dienst te nemen in de stedelijke schutterijen. 3 Tijdens de Republiek werden ze net als de Joden en de Katholieken gedoogd. Dat wil zeggen dat ze hun geloof niet zichtbaar mochten uitoefenen. Het is een misverstand om te denken dat er in de zestiende eeuw geen geloofsvervolgingen plaatsvonden in Amsterdam -en in Nederland in het algemeen. Er bestond gewetens- noch geloofsvrijheid en kerk en staat waren nog niet gescheiden. De straf op het foute geloof was bijvoorbeeld in 1522 niet mals: de beul vulde de mond van de veroordeelde met buskruit, bond hem 4 vast op een ladder, droeg hem rond door de stad en wierp hem tenslotte op de brandstapel. Zijn doopsgezinde overtuiging was in die tijd zowel in onderwerpskeuze als in stijl duidelijk in zijn poëzie terug te vinden. Zijn kenspreuk luidde 'Liefde verwinnet al', 5 wat waarschijnlijk duidde op de liefde van en voor God. Via zijn leraar Willem Bartjens kwam hij in contact met de Brabantse rederijkerskamer 't Wit 1 Zoals de naam al doet vermoeden, waren deze hoofdzakelijk uit het noorden van de toenmalige Noordelijke Nederlanden afkomstig. 2 Er was nog een derde stroming die zich Het Nieuwe Jeruzalem noemde en die vanuit hoofdzakelijk Munster een waar schrikbewind uitoefende. 3 Toen vergelijkbaar met de hedendaagse dienstplicht. 4 Alhoewel hier over hem wordt gesproken, was een substantieel gedeelte van de veroordeelden vrouw. 5 Caravaggio heeft een bekend schilderij geschilderd met als titel de Latijnse versie van deze spreuk: Amor vincit omnia. Hoogstwaarschijnlijk kende Rembrandt en andere kunstliefhebbers in de Nederlanden dit werk middels de door reizigers naar Italië getekende reproducties.

3 Lavendel, waar Bartjens lid van was. De jonge Vondel werd al snel actief in de Kamer en het duurde niet lang voordat zijn dichterlijke productie toenam. Het Wit Lavendel was een zogenaamde rederijkerskamer oftewel een dichtgenootschap van burgers. Die zijn voortgekomen uit verenigingen die kerken assisteerden bij processies en toneelvoorstellingen. Later gingen zij zelf wedstrijden houden in het schrijven en opvoeren van toneelstukken. Als gevolg van de godsdiensttwisten raakte de vrijheid van deze kamers meer en meer beperkt. Uit het Zuiden gevluchte c.q. afkomstige dichters richtten in het Noorden nieuwe rederijkerkamers op naast de daar al bestaande. De bekendste in Amsterdam was De Eglantier met als leden P.C. Hooft en G.A. Brederode. De leden van Het Wit Lavendel -ofwel hun ouders- waren afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden en in het bijzonder Brabant. Zij behoorden tot de middenklasse zoals boekverkopers, uitgevers, onderwijzers en handwerkslieden. In tegenstelling tot de leden van De Eglantier waren zij niet academisch gevormd. In het jaar van zijn huwelijk schreef Vondel zijn eerste toneelstuk, getiteld Het Pascha ofte de verlossinge Israëls uit Egypten, dat door 't Wit Lavendel werd opgevoerd. Immigratie en taal Als gevolg van de grote immigratie vanuit de Zuidelijke Nederlanden is de taal van de autochtone bevolking gewijzigd. Na de bevrijding van de Spanjaarden kwam er, zoals te doen gebruikelijk in zulke omstandigheden, een behoefte aan een nationale taal, aan een moedertaal. In dit geval ontstond er een standaardtaal gebaseerd op de taal van de stedelijke elite in de Hollandse steden. In dat proces was het Brabants zoals gesproken door de immigranten uit het zuiden een minderheidstaal. Echter, vanwege de posities die veel immigranten in het maatschappelijke, sociale leven innamen, 6 was de invloed van het Brabants groot. Een aspect dat deze invloed heeft versterkt is dat vanaf de middeleeuwen alle officiele documenten in het Zuid-Nederlands waren geschreven omdat de landsregering in Brussel zat en de Hoge Raad in Mechelen. Nog steeds zijn er in het hedendaagse Nederlands voor veel begrippen de noordelijke en zuidelijke varianten naast elkaar in omloop: nou-nu, sturen-zenden, huilen-wenen, al-reeds, vandaag-heden, gauw-spoedig. De zuidelijke variant is steeds de laatste en geldt als serieus, plechtig. Belangrijke reden daarvan is dat die variant in het algemeen in de Statenbijbel is opgenomen. 7 De schrijvers daarvan wilden in veel gevallen het taalgebruik van de gewone man vermijden. Kleding Gouden Eeuw De kleding in Amsterdam en in vergelijking met Den Haag/Zeeland laat ook interessante verschillen zien. De kooplieden en stadsbestuurders gingen gekleed in het zwart, om zo soberheid en ernst uit te drukken. 8 Zelfs bruiden droegen op 6 Er waren bijvoorbeeld veel predikanten, onderwijzers, drukkers, uitgevers en staatslieden in deze groep. 7 Omdat relatief veel immigranten in die commissies zaten, is in de Statenbijbel de Zuid-Nederlandse invloed groot geweest. 8 Zie bijvoorbeeld de overdekte Schuttersgalerij van het Amsterdams Museum.

