Textielreiniging in de stomerij

Transcriptie

1 Textielreiniging in de stomerij Textielreiniging in de stomerij door Astrid van de Graaf, wetenschapsjournalist Deze Chemische Feitelijkheid is geschreven in samenwerking met ing. Walther den Otter, TNO Industrie, afdeling Textiel, Postbus 337, 7500 AH Enschede, w.denotter@chello.nl. 1. Inleiding Het wasproces bij de stomerij Het waslabel Voorbehandeling Hoofdbehandeling Nabehandeling Voorkómen van krimp en vergrauwing Chemische reinigingsmiddelen Perchloorethyleen Alternatieve reinigingsmethoden en -middelen Natreiniging Koolwaterstoffen Vloeibaar CO Wetgeving Het gebruik van alternatieven in zicht Literatuur en websites Chemische Feitelijkheden is een uitgave van ten Hagen & Stam bv in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging.

2 Textielreiniging in de stomerij Inleiding Voor het reinigen van kwetsbare kleding, zoals wollen colberts en mantels of zijden overhemden, vertrouwt de consument graag op de stomerij. Stoom komt daar overigens niet aan te pas, hoogstens bij de afwerking. Water trouwens ook niet, vandaar dat men vaak spreekt van droogreinigen of in het Engels dry cleaning. Bekender is wellicht de term chemisch reinigen. Textiel in de stomerij wordt namelijk gereinigd met een organisch oplosmiddel. In Nederland gebruikt men hiervoor al meer dan vijftig jaar perchloorethyleen (PER) omdat het veel textielsoorten effectief kan reinigen en omdat bij gebruik van PER de kans op brand- en explosiegevaar tijdens het werken uiterst klein is. Toch heeft PER zijn nadelen. Het is schadelijk voor de gezondheid en zeer vluchtig waardoor het zich gemakkelijk in de omgeving kan verspreiden. Dit is de laatste jaren aanleiding geweest voor grootscheepse controles bij stomerijen en omliggende woningen door de VROM-inspectie. Sinds april 2001 zijn de milieueisen voor de emissie van PER (zie paragraaf 6 Wetgeving) aangescherpt. Vanaf die datum moeten alle nieuwe reinigingsinstallaties voldoen aan de nieuwe emissie-eisen voor PER en vanaf 2007 moeten ook alle bestaande installaties zijn aangepast. Toch is volgens de brancheorganisatie NETEX en machinefabrikanten deze norm ook met de huidige zeer geavanceerde machines (zie Figuur 1) niet haalbaar Figuur 1. Moderne PER-machines zijn gesloten en voorzien van diepkoeling.

3 204 4 Textielreiniging in de stomerij Naarstig wordt gezocht naar alternatieve methoden voor het reinigen van kwetsbaar textiel. Zo wordt gekeken naar minder schadelijke organische oplosmiddelen, zoals bijvoorbeeld paraffines en polyglycolen, en naar gebruik van kooldioxide als vervangend oplosmiddel. Ook wordt onderzocht of professioneel natreinigen van kwetsbare kleding breder inzetbaar is. Sommige alternatieven zien er veelbelovend uit, maar zijn nog niet marktrijp of nog niet geaccepteerd. Toch zullen de aangescherpte milieueisen de weg voor alternatieven vrij maken. Deze Chemische Feitelijkheid beschrijft het wasproces in de stomerij, het gebruik van PER en de mogelijke alternatieven. 2. Het wasproces bij de stomerij Ruim de helft van het vuil op kleding is wateroplosbaar (hydrofiel), zoals voedselresten, zweet en urine. Voor het verwijderen van olie, kleurstoffen, huidvet, vet uit levensmiddelen en cosmetica zijn organische (lipofiele) reinigingsmiddelen nodig. De meeste kledingstukken en textielsoorten kunnen thuis in de wasmachine worden gereinigd (zie ook Chemische Feitelijkheden Enzymen in wasmiddelen CF 152 en Huishoudchemicaliën CF 155). Kwetsbare kleding of textiel dat niet nat gereinigd mag worden gaat naar de stomerij waar professionele textielreinigers het wasgoed onder hun hoede nemen. Om het vuil te verwijderen met behoud van de vorm, structuur, kleur en glans van het kledingstuk komt vakmanschap kijken. Kleding kan gemaakt zijn van plantaardige (katoen, linnen), dierlijke (wol en zijde) of synthetische materialen. Wol wordt het meest aangeboden aan de stomerij (21%). Daarna volgen viscose (13 %), polyester (10 %), wol/polyester (10 %), katoen (5 %) en acetaat (4 %) en allerlei mengvezels, zijde, linnen, polyamide en acryl. Met name samengestelde kledingstukken als colberts die uit meerdere materialen bestaan, zijn lastig te behandelen omdat elk materiaal anders kan reageren op vocht, ph en oplosmiddel. 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

