Geopark de Hondsrug Van alle tijden

Transcriptie

1 Geopark de Hondsrug Van alle tijden Applicatie PartnerscHAp EGN 2012 De Hondsrug Nederland

2 `AA Projectbureau Geopark de Hondsrug Bronnegerstraat TG Borger Van alle tijden Colofon 2012 Geopark de Hondsrug Redactie Cathrien Posthumus Gretha Roelfs Liesbeth Simon Martha Buitenkamp Vormgeving Arjen Snijder (HNC) Fotografie en beelden Marcel Leuning, Jannes van Echten, Jaap Beuker (Drents Museum), Provincie Drenthe, TNO, Alterra, Naturalis, Enno Bregman, Joop v.d. Merbel, Karin Broekhuijsen, Drents Archief, Rianne Post (HNC) e.a. Dit project is mede mogelijk gemaakt door de Europese Unie, Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, Recreatieschap Drenthe, het ministerie van eli, de Mondriaan Stichting en het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, koers noord 2 Geopark de Hondsrug

3 Inhoud A Identiteit van het gebied A1 Naam van de kandidaat 4 A2 Oppervlakte, fysisch en sociaal geografische kenmerken 5 A3 Organisatie en management structuur Geopark 8 B Geologisch erfgoed B1 Locatie van het Geopark de Hondsrug 11 B2 Algemene geologische beschrijving 12 B3/B4 Overzicht en beschrijving van de geosites 21 C Geoconservatie C1 Huidige of mogelijke bedreigingen van geologische waarden 26 C2/C3 Huidige staat van bescherming van de site. Gegevens over het beheer en onderhoud van de sites 27 C4 Lijst en beschrijving van niet geologische sites 30 D Economische activiteit en businessplan D1 Economische activiteit 33 D2 Bestaande en toekomstige faciliteiten 35 D3 Analyse van de geotoeristische potentie 39 D4 Overzicht en beleid van de duurzame ontwikkeling van geo-toerisme en economie, geo-educatie, geo-erfgoed 40 D5 Beleid en voorbeelden van gemeenschaps empowerment 41 D6 Beleid en voorbeelden van bewustwording algemeen publiek en belanghebbenden 42 E Belang en motivatie toetreding EGN/GGN 43 Bronnen 45 Geopark de Hondsrug 3

4 A Identiteit van het gebied A.1 Naam van de kandidaat Geopark de Hondsrug Tijdens de IJstijden vormde het uit Scandinavië oprukkende landijs in Noord Nederland de Hondsrug. De Hondsrug is een uitzonderlijk rechte keileem rug van 70 kilometer lang en meer dan drie kilometer breed en vormt met drie parallele ruggen het Hondsrugcomplex, de kern van het Geopark de Hondsrug i.o. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In het gebied is een geologische geschiedenis van ruim 4 miljoen jaar zichtbaar. Water, wind en ijs hebben in het gebied verschillende afzettingen en structuren gevormd. Op diverse plaatsen is deze geologische rijkdom te zien en te beleven. Naast deze geologische rijkdom bevat de bodem ook een schat aan getuigenissen van een bewoningsgeschiedenis van meer dan jaar. Maar behalve over het (verre) verleden, verhaalt de Hondsrug ook over het recentere verleden, bijvoorbeeld met het essenlandschap uit de middeleeuwen en de grootschalige verveningen van de 19 e en 20 e eeuw. De Hondsrug van nu heeft veel bos, een gevarieerde natuur, rijke, mooie dorpen en een fraai coulissen landschap. Van alle tijden Dit levert een gebied op met een rijkdom aan kwaliteiten, die we met een erkenning als European Geopark willen inzetten voor een duurzame toekomst. De thema s verleden, heden en toekomst verwijzen naar wat was, wat is en wat zal zijn: een oeroud gebied, dat anno nu op een duurzame wijze wordt ontsloten voor de toekomst. Geopark de Hondsrug, van alle tijden dus! middelen moeten worden gevonden. Het is van groot belang om het gebiedsverhaal van onderaf, dus samen met de bevolking, op te bouwen. Via allerlei activiteiten wordt de eigen bevolking, met een vertaling naar het onderwijs, betrokken in het proces. Ook wordt ingezet op geotoerisme en cultuurtoerisme. De recreatief-toeristische ontsluiting van de Hondsrug is goed. Er komen dan ook al sinds jaar en dag veel toeristen. Maar er is meer nodig dan een goede toeristische infrastructuur om aantrekkelijk en onderscheidend te blijven. In 2010 zijn de regionale overheden en private partijen met elkaar het project Geopark de Hondsrug gestart. Onder leiding van de stuurgroep werkt het projectbureau met diverse organisaties samen aan productontwikkeling en promotie om de Hondsrug beter op de landelijke en internationale kaart te zetten. Dit draagt bij aan het draagvlak voor de instandhouding van de gebiedskwaliteiten en de duurzame economische ontwikkeling van het gebied. Een belangrijke stap hierin is het streven naar de erkenning van Geopark de Hondsrug als European Geopark en daarmee tevens als het eerste Europese Geopark in Nederland. Dit deel van de provincie Drenthe hoort dan bij een wereldwijd netwerk van unieke gebieden met als gezamenlijk doel een duurzame toekomst op te bouwen op basis van een rijke historie. Het is van belang de waarden van het gebied voor de toekomst te behouden en te benutten voor een duurzame economische ontwikkeling van het gebied. De geologische en archeologische kwaliteiten van de Hondsrug zijn redelijk goed beschermd. Toch zijn er steeds weer nieuwe activiteiten die knabbelen aan deze rijkdom. Tegelijkertijd is het in stand houden en beheren van de unieke kwaliteiten een kostbare aangelegenheid, waarvoor steeds opnieuw draagvlak en 4 Geopark de Hondsrug

5 A Identiteit van het gebied A.2 Oppervlakte, fysisch en sociaal geografische kenmerken Borger wordt de Hondsrug doorsneden door het Voorste Diep, een gekanaliseerde bovenloop van de rivier de Hunze. Naast het Hondsrugcomplex kent het gebied nog een aantal bijzondere landschappen. In het noordwesten is dat het beekdal van de Drentsche Aa. Dit is de verzamelnaam voor een stelsel van beken op de zandondergronden in Noord- en Midden-Drenthe. De beken liggen tussen de keileemruggen en vooral de middenlopen worden gevoed door het grondwater (kwel) uit de hoger gelegen ruggen. De Drentsche Aa is één van de laatste gave stroomdalen met hoge natuurwaarden van Nederland. De beken meanderen nog vrij door het oude landschap. Ook de oostelijk van de Hondsrug gelegen rivier de Hunze wordt gevoed met het grondwater dat vanuit de Hondsrug Oppervlakte Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de Nederlandse provincie Drenthe. Het Geopark heeft een oppervlakte van 930 km², ofwel hectare. Het is gelegen in de gemeenten Coevorden, Emmen, Borger-Odoorn, Aa en Hunze en Tynaarlo. De waterschappen Velt en Vecht en Hunze en Aa s zijn verantwoordelijk voor het waterbeheer. Fysisch geografische kenmerken De Hondsrug is het belangrijkste kenmerk van het gebied. Dit is de best zichtbare in een complex van vier keileemruggen. Hij loopt van de stad Groningen naar Zuidoost Drenthe en vormt de oostrand van het Drents Plateau. Bij de stad Groningen is de hoogte ca. 5m. boven NAP, bij Emmen is dat 28m. boven NAP. Bij Iceland Russia Finland Norway Sweden Estonia Fig. A2.1: Latvia Lithuania Denmark Ireland United Kingdom Belarus Holland Poland Belgium France Ukraine Germany Czech Republic Slovakia Austria Switzerland Slovenia Italy Moldova Hungary Romania Boznia and Herzegovina Armenia Serbia Spain Azerbaijan Bulgaria Kosovo Macedonia Albania Portugal Georgia Croatia Turkey Greece Cyprus Malta Geopark de Hondsrug 5