4 hun trouwdag een zwarte japon. 9 De zuiderlingen introduceerden fleuriger kleding en toonden er volgens critici mee aan datse jae een gantsch ydel en lichtveerdig herte hebben. Ook Bredero s Spaanse Brabander vindt in het begin van de Gouden Eeuw de Amsterdammers (in tegenstelling tot de Antwerpenaren) maar botteriken. Hij zegt: Sy zeyn niet generoos, hoe rayck sy gaan in t swart. Omdat juist de groep mensen die gekleed ging in het zwart de middelen had om zich te laten portretteren, hebben wij nu het idee dat alle Amsterdammers in de Gouden Eeuw in het zwart gekleed gingen. In werkelijkheid lag het anders en meer genuanceerd. Arme Amsterdammers droegen vaak grijze of bruine kleding, terwijl militairen pronkten met fel gekleurde sjerpen en veren. Ook kinderen en huispersoneel gingen niet in het zwart gekleed. Vrouwen droegen vooral zwart op zondagen en andere hoogtijdagen. In de gehele Gouden Eeuw werd door de Amsterdammers zelf geklaagd over de toenemende luxe en de steeds maar wisselende modes. Als schuldigen werden aangewezen de verschillende groepen buitenlandse vluchtelingen, met name de Vlamingen en de Portugese joden die bekend stonden om hun luxueuze kleding en daarom een slecht voorbeeld voor de Amsterdammers zouden zijn. Er is in de loop van de tijd niet veel veranderd. De Amsterdamse dracht verschilde van die van Den Haag. 10 De precieze verschillen zijn niet voor 100% zeker meer vast te stellen. Een belangrijk onderscheid schijnt het decolleté te zijn geweest. In het door Rembrandt gemaakte portret van Maria Trip 11 is deze koopmansdochter herkenbaar als Amsterdamse door haar keurig bedekte decolleté. De zogenoemde neerstikken, die de borst bedekten, waren vaak van een mooie linnen stof gemaakt en met kant bezet. 12 Volgens Simon de Vries, die in 1682 een boekje schreef over Amsterdamse dienstmeiden, was het in Cats stad anders: Maar de Haagsche Dienstmaagden vallen omtrent deze dingen zo schroomachtig niet, en volgen hun Juffers in t bloot draagen der borsten zo wel na, dat men alle dagen, ten minsten een vijf of zes douzijn bloote prammetjes te zien kan komen. Doch Den Haag is een Stad, daar het Hof gehouden wordt, en op zulke plaatzen valt de kleeding wel wat wilder en darteler als op anderen. Vondels werk Onder Vondels hand kreeg het in 1613 verschenen boek Den gulden winkel der konstlievende Nederlanders de vorm van een embleembundel, waarbij de afbeelding, de verklarende tekst en het kortere motto ook op een 9 Denk aan de bekende schilderijen Marten & Oopjen van Rembrandt. 10 Vondel vs. Cats. 11 Het is niet 100% zeker dat het een portret van Maria Trip is. Het hangt in het Rijksmuseum en is geschilderd in En dus erg kostbaar.