4 Textielreiniging in de stomerij Het waslabel Voor de keuze van de juiste reinigingsbehandeling kijkt de textielreiniger naar het waslabel (indien aanwezig) aan het kledingstuk, waarop de kledingfabrikant heeft vermeld welke behandeling het materiaal kan verdragen (zie Figuur 2). 2.2 Voorbehandeling Voordat de kleding gesorteerd de reinigingsmachines in gaat worden vlekken behandeld (gedetacheerd) met vlekkenmiddelen zoals bleekmiddelen, ammonia, waterstofperoxide, amylacetaat, azijnzuur, oxaalzuur, gechloreerde oplosmiddelen of formaldehyde. De vlekkenmiddelen worden met de hand opgebracht en ingewreven, geborsteld of gesponsd. Dit is het voordetacheren. Soms vindt na het reinigingsproces nog nadetachering plaats. 2.3 Hoofdbehandeling Het wasproces gebeurt in de huidige droogreinigingsmachines in een gesloten systeem. Het textiel gaat droog de machine in en komt er weer droog uit (dry-to-dry cleaning). Het reinigingsmiddel wordt in een continu destillatieproces gezuiverd. Voor een goed wasresultaat is de mechanische beweging van het wasgoed essentieel. Vooral deeltjes worden beter verwijderd bij een sterkere mechanische actie. Daarom zijn in de draaitrommel schoepen aangebracht die het wasgoed mee omhoog trekken waarna het weer terugvalt. Dit soort mechanische reinigingswerking werd vroeger, en in sommige landen nog steeds, toegepast door nat wasgoed op stenen uit te slaan. Onderzoek naar het effect van mechanische beweging van vezels heeft laten zien dat het trekken en ontspannen van vezels in weefsels de doorstroom van het oplosmiddel bevordert en daarmee de afvoer van aanwezig vuil. Het hydrofobe of hydrofiele karakter (polariteit) van het reinigingsmiddel is medebepalend voor het wasresultaat. Het reinigingsmiddel bestaat uit een organisch oplosmiddel waaraan extra wasversterkers worden toegevoegd. Deze zorgen voor vlekverwijdering, verstevi-

5 204 6 Textielreiniging in de stomerij Figuur 2. Waskaart met de verschillende textielbehandelingssymbolen. De cirkel is het onderhoudssymbool voor de textielreiniger. De letter in de cirkel geeft aan welk oplosmiddel gebruikt moet worden. A: alle oplosmiddelen (waaronder tetra of tri), F: fluor (Het reinigen met een fluorhoudend middel is in Nederland verboden. Oorspronkelijk stond de F voor Flammable, brandbare middelen.) of P: perchloorethyleen. Een kruis door het symbool betekent niet chemisch reinigen. De balk onder de cirkel betekent: geen water toevoegen aan de reinigingsvloeistof en minder mechanische beweging toepassen, ook bij het drogen. Drogen bij een lagere temperatuur. 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

