Vriendschappen van agressieve jongens 1

Transcriptie

1 Jelle J. Sijtsema, Siegwart Lindenberg & René Veenstra Vriendschappen van agressieve jongens 1 SAMENVATTING In deze studie werden twee contrasterende hypothesen getoetst: vriendschapsselectie op basis van soort zoekt soort versus selectie per default. 2 Zo werd achterhaald of de gewenste en daadwerkelijke vriendschappen van agressieve jongens van elkaar verschilden. In een grote steekproef werden agressieve, weinig prosociale jongens (n=181) naar hun vriendschapsnominaties gevraagd en deze werden vergeleken met die van laagagressieve (n=1268) en agressieve, prosociale jongens (bi-strats 3 ; n=55). Bevindingen lieten zien dat laag-agressieve jongens vrienden wensten die laag scoorden op agressie, terwijl agressieve en bi-strats jongens vrienden wensten die gemiddeld scoorden op agressie. In overeenstemming met selectie per default hadden agressieve jongens ook agressieve vrienden, al had dat niet hun voorkeur. Verder wensten agressieve jongens voornamelijk vrienden die emotionele steun gaven, maar ze ontvingen deze niet van hun vrienden. In het geval van agressieve jongens lijkt er dus eerder sprake te zijn van vriendschapsselectie per default dan selectie op basis van soort zoekt soort. 1 Inleiding Als een jongere niet in staat is intieme vriendschappen op te bouwen en in stand te houden kan dat negatieve gevolgen hebben voor de sociale ontwikkeling, zoals eenzaamheid en depressie (Nangle, Erdley, Newman, Mason & Carpenter, 2003) en aanpassingsstoornissen (Bagwell, Newcomb & Bukowski, 1998). Maar hoe zit het met de vriendschappen van agressieve jongens? Uit eerder onderzoek is gebleken dat deze jongens agressieve vrienden hebben (Cairns, Cairns, Neckermann, Gest & Gariépy, 1988; Poulin et al., 1997). Echter, hebben agressieve jongens daadwerkelijk een voorkeur voor agressieve vrienden, zoals op basis van de populaire soort zoekt soort hypothese (McPherson, Smith-Lovin & Cook, 2001) zou worden voorspeld? Tot op heden is er weinig bekend over de vriendschapsvoorkeuren van agressieve jongens. Wie willen zij als vrienden? Wijken hun gewenste vriendschappen af van hun daadwerkelijke vriendschappen? In deze studie richten wij ons op gewenste en daadwerkelijke vriendschappen van agressieve, weinig prosociale jongens en we vergelijken deze met vriendschappen van laag-agressieve en agressief-prosociale (bi-strats) jongens. Onze onderzoeksvraag is: kiezen agressieve jongens hun vrienden op basis van gelijkheid in agressie, of bij gebrek aan beter? 1.1 Vriendschap In de adolescentie vertonen vrienden veel overeenkomsten (Byrne, 1971; McPherson, Smith-Lovin & Cook, 2001). Vrienden lijken bijvoorbeeld op elkaar qua gedrag, kledingstijl, etniciteit en sekse (bijv. Hartup, 1993; Tolson & Urberg, 1993). Er zijn twee processen die hieraan ten grondslag liggen. Aan de ene kant selecteren jongeren elkaar op basis van gelijkenissen (zoals kle- 479 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51 (2012)

2 dingstijl) en aan de andere kant beïnvloeden jongeren elkaar waardoor vrienden steeds meer op elkaar gaan lijken. Uit eerder onderzoek blijkt dat selectie op basis van gelijkheid vaak een sterkere voorspeller is voor vriendschappen in de vroege adolescentie dan beïnvloeding (zie Urberg, Degirmencioglu & Tolson, 1998). In de vroege adolescentie lijken vrienden ook op elkaar wat betreft agressie (Haselager, Hartup, Van Lieshoudt & Riksen-Walraven, 1998; Poulin et al., 1997) en ook hier lijken selectie-effecten sterker dan invloedseffecten (Poulin & Boivin, 2000). Daarnaast vonden Cairns et al. (1988) dat kinderen die door leraren als agressief werden gezien veel