5 meer symbolische manier gelezen konden worden. De bundel is volgens het renaissancistische principe van utile dulci, oftewel, ter lering en vermaak. Het was dus niet alleen Cats die dit genre beoefende. Daarnaast dichtte Vondel veel over actuele onderwerpen, zoals het sonnet Op het twaalfjarige bestandt der Vereenigde Nederlanden (1609) en Figure 2Bladzijde uit Den Gulden Winkel over de Hollandse scheepvaart, in Hymnvs, Ofte Lof-Gesangh, Over de wijdberoemde scheepsvaert der Vereenighde Nederlanden (1613). Cats daarentegen heeft zich in zijn werken altijd ver van de actualiteit gehouden. Vondels ideaal was een christelijk dichterschap te realiseren dat gebaseerd was op de klassieken 13 en de Bijbel. 14 Het feit dat hij geen klassieke opvoeding had genoten, vormde in die zin een serieuze belemmering voor zijn dichterschap. Hier komt een duidelijk verschil met Cats naar voren, namelijk dat Cats wel een klassieke opleiding heeft genoten. In de jaren twintig, een periode van studie, kwam hij in contact met een aantal vooraanstaande literaire figuren uit een ander sociaal milieu en verwisselde hij de doopsgezinde kennissenkring van de Brabantse rederijkerskamer voor de meer libertijns-humanistische kring rond dichters als P.C. Hooft en Laurens Reael. Dankzij zijn nieuwe vrienden 15 maakte Vondel zich de humanistische cultuur en de literatuur van de klassieken eigen, waarmee hij een degelijke basis legde voor de nieuwe wending in zijn dichterschap. Een andere belangrijk element in Vondels leven was zijn betrokkenheid bij de politieke en godsdienstige ontwikkelingen in de Republiek. Op dit gebied hadden Cats en Vondel dus veel gemeen, alleen was hun betrokkenheid geheel anders. De hervormde staatskerk in de Nederlanden was verdeeld in twee partijen, de 'rekkelijke' remonstranten en de 'precieze' contraremonstranten. De remonstranten zagen in raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt hun leider, terwijl de contraremonstranten stadhouder Maurits steunden. Het conflict kwam in 1618 tot een hoogtepunt toen Maurits veel van zijn tegenstanders uit belangrijke functies probeerde te verwijderen en ook Van Oldenbarnevelt liet arresteren. De tachtigjarige raadpensionaris werd aangeklaagd wegens hoogverraad en machtsmisbruik en in mei 1619 terechtgesteld. 13 Op dit gebied was hij in tegenstelling tot Cats een autodidact. Zie het verhaal over Cats. 14 Overigens een ideaal dat in de Renaissance veelvoorkomend was. Vondel was dus een kind van zijn tijd. 15 En de Latijnse lessen van zijn vijftien jaar jongere broer Willem.

6 Vondel sympathiseerde met de meer vrijzinnige remonstranten en had grote bewondering voor Johan van Oldenbarnevelt. In zijn ogen was Van Oldenbarnevelt het voorbeeld van vaderlandslievendheid en werd hij het slachtoffer van de machtswellust van de calvinisten/oranjes. 16 Zijn verzet tegen de gang van zaken resulteerde in het hekeldrama Palamedes oft Vermoorde onnooselheyd (1623), verhuld in een klassieke setting. In dat stuk werd prins Maurits onmiskenbaar afgeschilderd als Agamemnon, de man die in de klassieke stukken door zijn vrouw wordt bedrogen en vermoord. Agamemnon wordt gezien als het prototype van de hooghartige, arrogante en hebzuchtige aanvoerder 17 die in zijn eigendunk niet altijd goed handelt. 18 Hij is een morele lafaard. Dit zegt het nodige over hoe Vondel over prins Maurits dacht. Al snel volgde een aanklacht en de dichter kreeg een boete van 300 gulden 19 opgelegd. Het was van 1625 tot 1650 verboden het stuk Palamedes op te voeren. In zijn persoonlijk leven ging het in de jaren dertig veel minder voorspoedig. Vondels strijdlust viel niet in goede aarde bij zijn moeder Sara. Haar voorkeur voor haar oudste dochter Clementia werd duidelijk toen ze in 1628, vlak voordat Vondel een reis naar Denemarken maakte, een notariële akte opstelde waarin ze haar zoon gedeeltelijk onterfde. Ook binnen zijn eigen gezin ondervond Vondels veel moeilijkheden: zijn huwelijksjaren werden getekend door de vele sterfgevallen. Na deze moeilijke periode schreef Vondel in 1639 aan zijn vriend en leermeester Hugo de Groot dat hij 'aan de treurspelen vervallen' was. De eerste in de reeks werd in 1637 het omstreden drama Gysbreght van Aemstel, opgedragen aan De Groot. Het stuk was geïnspireerd op