6 Textielreiniging in de stomerij ging en een antistatisch effect. De belangrijkste zijn enzymen voor eiwitvlekken, bleekmiddelen voor kleurvlekken en wasactieve stoffen, de zogenaamde tensiden. Tensiden maken het vuil los van de vezels, houden het vuil in oplossing of suspensie en zorgen ervoor dat het vuil niet opnieuw neerslaat op de vezels. Tensiden bestaan uit een hydrofiel (waterminnend) en een hydrofoob (waterafstotend) gedeelte waardoor ze geschikt zijn om hydrofobe stoffen in water op te lossen en hydrofiele in organische oplosmiddelen. Er zijn tensiden met hoge affiniteit voor vuil en andere met een hoge affiniteit voor weefsels. Deze laatste dienen als wasverzachter en antistaticum. 2.4 Nabehandeling De vluchtigheid van het gebruikte reinigingsmiddel bepaalt de uiteindelijke droogtijd van het gehele proces. Na het reinigen en drogen kan de kleding weer in model worden gebracht met stoomapparaten. De kledingstukken worden op stoompoppen gezet en doorgeblazen met stoom (zie Figuur 3). De vorm wordt gefixeerd door het kledingstuk vervolgens af te koelen met koude lucht. Tot slot wordt de kleding geperst of gestreken met stoom en stofvrij verpakt Figuur 3. Stoompoppen om de kleding in vorm te brengen.

7 204 8 Textielreiniging in de stomerij 2.5 Voorkómen van krimp en vergrauwing De grootste bedreiging van textiel tijdens ieder reinigingsproces is krimp, dat het gevolg kan zijn van beweging (bewegingskrimp) of ontspanning (ontspanningskrimp). Bewegingskrimp treedt vooral op bij producten die zijn gemaakt van wol (dierenhaar). De haarvezel is bedekt met kleine schubben die dakpansgewijs over elkaar liggen. Als de vezels vochtig worden zwellen ze en gaan de schubben uit elkaar staan. Door het bewegen tijdens het wassen haken de schubben in elkaar en gaan vastzitten, waardoor het kledingstuk krimpt. Bij sterke krimp gaat de draadstructuur verloren en treedt vervilting op. Ontspanningskrimp kan optreden bij gesponnen en geweven materialen. Als gevolg van het spin- en weefproces staan de weefseldraden onder spanning en die verdwijnt als het textiel nat wordt. Krimp is een direct gevolg van contact met water. In organische oplosmiddelen treedt in principe geen krimp op. Een geringe hoeveelheid water in de machine, door voordetachering of hulpstoffen, kan de relatieve vochtigheid echter zo sterk verhogen dat er kans op krimp bestaat. Om dit te voorkomen zijn waterbindende hulpstoffen nodig. Vergrauwing van het kledingstuk kan ontstaan als los geweekt vuil weer op de kleding neerslaat. Het vuil is dan wel van het textiel losgemaakt, maar wordt niet goed in oplossing gehouden. Dit kan het gevolg zijn van te weinig spoelen of een tekort aan wasactieve stoffen. 3. Chemische reinigingsmiddelen Het idee voor droge vlekverwijdering schijnt afkomstig van een Franse kleermaker die per ongeluk een olielamp gevuld met terpentijn omstootte op zijn vieze tafelkleed en de vlekken als sneeuw voor de zon zag verdwijnen. Snel hierna opende hij in 1825 de eerste winkel voor textielreiniging in Parijs. Terpentijn had echter het nadeel dat de geur lang in de kleding bleef hangen, en het werd al snel vervangen door benzeen. Dit liet weliswaar geen blijvende geur na maar was wel brandbaar en toxisch. Daarop werd in 1850 wasbenzine (light petrol, C 5 -C 11 ) gebruikt, dat minder toxisch was en even goed werkte. Omdat al deze koolwaterstoffen het nadeel hebben dat zij brandbaar zijn en met lucht een explosief mengsel kunnen vormen, vond rond 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