6 Aardkundige hoofdlandschappen van Drenthe Beekdalen %H OH Q EJ FL GHIRUPDW [LPX JODF Hondsrug, subglaciale.hlohpsodw deformatie H (maximum HJ QWKH Saale DDOLHJODF glaciatie) 6PHOWZDW HUDQGYRUPH Keileemplateau (begin Drenthe Saale glaciatie) 6PHOWZDW HUDQGYRUPH QJHGLIHUHQWL HU HUVQHGH GRRU ODFLDD VPHOWZDWHU 6PHOWZDW HUDQGYRUPH + XQ]HGDOHLQG 6DD Smeltwater landvormen (ongedifferentieerd) HUDQGY UPH FKWGDOHLQ 6 DDOLHJODF Smeltwater landvormen (versneden door glaciaal smeltwater) Smeltwater landvormen Hunzedal (einde Saale) Vechtdal (einde Saale glaciatie) 'D WH 6 Geopark de Hondsrug P 3DWK DWD?3URGXFWJU 5:?*,6B&DUWRJUDILH?-HURHQ'3?+ RQGVUXJURXWHVBSUMQUB 1 /BDDUGNKIGODQGV F P[ G

7 in het Hunzedal omhoog kwelt. De Hunze is grotendeels gekanaliseerd, maar de laatste jaren zijn verschillende hermeanderingstrajecten uitgevoerd in het kader van natuurontwikkeling. Hoogte in meters Schoonoord 18 km Hondsrug Exloo Tweede Exloöermond Dwarsdoorsnede Hondsrugcomplex ter hoogte van Exloo Langs de oostflank van de Hondsrug is de structuur van de randveenontginningen nog zichtbaar in het landschap. In het oerstroomdal van de Hunze zijn de dikke veenpakketten inmiddels grotendeels verdwenen door de hoogveenontginningen. Dit heeft geleid tot landschappen van formaat, waar men meer dan vijf kilometer over het land kan kijken. Kenmerkend is de fraaie steile overgang van de veelal beboste Hondsrug naar dit veel lager gelegen open en uitgestrekte gebied. Naar het zuiden gaat het landschap van de hoogveenontginningen over in het Bargerveen, één van de laatste en grootste hoogveengebieden van Nederland. Aan de zuidzijde ligt het beekdal van het Schoonebeekerdiep, met op de overgang naar het (voormalig) veencomplex de uitzonderlijk gaaf bewaarde middeleeuwse dorpen als Westerse Bos, Middendorp en Oosterse Bos. In figuur A2.3 is te zien dat het landschap enorm gevarieerd is. Het Hondsruggebied is cultuurhistorisch gezien al heel oud. Omdat hier de overgangen waren van de hoge droge gronden naar de beekdalen met voldoende water en vruchtbare bodems is het gebied al vanaf de prehistorie bewoond door verschillende bevolkingsgroepen. Ook waren de hoge gronden ideaal als route naar verderop gelegen nederzettingen, reden waarom de Hondsrug al in de prehistorie werd gebruikt als landroute. Veel sporen daarvan zijn nu nog in het gebied terug te vinden en te beleven. Zichtbare monumenten zijn de vele grafheuvels, de hunebedden en celtic fields, de eeuwen oude esdorpenlandschappen en de recentere (rand)veenontginningen. Geopark de Hondsrug heeft een gematigd zeeklimaat, met een gemiddelde jaartemperatuur rond 10 ºC en met gemiddelde maximum zomertemperaturen rond 22 ºC. Er valt jaarlijks gemiddeld ca. 850 mm regen. Het neerslagoverschot is ca. 300 mm. Het aantal uren zon per jaar is circa 1550, met 105 zonnige tot zeer zonnige dagen (KNMI, 2011). Sociaal geografische kenmerken Het gebied heeft ongeveer inwoners en is voor Nederlandse begrippen dunbevolkt met 193 inwoners per km². (De gemiddelde bevolkingsdichtheid van Nederland is 400 inwoners per km²). Meer dan de helft van de inwoners woont in de stad Emmen. De overige inwoners zijn vooral te vinden in de plaatsen Coevorden, Zuidlaren, Borger en Gieten. De bevolkingsomvang is momenteel min of meer stabiel, maar de verwachting is dat deze in 2040 met circa 10% zal zijn afgenomen. Daarbij zal het aantal jongeren en de beroepsbevolking afnemen en het aantal 65+ ers toenemen (Bron Bevolkingsprognose 2012, provincie Drenthe). Het gebied is van oudsher een belangrijk agrarisch gebied met daarnaast veel bos en natuur. In onderstaande figuur is het grondgebruik in percentages aangegeven per sector. 2% Verkeer 17% Bos en natuur 2% Water 7% Bebouwd 1% Semi bebouwd 2% Recreatie 69% Landbouw Grondgebruik in het geoparkgebied (CBS, 2006) Nog steeds werken relatief veel mensen werken in de landbouw, maar daar is de recreatieve sector bijgekomen. De recreatieve sector draagt voor ca. 10% bij aan de werkgelegenheid in het gebied. Verder werken veel inwoners van het Geoparkgebied in nabij gelegen grotere plaatsen als Assen, Groningen en Emmen of zelfs daarbuiten. Geopark de Hondsrug ligt betrekkelijk dicht bij de grote economische centra in het westen van Nederland en Duitsland (Ruhrgebied en Hamburg). Via de snelwegen A28 en de A37 en autowegen N33 en N34 is het gebied uitstekend bereikbaar. Het gebied is per spoor en bus goed ontsloten. De luchthaven Groningen Airport Eelde ligt aan de rand van het gebied. Geopark de Hondsrug 7

8 A Identiteit van het gebied A.3 OrGAnisatie en management structuur Geopark In 2010 is de projectorganisatie Geopark de Hondsrug opgericht. Dit is een tijdelijke structuur, bedoeld voor de eerste fase. Deze fase eindigt eind Dan komt er een nieuwe organisatie, die een robuuste en duurzame basis voor de verdere ontwikkeling en het beheer van het Geopark de Hondsrug biedt. De huidige organisatiestructuur De stuurgroep Geopark de Hondsrug stelt de kaders vast voor het project, bewaakt de inhoudelijke en financiële voortgang en zorgt voor bestuurlijk draagvlak. De stuurgroep bestaat uit de verantwoordelijke gedeputeerde van de provincie Drenthe, bestuurlijke vertegenwoordigers van de vijf gemeenten en een vertegenwoordiger van de terrein beherende organisaties. Een projectgroep adviseert de stuurgroep en adviseert het projectbureau inhoudelijk. De projectgroep bestaat uit vertegenwoordigers van belanghebbende organisaties en betrokken partijen, waaronder het Hunebedcentrum, de Stichting Het Drentse Landschap, de vijf gemeenten, Staatsbosbeheer, Provincie Drenthe, de twee waterschappen, Drents Archief, Recreatieschap Drenthe, ANWB en Marketing Drenthe. De projectgroep staat onder leiding van een onafhankelijk voorzitter. Het projectbureau zorgt voor de dagelijkse uitvoering op basis van een jaarwerkplan dat jaarlijks wordt vastgesteld door de stuurgroep. Het project-bureau is organisatorisch ondergebracht bij het Recrea-tieschap Drenthe. De verschillende activiteiten Excursie naar Terra Vita Geopark worden ontwikkeld door aparte werkgroepen met deskundigen, ondernemers en belanghebbende organisaties. Lokale ondernemers kunnen deelnemen aan een klankbordgroep. De toekomstige organisatiestructuur Na 2013 komt er een permanente organisatie met een stichting als zelfstandige rechtspersoon. De stichtingsvorm maakt het mogelijk om bijdragen uit fondsen te verwerven. Het projectbureau Geopark de Hondsrug heeft een coördinerende functie met een kleine vaste bezetting en maakt gebruik van de inzet van partners uit het netwerk in het gebied. De nieuwe structuur ziet er als volgt uit: Raad van Toezicht Stichting Geopark de Hondsrug Wetenschappelijk Comité Agenda Commissie Adviesteam van betrokken partijen/werkvelden Projectbureau Coördinatie, marketing en communicatie Geopark Netwerk Partnerberaad Overleg met alle partners Partners Uitvoeringsactiviteiten partners Werkgroepen Projecten 8 Geopark de Hondsrug