wederzijdse vriendschappen hadden met andere agressieve jongeren; selectie op gelijkheid lijkt dus een belangrijke determinant van vriendschap, ook voor agressieve jongeren. Onze hypothesen zijn daarom dat agressieve jongens (a) vrienden willen die, net als zij, agressief zijn; en (b) dat zij deze voorkeuren net zo goed als hun minder agressieve tegenhangers om kunnen zetten in daadwerkelijke vriendschappen. Dit is de gelijkheidsselectie-hypothese. Als we ondersteuning vinden voor deze hypothese kunnen we de eigenschappen van de vriendschapsrelatie verder onderzoeken voor sociale steun. Door hun gebrek aan het geven van emotionele steun en hun instrumentele gedrag (Crick & Dodge, 1996), is het waarschijnlijk dat agressieve jongens van hun vrienden ook alleen instrumentele steun verwachten, zoals praktische steun (bijvoorbeeld door gezamenlijk agressief te zijn tegen anderen) (zie Grotpeter & Crick, 1996). In overeenstemming met de gelijkheidsselectiehypothese, verwachten we daarom dat agressieve, weinig sociale jongens een voorkeur hebben voor vrienden die weinig steun geven en dat ze deze vriendschappen ook kunnen realiseren. Er is echter ook een andere mogelijkheid. Agressieve jongens zouden ook een voorkeur kunnen hebben voor vrienden die sociale steun geven. Het is erg onwaarschijnlijk dat mensen deze behoefte voor affectie niet zouden hebben (Lindenberg, 1996; Ormel, Lindenberg, Steverink & Vonkorff, 1997; Pendell, 2002), zelfs als ze zelf agressief en weinig prosociaal zijn. Daarom is het aannemelijk dat agressieve jongens niet krijgen wat ze wensen als zij andere agressieve jongens als vrienden kiezen die niet in staat zijn affectie te geven. Hoewel agressie kan bijdragen aan populariteit, is het onwaarschijnlijk dat agressie een aantrekkelijke eigenschap is voor vriendschap (Dijkstra, Lindenberg & Veenstra, 2007; Hawley, 2003; Newcomb, Bukowski & Pattee, 1993). Niet alleen zijn agressieve vrienden agressief tegen anderen (Card & Hodges, 2006), ze zullen ook eerder agressie tegen elkaar gebruiken als ze geprovoceerd worden (Leary & Katz, 2005). Daarnaast laten vriendschappen van agressieve jongeren ook minder intimiteit zien dan niet-agressieve vriendschappen (Grotpeter & Crick, 1996). Kortom, dat wat agressieve jongens wellicht het meest willen in een vriendschap, is precies datgene dat ze niet kunnen krijgen: de combinatie van emotionele en praktische steun. Echter, onaantrekkelijk als ze zijn als vrienden, is hun keuze in vriendschappen erg beperkt. Als zij vriendschappen sluiten met andere agressieve jongens, dan is er een goede kans dat ze genoegen moeten nemen met een tweede keus. Dit proces staat ook bekend als selectie per default. Dit leidt tot onze contrasterende hypothesen: (a) agressieve jongens willen vrienden die laag scoren op agressie, net als hun minder agressieve tegenhangers; en (b) ze hebben minder kans om deze vriendschappen te realiseren dan hun minder agressieve tegenhangers. Dit is de selectie per default-hypothese. Daarnaast verwachten we dat agressieve jongens vrienden willen die emotionele en praktische steun kunnen geven. Echter, in wederzijdse vriendschappen verwachten we dat agressieve jongens 480