8 Textielreiniging in de stomerij een omschakeling plaats naar gechloreerde koolwaterstoffen. Het eerste gechloreerde oplosmiddel was tetrachloormethaan (Tetra). Dit middel loste het vet beter op maar bleek toxisch en corrosief te zijn. Rond 1920, verscheen trichlooretheen (Tri). Dit was goedkoper dan Tetra maar eveneens zeer corrosief en kon het vloeien (bloeden) van textielverven veroorzaken. Het zoeken naar veiligere en geschikte oplosmiddelen leidde vijf jaar later tot Stoddard vloeistof (white spirits, heavy petrol, C 7 -C 12 ), genoemd naar de ontdekker. Dit middel wordt in Amerika, Australië en Japan nog gebruikt. Vanaf 1930 begon de opmars van perchloorethyleen (PER), dat successievelijk de andere koolwaterstoffen verving. In de jaren zeventig werden de chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s, zie ook Chemische Feitelijkheid Ozon CF 157) geïntroduceerd met name voor de behandeling van zeer gevoelig textiel. Vooral CFK 113 (een trifluorchloorethaan) werd veel gebruikt. Vanwege de ozonproblematiek raakten de CFK s in de jaren negentig in diskrediet en sinds 1995 is CFK-113 in Nederland verboden. Tot op de dag van vandaag is in Nederland PER het meest gebruikte chemisch reinigingsmiddel bij stomerijen. 4. Perchloorethyleen Voorlopig wordt meer dan 80% van het textielaanbod in Nederland gereinigd met perchloorethyleen, in de handel ook bekend als PER, de triviale naam voor tetrachlooretheen (zie Figuur 4). Onder normale omstandigheden is PER een kleurloze vloeistof met een etherische geur, die bij een concentratie van 5 ppm herkenbaar is. Het kookpunt is 121 C en het smeltpunt -19 C. Tijdens het laden en lossen, het ontluchten en het uitdampen van gereinigde kleding kan PER-damp vrijkomen in de binnenlucht. Inademing van hoge concentraties PER kan gezondheidsschade veroorzaken. Maar ook langdurige blootstelling aan relatief lage concentraties tijdens het werk Figuur 4. De structuurformule van perchloorethyleen.

9 Textielreiniging in de stomerij kan negatieve effecten hebben op het centraal zenuwstelsel, de nierfunctie en het nageslacht. PER wordt gezien als een verbinding die mogelijk kankerverwekkend is voor de mens. In januari 2003 adviseerde de Gezondheidsraad voor blootstelling op de werkplek een gezondheidskundige grenswaarde van 20 ppm (138 mg/m 3 ) voor de achturige werkdag, met een waarschuwing voor opname door de huid. Vervolgens heeft de Sociaal Economische Raad (SER) in oktober 2003 de bestuurlijke Maximaal Aanvaarde Concentratie (MACwaarde) van 35 ppm vervangen door een lagere wettelijke grenswaarde van 20 ppm. PER is een zogeheten zwarte-lijst stof; het is een persistente stof die in het milieu zeer langzaam wordt afgebroken. Het reinigen met PER vindt plaats bij kamertemperatuur en onder atmosferische druk. Het duurt ongeveer minuten. Daarna kost het nog een half uur om het PER uit de kleding te verwijderen. In de moderne reinigingsmachines wordt PER tijdens het proces in een gesloten systeem gecirculeerd en via destillatie gezuiverd. PER in de drooglucht wordt via diepkoeling gecondenseerd. De drooglucht verlaat daarna de stomerij. Deze destillatie- en condensatieprocessen zijn verplicht volgens de Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) en hierdoor is de uitstoot van PER uiteindelijke met 70% verminderd. Voor droogreiniging op basis van PER zijn zowel de processen, machines als hulpmiddelen geoptimaliseerd en uitontwikkeld. 5. Alternatieve reinigingsmethoden en middelen Veel consortia van kennisinstellingen en bedrijven hebben onderzoek gedaan naar de technische en economische haalbaarheid van alternatieven voor PER. Drie methoden zijn volgens de branche een interessant alternatief voor of naast het huidige reinigen met PER. 5.1 Natreiniging Nieuwe natreinigingsmethoden in de professionele textielreiniging lijken veel op de wasmachine thuis. Er wordt geen gebruik gemaakt van organische oplosmiddelen, maar van weinig water en speciale wasmiddelen. In tegenstelling tot de wasmachine thuis wordt een 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