9 Organisatie-onderdeel Raad van Toezicht Twee bestuurders op voordracht van de provincie Drenthe en de deelnemende gemeenten; Directeur Recreatieschap Drenthe, tevens secretaris RvT; Twee bestuurders namens het Geopark Netwerk Partnerberaad. Agenda Commissie Geopark Provincie Drenthe; Deelnemende gemeenten; Staatsbosbeheer/ Drents Landschap; Recreatieschap Drenthe; Vertegenwoordiger ondernemers organisaties. Geopark Netwerk Partnerberaad Naast de hierboven bij Agenda Commissie genoemde organisaties en instanties: Toeristische ondernemers organisaties in het gebied van het Geopark; Organisaties die expeditiepoorten en hot spots exploiteren of beheren; ANWB; Drents Archief; IVN; Marketing Drenthe; Tourist Info Drenthe; Waterschappen; Secretariaat overleg orgaan Drentsche Aa. Projectbureau (uitvoeringsorganisatie) Projectleiding. Wetenschappelijk comité Voorzitter Prof. Dr. Ir. Theo Spek (landschapsgeschiedenis); Dr. Michiel Gerding (historicus); Dr. Wijnand van der Sanden (archeoloog); Dr. Erik Meijles (fysisch geograaf); Dr. Peter Groote (cultureel geograaf); Drs. Enno Bregman (fysisch geograaf/geoloog). Taken Stelt de kaders vast waarbinnen de uitvoeringsorganisatie opereert; Stelt het jaarplan, de begroting en de jaarrekening van het Geopark vast; Draagt zorg voor bestuurlijk draagvlak van het Geopark; Stuurt de organisatie aan op hoofdlijnen. Adviseert Raad van Toezicht; Coördinerende en informatieve functie; Signaleren en zonodig stroomlijnen van ontwikkelingen bij de partners; Zorgt voor bestuurlijk draagvlak en draagt bij tot de maatschappelijke inbedding van het Geopark de Hondsrug. Onderlinge informatie uitwisseling; Connecties en samenwerking tussen partners bevorderen; Zorgt voor het ambtelijke en maatschappelijk draagvlak; Functioneert als klankbordgroep voor nieuwe ontwikkelingen en kansen. Inhoudelijke voorbereiding en secretariaat van de vergaderingen van de Agenda Commissie; Organiseert het Geopark Netwerk Partnerberaad; Doorontwikkeling van het Geopark-concept; Marketing en promotie; De identiteit versterken via onderwijsactiviteiten en activiteiten van de Hondsrug Academie; Participatie in het Europees Geopark Netwerk. Adviseert de Raad van Toezicht en het projectbureau over de wetenschappelijke bewaking van het proces; Stimuleert wetenschappelijk onderzoek in het gebied. Rol partners De partners van het Geopark vormen een essentiële aanvulling op het projectbureau. Zij voeren diverse activiteiten uit die bijdragen aan het Geopark-concept. Daardoor is het mogelijk om meer te realiseren en wordt het draagvlak bij de aangesloten partners voor het Geopark de Hondsrug behouden en vergroot. Uit de tabel blijkt dat de inzet van de partners meer dan 45 fte s bedraagt. De partners in het project leveren ook inhoudelijke expertise. Bovendien ziet het wetenschappelijk committee met daarin o.a. professor dr. ir. Theo Spek, hoogleraar landschapsgeschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen en drs. Enno Bregman, kwartair geoloog/ glacioloog en promovendus bij de Universiteit Utrecht, toe op de wetenschappelijke invulling van het Geopark. Geopark de Hondsrug 9

10 Kosten en financiering In de ontwikkelfase tot en met halverwege 2014 is er voor het Geopark de Hondsrug 2,27 miljoen beschikbaar. Deze middelen zijn beschikbaar gekomen via (Europese) subsidies, fondsen, private bijdragen en bijdragen van overheden. Daarna is er jaarlijks , begroot. Uit de begroting blijkt dat voor de dekking van de vaste kosten een structurele jaarlijkse bijdrage van de provincie, ondernemers en de vijf gemeenten nodig is. De overheden hebben doormiddel van een intentieverklaring uitgesproken deze bijdrage te willen leveren voor de periode tot en met Deze structurele financiering zal de komende jaren zo effectief mogelijk worden ingezet als cofinancieringkapitaal om daarmee extra middelen voor het gebied te genereren. Daarnaast zal er voortdurend gezocht worden naar mogelijkheden om via marktpartijen, fondsen en subsidieregelingen extra geotoeristische en cultuurhistorische activiteiten in het gebied mogelijk te maken. Begroting organisatie Projectbureau Applicatie Geopark Verhaallijn geologie en overige Database/website Gidsen project Routeontwikkeling Onderwijs project Communicatie Hondsrug Academie Overig Totaal Dekking Koers noord transitie Diverse fondsen * OP-EFRO Gemeenten/Recreatieschap Provincie Drenthe Deelnemers Hondsrug academie Bijdrage private sector ** Totaal A Identiteit van het gebied A.4 Contactgegevens aanvrager * Fondsen: ANWB-fonds, Mondriaanfonds, VSB-fonds, Je Maintiendrai-fonds ** Private sector is inclusief Rabobank Recreatieschap Drenthe / Geopark de Hondsrug i.o. 10 Geopark de Hondsrug C.L.Posthumus Bronnegerstraat TG Borger The Netherlands Telefoon 0031(0) c.posthumus@geoparkdehondsrug.nl Internet

11 B Geologisch erfgoed b.1 locatie van het Geopark de Hondsrug Groningen Geopark de hondsrug Grens Hondsruggebied Yde Hondsrug Vries Assen Zuidlaren Spijkerboor Zeegse Annen Anloo Gasteren Eext Gieten Rolde Rolderrug Water Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de Nederlandse provincie Drenthe. Het gebied wordt gevormd door de gemeenten Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden. In het zuidoosten grenst het gebied aan Duitsland. Coördinaten N: 53,142 Z: 52,631 W: 6,546 O: 7,079 Borger Schoonloo Valthermond 5 Schoonoord Odoorn Valthe Zweeloo Sleen Emmen Nieuw- Dordrecht Barger- Compascuum Klazienaveen Nieuw-Amsterdam Erica Bron TDN / Kadaster Dalen Coevorden Schoonebeek Weiteveen Geopark de Hondsrug 11