Vergilius Aeneïs en had net als het klassieke voorbeeld als doel zijn stadsgenoten een beroemde held uit de geschiedenis te laten zien waar Amsterdam trots op kon zijn. 20 Het stuk ging 3 januari 1638 in première ter inwijding van de nieuwe Amsterdamse Schouwburg. Nieuwsgierig kwam een groot publiek op het openingsstuk Gysbreght van Aemstel af. Vondel had een beroemd thema gekozen: de verwoesting van het, toen nog katholieke, Amsterdam rond Een groep edelen nam zo wraak op de Amsterdamse kasteelheer Gysbreght van Aemstel voor de moord op hun heer, graaf Floris V. Gysbreght was volgens hen een van de hoofdschuldigen, hoewel hij het daar niet mee eens was omdat hij ongewild bij de moord betrokken zou zijn geweest. Omdat er volgens protestantse predikanten teveel paapse invloeden in het stuk te zien waren, is de première enkele malen uitgesteld. 21 Om hen tegemoet te komen werden enkele tableaux vivants weggelaten, zoals die waarin de bisschop in vol ornaat ten tonele verschijnt. Het stuk was desondanks 22 een succes en werd vanaf 2 januari 1641 jaarlijks opgevoerd en die traditie werd pas in 1969 verbroken. 16 Het titelblad van Palamedes toont de rechters van van Oldenbarnevelt als brullende en grommende dieren en monsters. 17 Van de Grieken in de Ilias in de strijd tegen Troje. 18 Zo wilde hij bijvoorbeeld zijn dochter Iphigenia offeren om de goden gunstig te stemmen. Dit kwam de Grieken op een lang wachten op gunstige winden te staan, zodat zij aldoor niet konden uitzeilen naar Troje. 19 Volgens economen gelijkwaardig aan ca ,==. 20 En om de cirkel rond te maken: Aeneas was één van de tegenstanders van Agamemnon. 21 Leve de Hollandse verdraagzaamheid uit de Gouden Eeuw. 22 Of misschien juist wel daardoor.

7 De beschuldiging van de predikanten over de roomse ideeën in de Gysbreght was niet helemaal uit de lucht komen vallen. Vondel had nauwe banden met Hugo de Groot 23 en diens denkbeelden hebben waarschijnlijk ook invloed gehad op die van Vondel. De kerkelijke twisten tussen de Doopsgezinden onderling stonden de dichter tegen en dit maakte het mogelijk dat hij zich meer aangetrokken voelde tot de rooms-katholieke kerk waarin de gelovigen één autoriteit erkenden: de paus. Bovendien gingen veel intellectuelen uit zijn kennissenkring over tot het rooms-katholicisme. 24 Verspreiding van Vondels werk Op basis van publicaties over de geschiedenis van de Amsterdamsche Schouwburg kunnen we vaststellen dat in de jaren 1638 tot en met 1660 de toneelstukken van Vondel alleen in die schouwburg ruim honderdduizend bezoekers hebben getrokken. Alhoewel schouwburgbezoek en lezen van boeken (respectievelijk Vondel en Cats) geheel andere media zijn, kan geconcludeerd worden dat beide auteurs in de Gouden Eeuw -en deels daarna- een in verhouding omvangrijk publiek hebben getrokken. vijfgulden biljet met beeltenis van Vond 1 Schouwburg in Amsterdam Er werd al eeuwenlang toneel gespeeld, maar nog nooit was er in de Zuidelijke of Noordelijke Nederlanden een theater gebouwd. Voor Amsterdam ontwierp architect Jacob van Campen een gebouw met moderne snufjes, zoals draaibare decorschermen en een liftmachine. De naam Schouwburg werd door Vondel bedacht, 25 een nieuw Nederlands woord dat letterlijk kijkplaats betekende. Het van het Griekse woord 'theatron' afgeleide woord 'Schouwburg' werd door Vondel bedacht. De 'eigennaam' werd de populaire soortnaam Met dit theater kon de stad pronken. Het was de eerste stenen schouwburg in Europa. Er waren twee voorstellingen per week, die gemiddeld 500 mensen trokken. Een toegangskaartje kostte tussen zes en twaalf stuivers (nu zou dat ongeveer 10 tot 20 euro zijn). De opbrengst ging, na aftrek van de kosten, naar de armenzorg in de stad. De driehoek Cats Rembandt Vondel Ay, Rembrand, mael Kornelis stem. Het zichtbre deel is 't minst van hem. Aldus dichtte Vondel over een portret gemaakt door Rembrandt van de doopsgezinde predikant Anslo. Van de 208 gedichten die Vondel op kunstwerken maakte, neemt men aan dat ten minste vier gedichten direct betrekking hebben op werk 23 Die werd door de Oranjegezinde mensen als een soort van staatsvijand gezien. 24 Ook in dit opzicht was Vondel dus een kind van zijn tijd. 25 Alhoewel er ook bronnen zijn die het toeschrijven aan de architect J. van Campen.