10 Textielreiniging in de stomerij sterke mechanische beweging van het wasgoed vermeden, waardoor ook tere materialen op deze manier gereinigd kunnen worden. Door kort te wassen bij lage temperatuur met geringe mechanische beweging en toevoeging van speciale middelen, kan krimpschade tijdens het reinigingsproces worden voorkomen. Vezelbeschermende componenten in het wasmiddel, op basis van peptiden en polymeren, kunnen verhinderen dat de vezels zwellen en de schubben van wol gaan uitstaan. Krimp tijdens het drogen kan geminimaliseerd worden door de kleding onder spanning snel te drogen bij een hoge temperatuur. Hiervoor zijn speciale droogkasten en droogpoppen ontwikkeld. De kleding wordt nat op de pop gespannen en door middel van hete lucht gedroogd in circa 5 minuten. Natreinigingstechnieken zijn al geruime tijd beschikbaar. Het eerste professionele systeem voor natreiniging kwam in 1991 op de markt. Eind jaren negentig verscheen een nieuw natreinigingssysteem onder de naam Aquatex, waarbij het water tijdens het wasproces continu wordt rondgepompt en met kracht in de machine wordt gespoten. Natreinigingssystemen zijn nog volop in ontwikkeling. Niet alleen de techniek zelf kan nog worden verbeterd, ook is er nog te weinig kennis en ervaring met deze techniek. Het vergt een degelijke vakkennis om niet-natwasbare kledingstukken toch nat te reinigen. Als het onverhoopt misgaat, zijn textielreinigingsbedrijven aansprakelijk voor de schade als zij P-gelabelde kleding (dat staat voor reinigen met PER ) op een andere manier reinigen. Het grootste obstakel is echter sinds kort uit de weg genomen. In 2002 is natreiniging erkend in de Europese ISO-standaard voor waslabels. Het heeft een eigen symbool gekregen: de letter W, het teken voor wet cleaning (zie Figuur 5). De kledingbranche kan het symbool nu op haar waslabels gebruiken, waarmee een belangrijke stap is gezet voor grotere invoering van deze methode Figuur 5. Symbool voor professioneel natreinigen (wet cleaning) op waslabels: de letter W. De W wordt in een cirkel geplaatst en afhankelijk van de kwetsbaarheid van de stof niet, enkel of dubbel onderstreept.