12 B Geologisch erfgoed b.2 Algemene geologische beschrijving De Hondsrug, gevormd door ijs, weer en wind Het ontstaan van de Hondsrug laat zich lezen als een geschiedenisboek. Hoe dieper je graaft, hoe verder je teruggaat in de tijd. Tot miljoenen jaren terug. De meeste bladzijden keurig op volgorde. Ze zijn niet door elkaar geschud door aardbevingen en vulkanen, hooguit wat verschoven door het ijs. Hier en daar ontbreken pagina s en sommige bladzijden zijn bijna niet meer te lezen. Nog steeds weten enthousiaste onderzoekers nieuwe feiten aan het licht te brengen en nieuwe pagina s aan het geschiedenisboek van de Hondsrug toe te voegen. In het landschap in Noord-Nederland is een ontstaansgeschiedenis van zo n vier miljoen jaar af te lezen. In de laatste 2,5 miljoen jaar wisselden lange perioden van koude ofwel de ijstijden af met kortere perioden met een wat milder klimaat. Hierna volgt een beschrijving van de vorming van de ondergrond in het gebied in hoofdlijnen. Een wetenschappelijke geologische beschrijving is opgenomen in bijlage 5. De geomorfologische kaart toont de Drentse landvormen (Alterra 2010) Jongere afzettingen van de Eridanos bevatten veel grover zand. De rivier voerde in het Vroeg-Pleistoceen ( ,8 miljoen jaar geleden) steeds meer dooien smeltwater uit Scandinavië en Duitsland af. Ook dit zand werd in dikke pakketten in de delta afgezet. Ze worden de Formatie van Appelscha genoemd. Geologisch profiel van de Hondsrug (NNW-SSE Rijks Geologische Dienst 1971) Vier miljoen jaar geleden in de Eridanos delta Vier miljoen jaar geleden aan het eind van het Tertiair lag het grootste deel van Nederland nog in de Noordzee. In Noord-Nederland bouwde de oerrivier Eridanos vanuit het oosten een delta op. De Eridanos is ergens in Lapland ontstaan. De monding lag zo n 2700 kilometer westwaarts ter hoogte van de oostkust van Engeland. Eridanos voerde het opvallend wit gekleurde zand aan in Noord-Nederland, de Formatie van Peize. Deze laag komt dankzij de stuwing van het ijs tot vrij dicht onder de oppervlakte voor, onder andere bij de grote zandgroeve bij Emmerschans. Elders (bij Schoonloo) komen tertiaire zanden aan de oppervlakte door opheffing van zoutformaties. In de ondergrond - van Schoonloo tot Gasselte - komen zoutruggen en zoutkoepels voor die zo n 250 miljoen jaar geleden gevormd zijn. Zoutdomes in de ondergrond van Noord Nederland (Zechstein, De Gans 2010) IJstijden Zo n 2,5 miljoen jaar geleden begon het Pleistoceen, het geologische tijdvak van de ijstijden. In geologisch gezien korte tijd zakten de temperaturen en schoven grote formaties landijs richting Drenthe. De Eridanosrivier verdween. Tijdens de opeenvolgende ijstijden 12 Geopark de Hondsrug

13 vormden zich grote ijskappen vanaf de Noordpool. Het ijs onttrok steeds meer water aan de oceanen en zeeën. De zeespiegel daalde en grote stukken land vielen droog. Ook in Drenthe moet poolkoude geheerst hebben. Tussen de ijstijden door was het warm en vochtig en ontstonden er bossen. Diersoorten van de Afrikaanse savanne zoals olifanten en leeuwen konden er leven en in die tijd kwamen ook de eerste mensen vanuit Afrika naar het noorden. Aan het eind van het Vroeg-Pleistoceen nam het aantal warme periodes sterk af. Het Midden-Pleistoceen duurde van zo n 780 duizend tot 125 duizend jaar geleden. Er was gemiddeld elke honderdduizend jaar een nieuwe ijstijd. Tijdens de ijstijden was Noordwest Europa één grote steppe: koud, kaal en winderig. Op de steppen leefden grote grazers als steppenneushoorns, mammoeten, oerossen en wisenten. De ijstijden eindigden steeds in een relatief korte tussenijstijd. Dan leek het klimaat op dat van nu. Zeespiegelschommelingen zorgden ervoor dat Nederland afwisselend aan de kust (in de tussenijstijden) of ver van zee (tijdens ijstijden) lag. IJs vormt de ondergrond Tot twee keer toe bereikte tijdens een ijstijd het Scandinavische landijs Noord-Nederland. Waarschijnlijk kreeg Noord-Nederland tijdens de Elster-ijstijd (Elsterien: van tot jaar geleden) voor het eerst met het ijs uit Scandinavië te maken. Het Elsterien bracht dikke lagen Peelozand en in de ondergrond werden diepe geulen gevormd, die vervolgens weer opgevuld werden met onder andere stugge klei. Deze klei werd gebruikt voor het maken van potten en wordt daarom potklei genoemd. Potklei is een smeltwaterafzetting uit het Elsterien. Het is een hele fijne kleisoort, meestal zwartgrijs en slecht doorlatend. Het ligt in dikke pakketten in de ondergrond. Bij Anderen, Gasteren en Loon komt potklei dicht aan de oppervlakte. Elsterafzettingen in Noord-Nederland (Regis II) Op de zandverstuivingen van het Ballooërveld is het Peelozand te zien. Het Peelozand is een smeltwaterafzettingen van zeer fijn wit zand en wordt de Formatie van Peelo genoemd. Het droge zand bevat zogeheten mica s: hele kleine plaatvormige glimmerrijke mineralen. Dit zand is overal in Noord-Nederland in de ondergrond aanwezig, maar komt vooral op de oosthellingen van de Hondsrug aan de oppervlakte. Uitbreiding van het landijs in het Pleistoceen (Plant et al, 2005) Peelozand Geopark de Hondsrug 13