3 vrienden hebben die niet alleen agressiever zijn dan de vrienden van minder agressieve jongens, maar ook minder sociale steun geven. Er is enig bewijs voor deze hypothese. Zo vonden Aboud en Mendelson (1996) dat agressieve jongeren vaak geen alternatieve vriendschapsopties hadden. Ook lieten Deptula en Cohen (2004) zien dat beschikbaarheid of selectie per default er vaak toe leidde dat afgewezen kinderen noodgedwongen met elkaar omgingen, en hetzelfde zou waar kunnen zijn voor agressieve jongens. Ook Hektner, August en Realmuto (2000) lieten zien dat agressieve zevenjarigen wederzijdse vriendschappen hadden met soortgelijke peers, hoewel ze een duidelijke voorkeur hadden voor niet-agressieve vrienden. Er zijn dus redenen genoeg om de contrasterende hypothesen te toetsen. We toetsten deze hypothesen door ons te richten op vroegadolescente jongens die hoog scoren op agressie en laag op prosociaal gedrag. Op deze manier konden we deze groep ook onderscheiden van bi-strats die juist pro- en antisociale gedragingen combineren en dus ook aantrekkelijke vrienden zijn voor degenen die op zoek zijn naar affectie. Ter validering hebben we de gewenste en daadwerkelijke vriendschappen van laag-agressieve jongens en bi-strats met elkaar vergeleken. We verwachtten dat bi-strats een voorkeur voor prosociale vrienden hebben en dat ze ook in staat zijn deze vriendschappen te realiseren. Hoewel eerdere studies lieten zien dat antisociaal gedrag zich verschillend kan uiten en ontwikkelen in jongens en meisjes (Hawley, 2003; Van Lier, Vitaro, Wanner, Vuijk & Crijnen, 2005; Wentzel, Filisetti & Looney, 2007), was het niet mogelijk om sekseverschillen te toetsen omdat er te weinig agressieve meisjes in onze steekproef zaten. Daarom richtten wij ons alleen op jongens in de TRacking Adolescents Individual Lives Survey (TRAILS) data. 2 Methode 2.1 Steekproef en procedure De TRAILS-studie is een longitudinale cohortstudie naar Nederlandse adolescenten die tweejaarlijks worden gevolgd tot hun vijfentwintigste levensjaar. TRAILS heeft de doelstelling om de mentale en sociale ontwikkeling van jongeren in kaart te brengen en te verklaren. De TRAILS-steekproef besloeg jongeren in vijf gemeenten in het noorden van Nederland (zie voor meer informatie: De Winter et al., 2005). Van de deelnemers van de eerste meting, deed 96,4% ook mee met de tweede meting, die startte in 2003 toen de jongeren 13,5 jaar oud waren. De steekproef die gebruikt werd in de huidige studie betreft een selectie uit de grotere TRAILS-steekproef (Dijkstra, Lindenberg & Veenstra, 2008). Het betreft hier alleen deelnemers die ook meededen aan de peer-nominaties die werden afgenomen op school tijdens de tweede meting. Peer-nominaties werden uitgevraagd in schoolklassen met ten minste drie reguliere TRAILS-deelnemers wat leidde tot een deelname van 172 schoolklassen op 34 scholen in de brugklas (72 klassen) en de tweede klas (100 klassen) van het middelbaar onderwijs. Schoolklassen hadden gemiddeld 18,39 scholieren die meededen (SD = 5,99; 7 tot 30 scholieren per klas). In totaal betrof de peer-nominatie steekproef reguliere TRAILS-deelnemers en van hun klasgenoten. De TRAILS-deelnemers verschilden niet van andere TRAILS-deelnemers met betrekking tot sekse, X 2 (1, N = 2149) = 1,17, p =,28, maar waren wel iets jonger (gemiddelde leeftijd 13,52, SD = 0,51, versus 13,60, SD =0,54), t(2085) = 3,49, p <,001, en scoorden iets lager op agressief gedrag (M = -0,07, SD = 0,88 versus M = 0,07, SD = 1,11), t(2032) = 3,04, p =,002. De huidige studie beperkte zich alleen tot jongens en we hadden volledige peer-nomina- 481