11 Textielreiniging in de stomerij 5.2 Koolwaterstoffen Traditioneel zijn chemische reinigingsmiddelen lagere gechloreerde koolwaterstoffen (zie paragraaf 3 Chemische reinigingsmiddelen) met PER als meest gebruikte middel. Als alternatief worden sinds 1990 ook weer de zuivere (niet gechloreerde) koolwaterstoffen (paraffines) onderzocht. Deze moeten voldoen aan het minimale vlampunt voor textielreiniging in Europa van 55 C. Toepassing van deze zogenaamde nieuwe koolwaterstoffen vindt met name in Duitsland plaats. In Nederland zijn slechts enkele bedrijven die een koolwaterstofmachine in gebruik hebben. Het gaat om de aromaatvrije, niet-gehalogeneerde koolwaterstoffractie (C 10 -C 13 ) met een vlampunt van 60 C of hoger en een kooktraject van 173 tot 216 C. Het reinigingsproces is vergelijkbaar met dat van PER. In vergelijking met PER zijn deze koolwaterstoffen brandbaarder, lichter, minder vluchtig en ze hebben een lager waterbindend vermogen. Dit vergt extra beveiligingen tegen brand en explosies, maatregelen tegen bacteriegroei en stank (door ophoping van vuil water onder in de tank) en extra middelen om krimp te voorkomen. Sommige soorten textiel gemaakt van kunststoffen (cellulosederivaten, propeen, polystyreen) kunnen worden aangetast. Bovendien is het ontvettend vermogen van deze nieuwe koolwaterstoffen minder dan dat van PER. Ook zijn paraffines schadelijk voor de gezondheid. Ze verdampen echter slecht zodat ze slechts bij verstuiven en bij hogere temperatuur een gevaarlijke concentratie bereiken. Sinds enige jaren is er een Amerikaans middel (Rynex) op basis van glycolethers op de markt. Het bestaat uit een azeotroop mengsel van gesubstitueerde alifatische glycolethers. Het vlampunt is 93,3 C. De veiligheidsbladen vermelden de bestanddelen propyleenglycolmethylether en propyleenglycol-t-butylether. Glycolethers verwijderen zowel hydrofiele als hydrofobe verontreinigingen, zodat toevoeging van wasactieve stoffen niet nodig is. Het middel wordt, voor zover bekend, niet meer in Nederland gebruikt en is nog in ontwikkeling om de nadelen als geringe stabiliteit en een agressieve werking op bepaalde textielsoorten te verminderen. Toepassing van een middel op basis van polysiloxanen (Pure Green voor het Green Earth Cleaning systeem) is na een aanvankelijke start in Amerika om gezondheidsredenen (kankerverdacht) gestaakt. 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

12 Textielreiniging in de stomerij Vloeibaar CO 2 Het reinigend effect van vloeibaar CO 2 is al lang bekend. Het is hydrofoob en olie en vet lossen er goed in op. Om met CO 2 ook hydrofiele vuilcomponenten uit het textiel te verwijderen worden wasversterkers (co-solvents) toegevoegd, zoals lagere alcoholen. Een groot voordeel van vloeibaar CO 2 is de lage viscositeit en hoge diffusieconstante waardoor het goed door textiel heen kan bewegen en het vuil afvoeren. Net zoals bij alle chemische reinigingsmiddelen, moeten ook aan kooldioxide verschillende wasversterkers worden toegevoegd om het reinigend vermogen te optimaliseren (zie ook paragraaf 2.3 hoofdbehandeling). Omdat deze hulpstoffen vaak slecht oplossen in kooldioxide zijn bijvoorbeeld speciale tensiden ontwikkeld. De moleculen hiervan bestaan voor een deel uit fluorpolymeren om ze t oplosbaar te maken in kooldioxide en voor een deel uit hydrofiele en hydrofobe groepen die de vuildeeltjes verwijderen. Het reinigingsproces op basis van CO 2 is relatief mild, veroorzaakt weinig krimp en geeft minder slijtage aan het textiel. Het is beter geschikt voor leer, suède en bont dan PER en koolwaterstoffen. Bepaalde stoffen en weefsels die onder andere acetaat bevatten, geven nog problemen. Acetaatbevattende stoffen krimpen sterk en worden onherstelbaar vervormd. De reinigingstijd van CO 2 is vergelijkbaar met die van PER. Het wasgoed is na 5 tot 20 minuten schoon. Na een spoelcyclus met schoon CO 2 verdampt het achtergebleven CO 2 direct als de druk wordt verlaagd en komt de was droog uit de machine (zie Figuur 6). Het kleur- en geurloze kooldioxide is niet brandbaar of explosief. Ook is het niet giftig of corrosief. In lage concentraties is het ongevaarlijk voor mens en milieu. Bijkomend voordeel is dat CO 2 als afvalproduct van de proces- en bioindustrie ruimschoots voorradig is. In de natuurlijke atmosfeer is kooldioxide aanwezig in een concentratie van 0,033 % (365 ppm). Omdat kooldioxide zwaarder is dan lucht kan het in zeer hoge concentraties zuurstof uit de werkruimte verdringen. Bij concentraties tussen 1 en 3 % verdiept de ademhaling en neemt de hartfrequentie toe. Concentraties hoger dan 12 % kunnen leiden tot bewusteloosheid. Bij opslag van grote hoeveelheden CO 2 is meting van de concentratie gekoppeld aan alarmering en afzuiging dan ook noodzakelijk. CO 2 heeft een MAC-waarde van 5000 ppm.