14 De volgende ijstijd, de Saale-ijstijd (Saalien: van tot jaar geleden) vormde het licht golvende keileemlandschap van Noord Nederland. Het ijs bracht de grote zwerfkeien naar Drenthe. Ook de Saale-ijstijd kende een afwisseling van koudere en warmere perioden. Regelmatig trok het landijs zich namelijk een eind terug om duizenden jaren later weer op te rukken. In de tweede helft van het Saalien waren grote delen van Noord- en West-Europa met ijs bedekt. In een aantal fasen bereikte het ijs Noord Nederland. Ten noorden van de Overijsselse Vecht lag één grote gletsjer die in Groningen ongeveer 1000 meter dik moet zijn geweest. De gletsjer duwde voorbij de Vecht ijstongen voor zich uit die het land opdrukten tot stuwwallen. Uiteindelijk kwam het landijs ongeveer tot de lijn Leiden-Nijmegen. Tussen Borger en Buinen is een opvallende laagte te zien, die is ontstaan vanuit een samenspel van tektoniek en ijs. Het is een dalingsgebied dicht naast een zoutkoepel uit het Onder Trias. Vermoed wordt dat er een verband bestaat tussen de opheffing van deze zoutkoepel (bij Gasselte) en het ontstaan van het Voorste Diep. Naderende ijsmassa s hebben geleid tot spanningen in de ondergrond. Dat heeft in gebieden met zoutafzettingen, zoals die ook in de ondergrond van Noord Nederland en Overijssel (Hengelo/Boekelo) voorkomen, een bijzondere uitwerking gehad en niet alleen geleid tot postglaciale opheffing, maar ook tot daling van gebieden. Daling van het Voorste Diep wordt dan ook in verband gebracht met halokinese, volgens een relatief eenvoudig principe: waar opheffing plaatsvindt, vindt in de directe omgeving ook daling plaats. In de Saale-ijstijd volgde een Noordoost-Zuidwest-ijsstroom diepe geulen die in de Elsterijstijd onder het ijs waren ontstaan. Zo n geul ligt er ook bij de zoutkoepel van Gasselte. Deze ijsstroom stelde de bodem ter plekke scheef en vormde een breed dal. Dit is nu het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze en de enige doorsnijding van de Hondsrug. Hoogtekaart Voorste Diep (AHN, Rijkswaterstaat) Aan het eind van de Saale-ijstijd, zo n jaar geleden, bewoog een smalle baan ijs zich vanuit het noordwesten door de huidige provincie Groningen via Oost-Drenthe naar het zuidoosten. De ijsstroom is te volgen tot in het Duitse Münsterland. Aan weerszijden van de oprukkende ijsstroom heeft waarschijnlijk dood, ofwel stilliggend landijs gelegen. Het relatief snel bewegende ijs heeft in Groningen en Drenthe een aantal parallel lopende zand- en keileemruggen gevormd. Van oost naar west zijn duidelijk vier zandruggen te onderscheiden: de Hondsrug, de Rug van Tynaarlo, de Rug van Rolde en de Rug van Zeijen. De westelijke Rug van Zeijen is het minst duidelijk in het landschap waar te nemen. De Hondsrug ontstaat Tijdens het Saalien vormden de Scandinavische gletsjers ook de Hondsrug. Het unieke van dit landschap zijn de uitzonderlijk rechte lijnen van de Hondsrug en de drie parallelle ruggen. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In Noord-Amerika zijn vergelijkbare lineaire glaciale afzettingen, die bekend staan als megaflutes. Vier ruggen 14 Geopark de Hondsrug

15 De Hondsrug Hümmling ijsstroom (Pierik, Bregman & Cohen, in prep). kaart: Lower Trias (Doornenbal et al, 1985) Waarschijnlijk ontstond het patroon van ruggen en laagtes door drukverschillen in het ijs. In de laagtes werd materiaal weg geperst in de richting van de ruggen. De zwaarste ijstong schuurde het Hunzedal uit. De laagtes tussen de vier zandruggen werden de dalen van de Drentsche Aa en het Eelder- en Peizerdiep. Na het smelten van het ijs bleef in Noord-Nederland een dikke laag gletsjerpuin achter. Dit mengsel van klei, zand, grind en stenen noemt men keileem. De dikte van de keileemlaag varieert tussen gemiddeld één en drie meter. Aan de uiteinden van de ruggen is de laag soms meters dik. Ook de diepte varieert. In het centrum van de stad Groningen, op het uiterste puntje van de Hondsrug, is de keileemlaag meer dan zestien meter dik. De Hondsrug is ruim zeventig kilometer lang en neemt in zuidoostelijke richting in hoogte toe, van ongeveer vijf meter boven NAP bij de stad Groningen tot meer dan twintig meter boven NAP bij Emmen. In het noorden is de Hondsrug zo n twee kilometer breed, bij Emmen in totaal ongeveer zeven kilometer. Over zijn volle lengte verdeelt een laagte van tot een kilometer breed de Hondsrug in twee aparte takken. De Hondsrug ijsstroom heeft het eerder genoemde dal van het Voorste Diep deels dichtgeschoven, maar ook heeft smeltwater het dal weer uitgeslepen, waardoor een smeltwaterdal ontstond.het werd het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze. The Proposed new phase model Nieuw glaciatiemodel voor het Saalien (Fase IV: Hondsrug Hümmling ijsstroom, Bregman, Cohen en Smith, in prep). Geopark de Hondsrug 15

16 Aan het eind van de Saale-ijstijd zijn via het Hunzedal en de andere laagten enorme hoeveelheden smeltwater in noordelijke richting afgevoerd. Daarbij heeft het water diepe sporen in het dal achtergelaten. De bodem van het Hunzedal lag zeker veertig meter lager dan nu. Daarna begon het dal zich langzaam met zand en hoogveen te vullen. Vooral in de laatste ijstijd zijn grote hoeveelheden zand in het Hunzedal gewaaid, waardoor het hoogteverschil tussen Hondsrug en Hunzedal nu een stuk kleiner is. Toch is dit voor Drentse begrippen spectaculair: over een afstand van amper één kilometer daalt het terrein meer dan dertien meter. Nog steiler daalt de Hondsrug ten oosten van Annen. Daar is een hoogteverschil van zes meter in het terrein over een afstand van tweehonderd meter. De steile oosthelling is het mooiste zichtbaar in de omgeving van Gieten en Gasselte. De zwerfkeien zijn een imposante herinnering aan de Saale-ijstijd. Drenthe kent een enorme variëteit aan zwerfstenen uit Scandinavië. Het overgrote deel van Scandinavië bestaat uit een oeroud stuk aardkorst met gesteenten die vaak meer dan 2 miljard jaren oud zijn. Zwerfstenen daar vandaan komen in Drenthe veel voor. Van de grootste stenen (tot duizenden kilo s) stapelde het trechterbekervolk zijn hunebedden. De oudste stenen kerkjes hadden fundamenten of muren van zwerfkeien. Bij de middeleeuwse kerken van Emmen en Odoorn is dat nog te zien. Met keitjes of in stukken geklopte grote keien verhardden de Drenten hun wegen en erven. De Drentse keien werden vroeger ook gebruikt als versterking van de zeedijken. Zwerfsteen Hoogteverschil Hunzedal- Hondsrug De laatste ijstijd: geen ijs, wel dekzand, pingo s, vennetjes en veentjes In de Weichsel ijstijd, de derde en voorlopige laatste ijstijd ( tot jaar geleden) bereikte het landijs onze streken niet. Het kwam niet verder dan de Elbe bij Hamburg. Wel heerst er dan een subarctisch klimaat met afwisselend koude en warmere perioden. De zeespiegel daalde meer dan honderd meter door het groeien van de ijskappen. Het grootste deel van de Noordzee viel droog. Het Hondsrug gebied was een eindeloze toendra met hier en daar berken en groepjes dennen, lage struiken en typische toendraplanten. Er leefden grote dieren als mammoeten, wolharige neushoorns en steppenleeuwen. Ook in Drenthe zijn restanten van mammoeten en neushoorns gevonden. Groepen Neanderthalers kwamen honderdduizend jaar 16 Geopark de Hondsrug