4 tie gegevens van jongens in 141 schoolklassen bestaande uit TRAILSdeelnemers en hun klasgenoten. 2.2 Maten Gewenste en daadwerkelijke vriendschappen We kozen voor een indirecte maat door vriendschapsvoorkeuren van daadwerkelijke vriendschappen te onderscheiden. Als deelnemers worden gevraagd om hun beste vrienden te nomineren en een onbeperkt aantal kunnen noemen, zullen ze klasgenoten nomineren met wie ze graag vrienden zouden zijn (eenzijdige vrienden) en met wie ze daadwerkelijk bevriend zijn (wederzijdse vrienden). Kortom, we gebruiken de eenzijdige vriendschapskeuzes als maat voor gewenste vriendschappen en wederzijdse vriendschapskeuzes voor daadwerkelijke vriendschappen. Om gewenste en daadwerkelijke vriendschappen tussen adolescenten en hun klasgenoten te meten, werd aan de deelnemers gevraagd: Welke klasgenoten zijn je beste vrienden? Deelnemers konden een onbeperkt aantal klasgenoten nomineren. Gewenste en daadwerkelijke vriendschappen waren dichotome variabelen (0 = geen nominatie; 1 = vrienschapsnominatie). Omdat er alleen jongens in onze steekproef zaten, werden nominaties van en naar meisjes weggelaten uit de analyses. In totaal analyseerden we mogelijke vriendschapsnominaties. Agressieve jongens nomineerden 373 vrienden (gemiddeld 2,06), waarvan het 142 (38,1%) wederzijdse vriendschappen betrof. Bi-strats nomineerden 125 (gemiddeld 2,27) vrienden waarvan 78 (62,4%) wederzijds. Laag-agressieve jongens nomineerden gemiddeld 2,31 vrienden. Van deze nominaties waren er (47,6%) wederzijds Agressie Agressie werd gemeten via peer-nominaties. Deelnemers werd gevraagd: Wie vecht veel of maakt ruzie met andere klasgenoten? Vervolgens berekenden we proportiescores voor agressief gedrag door het aantal nominaties per individu te delen door het aantal mogelijke nominaties. Tot slot werden deze scores gestandaardiseerd over de gehele steekproef, zodat de agressiescore een gemiddelde van 0 had met een standaardafwijking van Prosociaal gedrag Prosociaal gedrag werd ook met peernominaties gemeten. Hier maakten we een onderscheid tussen emotionele steun, gemeten met: Welke klasgenoten helpen je als je in de put zit (bijv. problemen thuis)? en praktische steun, gemeten met: Welke klasgenoten helpen jou met praktische problemen (bijv. huiswerk, fiets repareren)? Ook hier berekenden we proportiescores door het aantal nominaties per individu te delen door het aantal mogelijke nominaties. Scores van emotionele en praktische steun (r =,49) werden opgeteld en gestandaardiseerd over de gehele steekproef Sociale steun Voor sociale steun maakten we gebruik van gerichte peer-nominaties. Sociale steun werd geoperationaliseerd als ontvangen emotionele en praktische steun en informeert ons over wie steun aan wie geeft (steun ontvangen = 1, geen steun ontvangen = 0). 2.3 Onderzoeksopzet We construeerden drie groepen: agressieve, bi-strats, en laag-agressieve jongens. Eerst selecteerden we jongens die hoog scoorden op agressie en laag op prosociaal gedrag: de agressieve jongens. Hiervoor kozen we op basis van de peer-nominaties de jongens die in de bovenste 10% zaten op agressie. Echter, om er zeker van te zijn dat het louter agressieve jongens betrof, en niet jongens die pro- en antisociaal gedrag met 482

5 elkaar combineren (bi-strats) (Cairns et al., 1988; Newcomb et al., 1993), selecteerden we alleen jongens die beneden het gemiddelde zaten op prosociaal gedrag. Agressieve jongens die boven het gemiddelde zaten op prosociaal gedrag behoorden tot de groep bi-strats. Jongens die in de laagste 90% op agressie zaten, behoorden tot de groep laagagressieve jongens. Uiteindelijk resulteerde dit in 181 agressieve, 55 bi-strats, en 1268 laag-agressieve jongens. 