13 Textielreiniging in de stomerij Figuur 6. Schema van een kooldioxidereinigingsmachine. De wastrommel wordt op druk gebracht met gasvormig CO 2 afkomstig van de bovenkant van de tank. Daarna wordt vloeibaar CO 2 in de trommel gepompt afkomstig van de onderkant. Na reiniging wordt eerst het vloeibare CO 2 teruggepompt. De druk in de trommel wordt verlaagd door het resterende gasvormig CO 2 terug te pompen waarbij het condenseert in de koeler. Bij de ontwikkeling van de CO 2 -technologie ging de aandacht aanvankelijk uit naar de superkritische fase. Het kritisch punt van CO 2 ligt bij een druk van 73,8 bar en een temperatuur van 31 C (zie Figuur 7). CO 2 komt dan in een subkritische toestand waardoor het zowel de eigenschappen van een vloeistof als een gas heeft. Hierdoor kan het zowel spoelen en oplossen als binnendringen in heel kleine poriën. Apparatuur voor een werkdruk boven 70 bar is echter duurder, waardoor vloeibaar CO 2 de voorkeur kreeg. Bij kamertemperatuur wordt CO 2 vloeibaar bij een druk van 57 bar. De afgelopen jaren is er veel onderzoek gedaan naar verschillende systemen voor het reinigen van kleding met CO 2. Het DRYCOT-project is een onderzoek van een Europees MKB-consortium van stomerijen en leveranciers van apparatuur, koolzuur en detergenten, onder leiding van TNO. Zij ontwierpen nieuwe hoge-drukapparatuur en optimaliseerden de procescondities en ontwikkelden nieuwe toevoe- 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

14 Textielreiniging in de stomerij Figuur 7. Het fasediagram van kooldioxide. gingen. De technische haalbaarheid is inmiddels aangetoond. Het wasresultaat met vloeibaar CO 2 is vergelijkbaar of zelfs beter dan reiniging met PER, afhankelijk van de vuilsoort. Pas in 2004 worden de eerste commerciële kooldioxidemachines verwacht. 6. Wetgeving Omdat zo n 80% van het textiel in de stomerij wordt gereinigd met PER is de wetgeving hierop gericht. Op advies van het RIVM is het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR) voor langdurige blootstelling aan PER van de algemene bevolking verlaagd van 2,5 mg/m 3 naar 0,25 mg/m 3. Dit naar aanleiding van nieuwe gegevens over gezondheidseffecten van langdurige blootstelling aan PER in en om textielreinigingsbedrijven. Omwonenden, die gemiddeld tien jaar aan een gemiddelde PER-concentratie van 1,36 mg/m 3 waren blootgesteld, vertoonden neurotoxische effecten, zoals hoofdpijn, duizeligheid en een vertraagde motorische coördinatie. Aanscherping van het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR) maakte een nieuwe AMvB noodzakelijk. Sinds 1 april 2001 is het AMvB 146 Besluit textielreinigingsbedrijven milieubeheer in werking getreden. Dit besluit geeft algemene