17 geleden naar de Hondsrug. Langs het Loonerdiep zijn de resten van een groot Neanderthaler-kampement ontdekt. Elders op de Hondsrug vonden archeologen hun vuistbijlen en de botten van dieren die ze buit gemaakt hadden. kryoturbatie Vuistbijl van Exloo (Jaap Beuker, Drents Museum) In de koude periodes had de wind vrij spel op een nagenoeg kale bodem, waardoor grote hoeveelheden zand werden verplaatst. Op de keileemvloer werd een pakket licht golvend dekzand van één à twee meter dikte afgezet. Veel dekzand is in het Hondsrug gebied tot lange, brede ruggen opgestoven en ligt aan de oppervlakte. Deze betrekkelijk lage vaak oost-west georiënteerde dekzandruggen bepalen mede het reliëf in het landschap. Een kenmerkend voorbeeld is de rug van Schoonebeek met aan de zuidrand daarvan het open beekdal van het Schoonebekerdiep, waarin diverse lage dekzandkopjes te zien zijn. Dekzandrug Gedurende warmere perioden ontdooide de bovengrond. Door de bevroren ondergrond kon het dooiwater niet wegzakken en al snel raakte de grond verzadigd. De afwisseling van dooien en bevriezen plooide en kneedde de bovenste bodem in kronkelende gekleurde laagjes (kryoturbatie), die regelmatig bij graafwerkzaamheden tevoorschijn komen. Ook op de hellingen van de Hondsrug kon het water niet weg in de grond. Deels omdat die nog bevroren was, deels ook vanwege de ondoordringbare keileemlaag die op veel plaatsen onder het ijs gevormd was. Het afstromende water heeft diepe dalen met tal van vertakkingen uitgeslepen, de droogdalen. Vooral op de oostelijke flanken en op de hellingen van het dal van het Voorste Diep zijn ze goed herkenbaar. Droogdal (Anne Martens Naturalis) Veel Drentse vennen zijn ontstaan door opwellend grondwater tijdens de Weichsel-ijstijd. Zodra het water de oppervlakte bereikte, bevroor het. Geleidelijk groeide het opwellende water uit tot hoge ijsheuvels, ofwel pingo s. Ze konden een paar honderd meter in doorsnee worden en enkele tientallen meters hoog. Aanvankelijk was zo n pingo nog met een laag grond bedekt, maar hoe hoger de heuvel werd, hoe meer aarde naar beneden gleed. Aan de voet van de pingo vormde zich een ringwal. Nadat het ijs gesmolten was, bleef een komvormige laagte achter, de pingoruïne. Waar de ondergrond slecht doorlatend was ontstond zo een meertje, dat in latere tijden volgroeide met veen. Ook in het dal van het Voorste Diep is zo n pingo gevormd. Geopark de Hondsrug 17

18 Pingo Holoceen De Weichsel-ijstijd eindigde ongeveer jaar geleden. De periode daarna wordt aangeduid als Holoceen, waar ook onze huidige tijd onder valt. Het werd warmer en de vegetatie herstelde zich. Eerst waren het voornamelijk berkenbossen, toen dennenbossen, waarna de huidige gemengde bossen op de Drentse zandgronden hun intrede deden. De geomorfologische variatie heeft geleid tot de vorming van verschillende bodemtypen. Deze variëren van podzolgronden op het plateau en keileemruggen tot moerige gronden in de depressies. De meeste Drentse veentjes zijn ontstaan door het uitstuiven van de zandbodem in de Weichsel-ijstijd. Pingoruïne Pingoruïnes komen in het Hondsrug gebied veel op de zandruggen voor. Ongeveer één derde van de veentjes hier is destijds als pingo ontstaan. Niet alle pingo s zijn overigens meertjes geworden, omdat niet overal de ondergrond slecht doorlatend was en water dus gewoon kon wegzakken. Bij Gieten en Ees liggen droge pingoruïnes, ook wel gletsjerkuilen genoemd. Veentje Door het smelten van het landijs, steeg het grondwaterpeil en begon zich in de lagere gebieden, zoals in het Hunzedal, laagveen te ontwikkelen. Deze laagvenen groeiden zo hard boven het maaiveld, dat ze niet meer bij het grondwater konden. Onder invloed van regenwater groeide het veen door, wat bekend staat als hoogveen. Gletsjerkuil Er is nog een ander soort gletsjerkuilen die niets met pingo s te maken heeft. Deze stammen uit het Saalien, de ijstijd vóór het Weichselien en ontstonden op plaatsen waar grote blokken ijs bleven liggen toen de ijskap zich terugtrok. Tijdens de jaren die het duurde voor dit ijs gesmolten was, heeft zich rond zo n ijsberg een dikke laag sediment afgezet. Waar het ijs lag, bleef een enorm gat achter, de doodijsgaten. Vermoedelijk is er ligt er zo eentje bij Weerdinge. 18 Geopark de Hondsrug

19 Bargerveen Uit de ligging van de zichtbare archeologische monumenten (de hunebedden, de vele grafheuvels en Celtic Fields) is goed op te maken hoe de mens vooral de Hondsrug gebruikte om te wonen. Schematische weergave hoogveenontwikkeling (Bron Ruimtelijke Waardenkaart Emmen) De hoge droge zandgronden op de Hondsrug vormden aantrekkelijke vestigingsplaatsen. Met de komst van de landbouw ontstonden ook de nederzettingen die in de loop der eeuwen tot dorpen zijn uitgegroeid. Het zijn de typische Drentsche esdorpen, die veelal op de overgangen van nat (beekdal) naar droog (es/heide/ bos) zijn ontstaan. In het centrum lag de brink, een centrale plek, met daaromheen de boerderijen. Aan de rand van het dorp lagen de goorns, de dorps moestuin, kleinschalig verkaveld met hagen en singels. Op de hogere gronden buiten het dorp lagen de essen voor het graan. Zij waren omzoomd door bosjes, de strubben of soms een ringwal. De madelanden, ofwel de graslanden lagen in het nattere beekdal. En buiten de gecultiveerde wereld lag de grote woestenij, het veld, de heide. Daar werden de schapen geweid. De wol en de mest werden nuttig gebruikt. De dorpen Eext, Gasteren en Gasselte zijn voorbeelden van goed bewaard gebleven esdorpen. Vanuit de Hunzelaagte groeide het Bourtangerveen uit tot één van de grootste veencomplexen van Noordwest Europa. Ook de zuidelijke uitlopers van de Hondsrug waren met veen overgroeid met veenpakketten van wel tien meter dik. Turfwinning, ontwatering en ontginning hebben het hoogveen doen verdwijnen en de onderliggende zandgronden zijn weer zichtbaar geworden. Het Bargerveen bij Emmen, één van de laatste hoogveengebieden in Nederland, is nog over van dit reusachtige hoogveencomplex. In de beekdalen zijn nog laagveengebieden aanwezig. Mens in beeld Met het milder worden van het klimaat kwam ook de mens weer in beeld. De Neanderthaler maakte plaats voor de moderne mens, de rendierjagers. De jagers gingen landbouw bedrijven en gingen het land bewerken. De mens bepaalde het landschap. Structuur Esdorp: bebouwing, brinken, woeste grond, hooilanden in beekdal (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe) Geopark de Hondsrug 19

20 Het resultaat is een uitzonderlijk gelaagd landschap met elementen en structuren uit verschillende tijdlagen. Vanuit de drogere gronden begon men het enorme veencomplex uit het vroege Holoceen te ontginnen. In eerste instantie om brandstof te verkrijgen, maar later ook om landbouwgrond en woonplaatsen te krijgen. Dit leverde de randveen ontginningen en de veenkoloniën op (zie bijlage 6, Beschrijving van niet-geologische sites). Inmiddels wordt in dit landschap, door oxidatie van de laatste resten organische stof, de oorspronkelijke Laat-Pleistocene / Vroeg Holocene ondergrond weer zichtbaar. Schema tijdlagen met hun namen / kenmerken (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe) Hunebed Borger 20 Geopark de Hondsrug