8 van Rembrandt. Het beeldgedicht op Anslo's portret is echter het enige waarin de schilder bij naam wordt genoemd. Terwijl Vondel niet uitgeschreven raakte over de schilder Lastman 26 had hij een afstand en zelfs afkeuring in zijn bespreking van Rembrandts werk. Vondel was bijvoorbeeld wel erg gecharmeerd van het werk van Rubens. Rembrandt werd door zijn tijdgenoten anders dan heden ten dage op waarde geschat. Zo heet het Rembrandtsplein in Amsterdam pas sedert 1876 zo -daarvoor was het de Botermarkt. De gemeente Amsterdam vond het niet nodig een straat of plein naar Rembrandt te vernoemen. De schilder van der Helst werd bijvoorbeeld als veel belangrijker gezien. Pas vanaf midden negentiende eeuw werd Rembrandt langzaam steeds meer als groot kunstenaar gezien. Zo matig als Rembrandt op waarde werd geschat, zo goed lag Vondel in de markt. Zijn classicistische op het zuiden gerichte smaak werd erg gewaardeerd. Vondel werd gelauwerd en Rembrandt kreeg in de loop van zijn leven steeds minder publieke opdrachten. Cats uitwerken. Religie in Nederland In Amsterdam groeide het aantal katholieken sterk. Alhoewel harde cijfers ont- breken, 27 is het zeker dat in 1610/1615 nog ca. 50% van de inwoners van de Noordelijke Nederlanden katholiek was en ca. 25% calvinist. In de hoogtijdagen van de Tachtigjarige Oorlog was de geloofsstroming van de prinsen van Oranje dus een minderheid. 28 Volgens een andere schatting was in 1647 nog ca. 47% van de bevolking van de Noordelijke Nederlanden katholiek. Literair gezien bleef Vondel onverminderd productief tot vlak voor zijn dood. Er verschenen in deze tijd niet alleen vertalingen, maar ook veel oorspronkelijk werk over verschillende thema's. Naast een tiental tragedies, werkte hij in de laatste twintig jaar van zijn leven aan twee religieuze leerdichten, Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst (1662) en De heerlyckheit der 26 Pieter Lastman [Amsterdam, 1583 Amsterdam, 4 april 1633] was de leermeester van Rembrandt. Hij heeft in de jaren Italië bezocht. Middels door hem gemaakte kopieën heeft Rembrandt kennis genomen van bijvoorbeeld de werken van Caravaggio. 27 Er was immers geen deugdelijke burgerlijke stand. 28 Vandaar dat de Oranjes ook graag met een huurlingenleger werkten. Dan waren zij namelijk niet afhankelijk van de hen grotendeels vijandige eigen onderdanen.

9 kercke (1663), en een bijbels epos over Johannes de Doper, Joannes de boetgezant (1662).De oude dichter stierf op 5 februari 1679, op de eerbiedwaardige leeftijd van éénennegentig jaar. Hij werd door veertien dichters en liefhebbers naar zijn graf gedragen in de Nieuwe Kerk in Amsterdam.