15 Textielreiniging in de stomerij voorschriften voor het voeren van een textielreinigingsbedrijf. Het vervangt het Besluit chemische wasserijen milieubeheer Het nieuwe Besluit regelt dat de concentratie van PER boven het textiel dat de machine uitkomt niet meer mag bedragen dan 340 mg/m 3. Bij nieuwe installaties worden alleen nog geavanceerde 5 e generatie PER-machines toegelaten. Bestaande installaties moeten voor 2007 zijn aangepast. Ook moet de stomerijhouder een VOS-registratie (vluchtige organische stoffen) bijhouden in het kader van de Europese VOS-richtlijn van maart Volgens de nieuwe AMvB geldt eveneens voor koolwaterstoffen een gesloten systeem met diepkoeling om emissie te beperken. Omdat koolwaterstoffen brandbaar zijn, moeten de machines beveiligd zijn tegen brand en explosie en voldoen aan de richtlijn van de Commissie Preventie van Rampen. 7. Het gebruik van alternatieven in zicht Door de introductie van diepkoeling, watersloten en koolfilters is de emissie van PER aanzienlijk verminderd. Toch ligt als gevolg van een verdere verlaging van de emissienorm naar 0,25 mg/m 3, (gedeeltelijke) overschakeling naar één of een combinatie van alternatieven voor de hand. In 2006 moet de omslag naar alternatieven voor PER zijn gerealiseerd. In Nederland gaat het om ongeveer 600 chemische wasserijen die 850 PER-machines in gebruik hebben (Europa telt ongeveer PER-machines). Omdat het merendeel van het vuil in water oplosbaar is, blijft volgens velen het reinigen met water een interessante optie. Ongeveer 20% van het totale kledingaanbod wordt nu nat gereinigd. Volgens een onderzoek van de Groningse chemiewinkel zou deze techniek voor ongeveer 80% van het aanbod mogelijk zijn. Voor het gebruik van koolwaterstoffen bestaat in Nederland nog steeds weinig animo. De vergunningsplicht, onzekerheid omtrent het reinigingsresultaat en de verwachting dat het gebruik uiteindelijk aan banden zal worden gelegd, zijn de voornaamste bezwaren. Of CO 2 de nieuwe textielreinigingsmethode voor de toekomst is, zal afhangen van de kostprijs en de ontwikkeling van betere wasactieve hulpstoffen. 43 Chemische Feitelijkheden december 2003

16 Textielreiniging in de stomerij Literatuur en websites - Alternatieven voor perchloorethyleen (PER) voor de reiniging van textiel (1998), J.N. Botteman-Mac Gillavry en C.M. Ree, 1998, Chemiewinkel, Rijksuniversiteit Groningen. - D. Hartmann, Wassen met vloeibaar gas en amides, Delft Integraal, 2002 no 6. - Tetrachloroethylene (PER), Gezondheidsraad 14 januari 2003, publicatie no. 2003/01OSH, en 18 februari 2003, publicatie no. 2003/04OSH, Den Haag. - P.J. Smits en M.A. Verbeek, DM 138 Textielreiniging met CO 2 ; Reinigingsmethode voor de toekomst?, TNO Reinigingstechnieken, Delft, december M.A. Verbeek, DM 136 Het Aquatex natreinigingssysteem, TNO Reinigingstechnieken, Delft, oktober J.C.J. van der Donck en M.A. Verbeek, Inzetbaarheid van Alternatieve Textielreinigingsmethoden, TNO Reinigingstechnieken, Delft, december Informatieblad textielreiniging, R17 Regelgeving, InfoMil, november 2001, Den Haag. - Kleding met CO 2 reinigen goed voor Europese milieuprijs, persbericht TNO 2 oktober Chemische Feitelijkheid 152, Enzymen in wasmiddelen, oktober Chemische Feitelijkheid 155, Huishoudchemicaliën, oktober Chemische Feitelijkheid 157, Ozon, november 1998 Internet - Technologisch Kenniscentrum Textielverzorging, - Netex, de Nederlandse Vereniging van Textielreinigers, - Researchvereniging Textielverzorging, RVT, - CINET, the International Committee of Textile Care, - Vereniging voor textieletikettering voor Was- en Strijkbehandeling, - TNO Industrie,