21 B Geologisch erfgoed b3/b4 Overzicht en beschrijving van de geosites Hierna volgt een kaart en een overzicht van de 51 belangrijkste geosites van het gebied. De selectie van de gepresenteerde geosites is uitgevoerd door fysisch geograaf drs. Anja L.L.M. Verbers, projectleider aardkundig en cultuurhistorisch erfgoed bij Landschapsbeheer Groningen, op basis van de geomorfologische kaart (Alterra, 2010). Deze recent samengestelde kaart bevat veel geomorfologische eenheden en is gebiedsdekkend. Daarnaast is gebruik gemaakt van de database van het document Waardevol Drenthe, beleidsadvies Aardkundige waarden, 2010, provincie Drenthe. drs. Enno Bregman, fysisch geograaf, senior beleidsmedewerker aardkundige waarden provincie Drenthe en onderzoeker/promovendus aan de Universiteit van Utrecht, heeft geadviseerd bij de selectie. In de tabel hierna staat per geosite een korte beschrijving met de geologische betekenis ervan in wetenschappelijk en geomorfologisch opzicht, Ook is aangegeven het internationaal, nationaal en regionaal belang. Een uitgebreide beschrijving per geosite aangegeven is te vinden in bijlage Geosites top 51 Grens Geopark Geosite Kaart geosites top 51 N ,25 5 2,5 7,5 10 Miles Geopark de Hondsrug 21

22 Nr. Naam Beschrijving Geologische waarde* Overige waarden 1 1 De Strubben, Kniphorstbosch Stuifzandgebied met veel microreliëf, sterke samenhang met droogdal, tevens grafheuvels; die op de uitlopers van een paraboolduin liggen. 2 Gasselterveld Stuifzandgebied op de westflank van de Hondsrug. Karakteristiek voor dit gebied zijn de Herenkamp met omwalling, het grit van boswegen en de keienwegen, die bestaan uit kleine zwerfsteentjes, afkomstig uit de keileem. Verder een zandafgraving. Peeloformatie zichtbaar, keileem, grote keien, veentjes en aantal pingoruïnes. 3 Drouwenerzand Actief stuifzandgebied met veel microreliëf en hoogteverschil binnen het gebied van 20 meter. Samenhang met flank Hunzedal, o.a. kwel. Eerste Aardkundig Monument van Drenthe. 4 Odoorner Zand en Molenveld Karakteristieke stuifzandmorfologie. Zeldzaam door morfologie, samenhang met es; aan de rand ligt een pingoruïne. 5 Leewal Hoge en lange rug, waarschijnlijk een esker NW-ZO oriëntatie, verbindt Molenveld met Hunzebos. 6 Stuifduinencomplex Boswachterij Exloo Bebost stuifzandgebied. Ligt in een diep droogdal (zijtak Voorste Diep). Met grafheuvels. 7 Zuidlaardermeer Natuurlijke verbreding van de Hunze, een van de weinige grote natuurlijke meren in het gebied. Relatie met zeespiegelstijgingen in het Holoceen, ontstaan onder invloed van getijdenwerking en oeverafslag. Actuele verlandings- en erosieprocessen. 8 Wegtraject Valthe - Weerdinge Wegtraject over oostelijke flank van de Hondsrug, doorkruist aantal goed beleefbare droogdalen. Goed zicht op Hunzedal. 9 Droogdal Bonnerveld Droogdal met twee dwarsdalen en brede vertakking. Overgang Hondsrug-Hunze goed zichtbaar. 10 Droogdal Kamperriet, Zuid van Valthe Groot droogdal met vertakkingen, nabij hunebed. Overgang Hondsrug-Hunzedal goed zichtbaar. 11 Droogdal Zwarte Hull Vanaf Bonnerdijk fraai uitzicht op oostelijke steile helling van Hondsrug en droogdal; naar het oosten mooi uitzicht op het Hunzedal. 12 Droogdal Hoogeveld Lang en smal goed zichtbaar droogdal, loodrecht op helling, afzettingen zichtbaar in zandgroeve, veldkeienpad. 13 Droogdal Hunzebos Heel lang en smal droogdal, watervoerend en goed zichtbaar. Grafheuvel. 14 Voorste Diep Enige ijssmeltwater doorbraakdal door Hondsrug, duidelijk zichtbaar. 15 Noordesch Anloo Zeer waardevolle es, urnenveld, vondst aardewerk uit de prehistorie en 114 Romeinse munten. W, M, I, N Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch W, M, I, N, R Cultuurhistorisch Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch Cultuurhistorisch W, M, I, N, R Cultuurhistorisch Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch M, N, R Ecologisch Archeologisch W, I, N, R Ecologisch M Educatief W, M, I, N, R Archeologisch W, M, I, N, R Archeologisch M, N, R M, N, R Educatief W, M, I, N, R Ecologisch, Archeologisch, Educatief W, M, I, N, R Ecologisch, Archeologisch, I, N, R Archeologisch Cultuurhistorisch *) W = Wetenschappelijk M = Geomorfologie I = Internationaal belang N = Nationaal belang R = Regionaal belang 22 Geopark de Hondsrug

23 Nr. Naam Beschrijving Geologische waarde* Overige waarden 2 16 Zuid Esch en Molen Esch Anloo Herkenbare, gave, grote essen, omgeven door bos. Zicht op dorp Anloo. 17 Emmer Esch, Emmen Hoogste punt Drenthe, 28,3m +NAP. Grote es, aan rand van stad Emmen. Hunebed (langgraf) van ca B.C en grafheuvel. Aan de zuidkant Brinkdorp Westenesch, beschermd dorpsgezicht. 18 Ballooër Esch, Balloo Bolle es met vrij dun esdek. Ondergrond van keileem en potklei, met steile overgang van es naar beekdal Loonerdiep. Hunebed aan de rand (type ganggraf). 19 Zuidesch Gasteren Es met potklei, overgang naar beekdal Gasterense Diep steil. Goed uitzicht op beekdal. Mooi uitzicht op de es en het beekdal. Samenhang met Gasterensche Holt, boscomplex op potklei met rijke kruidlaag. Poelen met o.a. Alpenwatersalamander. 20 Noordelijkste deel van Hondsrug in Drenthe 21 Buinerveld, cluster kleine pingoruïnes Kleinschalig agrarisch gebied + natuurgebied de Vijftig Bunders op flank Hondsrug-beekdal. Droogdal, pingoruïnes. Verder twee grafheuvels, karrensporen, als onderdeel van de eeuwenoude handelsroute tussen Groningen en Coevorden. Bosgebied met pingoruïnes en gletsjerkuil, een droge pingoruïne in heide met vliegdennen. Bewoningssporen Trechterbeker cultuur. 22 Boswachterij Odoorn Voorbeeld van dekzand op keileem. Goed zichtbaar dekzand/keileemprofiel. Pingoruïne of uitblazingslaagte met stuifduin. Grote zwerfkei (Fins gidsgesteente). 23 Rug van Sleen, met essen van Sleen en Erm Keileem rug parallel aan de Hondsrug, maar westelijker. Zuidelijk begrensd door Holslootdiep, mogelijk een doorbraakdal. 24 Sleenerzand Stuifzandgebied op de rug van Sleen. Het dekzand is over de Rug van Sleen gewaaid en aan de oostzijde gesedimenteerd. Gaaf stuifzandreliëf met heide en vennetjes. Pingo ruïnes. Hunebed De Papeloze Kerk met deksteen van kilo. Galgenberg, archeologische vindplaats. 25 Wegtraject Exloo- Odoorn 26 Rug van Rolde met es en het Taarlose vennetje. Goed beleefbare terreinlaagte tussen twee takken van de Hondsrug tussen Exloo en Odoorn. Duidelijk zichtbare keileemrug. Bolle es. Pingoruïne. Hunebed. Vuursteenvondsten van waarschijnlijk een prehistorisch jachtkampje. I, N, R Cultuurhistorisch Educatief M, I, N, R Archeologisch Cultuur historisch W, I, N, R Archeologisch Cultuur historisch W, M, I, N, R Archeologisch Cultuur historisch Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch Archeologisch Cultuurhistorisch W, I, N Archeologisch Ecologisch W, M, I, N Educatief Ecologisch W, M, I, N Ecologisch Educatief W, M, I, N Ecologisch Archeologisch W, M, I, N, R Ecologisch Educatief W, M, I, N, R Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch Educatief Geopark de Hondsrug 23

24 Nr. Naam Beschrijving Geologische waarde* Overige waarden 3 27 Kampsheide Natuurgebied met heide, pingoruïne en jeneverbesstruwelen, strubben, drasse madelanden in een oud beekdal, oude bosbodems en houtwalletjes. Hunebed, vijftig prehistorische grafheuvels en resten van raatakkers of Celtic fields. 28 Rug van Tynaarlo Parallelle keileem rug. Twee delen, westelijke deel nog enigszins gaaf en zichtbaar vanaf de snelweg. Oostelijk deel vrij sterk bebouwd. Kleinschalig landschap. 29 Beekdal Zeegser Loopje Oostgrens rug van Tynaarlo. Vrij natuurlijk benedenstroomse deel van smal beekdal; Kwel. Reliëf rijk. Op plateauranden bewoning vanaf Neolithicum. 30 Beekdal Westerdiep en Schipborgsediep 31 Beekdal Oudemolense Diep Ongeschonden meanderend beekdal met hooiland, houtsingels en wallen. Rivierduinen met eiken. Stuifzandgebied met ven (Siepelveen). Smalle meanderende beek, diepliggend met hoge dalwanden. Beek is bij Oudemolen door de rug van Tynaarlo gebroken. 32 Beekdal Anlooër Diepje Smal en gaaf beekdal. Nooit ontgonnen natte landjes en elzenbosjes 33 Gastersche Duinen Mogelijk paraboolduinen of rivierduinen met aangrenzende veentjes in oud beekdal dat in Weichselien werd afgesnoerd. Natuurgebied met o.a. Gagel, Veenbies, Lavendelhei, Veenbes en Ronde zonnedauw. Vier grafheuvels in het gebied en een hunebed. 34 Beekdal Looner Diep Sterk meanderende beekloop in potkleiondergrond. Beekdal met paraboolduintjes vormt scheiding tussen de rug van Rolde en de Ballooëresch/ Ballooërveld. 35 Dekzandkopjes Schoonebekerdiep 36 Pingoruïnes en vennen gebied, Grolloërveld en Drouwenerveld 37 Oeverlanden Drentsche Aa, westoever, ten westen van Zuidlaren 38 Oeverlanden Drentsche Aa, oostoever Schipborg-Westlaren 24 Geopark de Hondsrug Dekzandkoppen afgezet op oude rivierzanden van het Schoonebekerdiep en vervolgens verdwenen onder het veen. Hoogteverschillen van een halve meter, met hier en daar een steilrand. Groot gebied met vele pingoruïnes, veentjes, heidevelden en stuifzand; dekzanddepressies. Op keileemplateau. Vormt waterscheiding voor een aantal beken. Stuif- of rivierduincomplex, restant van uitgestrekt en reliëfrijk gebied. Natte graslanden, moerassig gebied met een klein petgat. Okkenveen, een bosje en met water gevulde depressie. Hoge en duidelijke rivierduin met oude eiken. Graslanden en bosschages, pleistocene rivierduinen, waaronder Kymmelsberg (waarschijnlijk een hoog riverduin waarvan de top is verstoven door intensieve betreding). W, I, N, R Archeologisch Ecologisch Educatief Cultuurhistorisch W, I, N, R Ecologisch Cultuurhistorisch W, M, I, N, R Ecologisch Archeologisch W, M, I, N, R Ecologisch Cultuurhistorisch Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch W, I, N, R Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch Archeologisch Cultuurhistorisch W, M, I, N, R Ecologisch W, M, I, N, R W, I, N, R Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch Educatief W, M, I, N, R Ecologisch Educatief

25 Nr. Naam Beschrijving Geologische waarde* Overige waarden 4 39 Ballooërveld Grondmorene welvingen met dekzand en pingoruïne. Een veelheid aan (bijzondere) geomorfologische en cultuurhistorische fenomenen, waaronder stuifzand met bijzondere bodems, pingoruïne met trilveen, Peelozand duidelijk gelamineerd met vorstwig. Grafheuvels uit bronstijd, raatakker complex uit ijzertijd, karrensporenreliëf. 40 Eexterveld Grondmorenewelvingen met dekzand. Dagzomende potkleiafzettingen in smeltwaterlaagten. Groot gebied met hoge gronden en essen. Pingo ruïnes. 41 Westflank Rug van Sleen Grondmorenewelvingen al dan niet bedekt met dekzand. Bosgebied met vennen en/of pingoruïnes en veen/heideterreintjes. 42 Rolderveld Grondmorene welvingen. Heideterrein met pingoruïnes, gave bodemprofielen. 43 Noordbargerbos Bebost stuifzandgebied met veel reliëf. Grens smeltwaterafzettingen. De grootste steen in Drenthe gevonden, de Steen van Noordbarge. 44 Annermoeras Hunzedal, beek(dal) met veen bij Spijkerboor. natuurontwikkeling/herstel oude lopen. 45 Duunsche Landen Rivierduinen complex Duunsche Landen, ook wel De Bulten genoemd; rivierduinen of dekzand parabool uit Weichsel; gecombineerd met de oude loop Hunze. 46 Hunzedal, Oude Landen, Achterste Landen Oud beekdal (met veen) en veenvlakte, met ronde tot ovale laagtes. 47 Bargerveen Restant hoogveen op een uitloper van de Hondsrug. Meerstalblok: natuurreservaat met meerstallen en boekweitgreppels. Amsterdamsche veld: grootschalig verveend en Schoonebeeker veld: randveenontginningen en bovenveengraslanden. 48 Keientuin, Hunebedcentrum Borger Keientuin, een reservaat voor Drentse zwerfstenen en een monument ter nagedachtenis aan de Saale-IJstijd. Bij museum plus grootste hunebed. 49 Kanaal Erica Ter Apel Doorsnijding Hondsrug; geschikt voor informatievoorziening en beleving hoogteverschil. Ontwikkeling IJstijdpad (route met zwerfsteeneilanden) en informatiepaneel. 50 Zandgat de Boer Groeve de Boer, keileem, afzettingspatronen mogelijkheden voor educatie met kunstwerken van Smithson, (Broken Circle en Spiral Hill). 51 Steilrand Donderen Restant zandgroeve, bodemprofiel waarin drie ijstijden en Holoceen zichtbaar zijn. Tweede aardkundig monument van Drenthe. W, M, I, N, R Cultuurhistorisch Archeologisch Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch Educatief W, I, N, R Ecologisch W, I, N, R Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch W, I, N, R Ecologisch W, M, I, N, R Ecologisch W, I, N, R Ecologisch W, I, N, R Ecologisch W Educatief W, I, N, R Educatief W, M, I, N, R Educatief W, I, N, R Educatief Geopark de Hondsrug 25