2.4 Analysestrategie Eerst hebben we beschrijvende statistieken en correlaties berekend voor alle variabelen in de studie voor agressieve, bi-strats en laag-agressieve jongens met betrekking tot gewenste en daadwerkelijke vriendschappen. Om onze hypothesen te toetsen, hebben we logistische multilevel analyse uitgevoerd (in STATA 10.0 Special Edition) om zo de relatie tussen agressief en prosociaal gedrag met gewenste en daadwerkelijke vriendschappen te bestuderen. Multilevel analyse werd uitgevoerd om te controleren voor de geneste datastructuur; nominaties waren genest in individuen, die vervolgens genest waren in schoolklassen. Hoewel we geen expliciete verwachtingen hadden over verschillen tussen schoolklassen wilden we vertekening (bijvoorbeeld door verschillende klasnormen) van de resultaten voorkomen. Analyses werden apart uitgevoerd voor gewenste en daadwerkelijke vriendschappen. In beide gevallen was vriendschap de afhankelijke variabele waar een relatie aanwezig (gecodeerd als 1) of afwezig was (gecodeerd als 0). Op het hoogste geneste niveau controleerden we voor de klassen waarin de jongens zich bevonden. Op het tweede niveau hielden we er rekening mee dat alle nominaties die door één persoon worden gegeven, afhankelijk van elkaar zijn. Kortom, alle vriendschapsnominaties vanuit één persoon, waren genest in die persoon. Op het laagste niveau werden de vriendschapsnominaties geanalyseerd. Voor de logistische multilevel analyses gebruikten we een tweestapsbenadering. In de eerste stap voegden we een dummy aan het model toe om agressieve met laag-agressieve jongens te vergelijken (de agressie-dummy) en een dummy om de bi-strats met de laag-agressieve jongens te vergelijken (de bi-strats-dummy). Verder werden hoofdeffecten toegevoegd voor agressie en prosociaal gedrag van klasgenoten (peers) en sociale steun in termen van ontvangen emotionele en praktische steun. In de tweede stap voegden we interacties toe met de agressie- en bi-strats-dummies om verschillen te toetsen tussen de (gewenste en daadwerkelijke) vriendschappen van agressieve, bi-strats en laag-agressieve jongens. De effecten van agressief en prosociaal gedrag op gewenste en daadwerkelijke vriendschappen worden gegeven in odds-ratio s. Een odds-ratio groter dan één houdt in dat er een grotere kans is op een (gewenste of daadwerkelijke) vriendschap, terwijl een odds-ratio kleiner dan één een lagere kans inhoudt. 3 Resultaten 3.1 Beschrijvende analyses Ongestandaardiseerde proportiegemiddeldes en standaardfouten van gewenste en daadwerkelijke vriendschappen van agressieve, bi-strats en laag-agressieve jongens worden gegeven in Tabel 1. Verschillen in gemiddelden tussen gewenste en daadwerkelijke vrienschappen lieten zien dat agressieve jongens significant vaker een daadwerkelijke vriendschap hadden met andere agressieve jongens. Daarnaast wensten agressieve jongens prosociale vrienden, maar hadden zij minder daadwerkelijke vriendschappen met prosociale klasgenoten. Echter, in daadwerkelijke vriendschappen ontvingen agressieve jongens wel meer steun dan in gewenste vriendschappen. 483

6 Tabel 1 Verschillen tussen gewenste en daadwerkelijke vriendschappen in peer kenmerken en sociale steun voor agressieve, bi-strats en laag-agressieve jongens Gewenste vriendschappen Daadwerkelijke vriendschappen Agressief Bi-strats Laag-agressief Agressief Bi-strats Laag-agressief (n = 181) (n = 55) (n =1268) (n = 181) (n = 55) (n =1268) Variabele M S.E. M S.E. M S.E. M S.E. M S.E. M S.E. Peer kenmerken Agressie a Prosociaal gedrag 0.16 a Sociale steun Ontvangen emotionele steun a a a 0.00 Ontvangen praktische steun a a 0.01 a T-toetsen tussen gewenste en daadwerkelijke vriendschappen lieten zien dat de score op de variabele significant hoger was (p <.05, tweezijdige toets) binnen het agressietype. Noot. M = Gemiddelde; S.E. = Standaardfout. Peer kenmerken van bi-strats en laagagressieve jongens verschilden niet tussen gewenste en daadwerkelijke vriendschappen. Wel ontvingen bi-strats en laag-agressieve jongens meer emotionele steun in daadwerkelijke dan in gewenste vriendschappen. Verder ontvingen laag-agressieve jongens meer praktische steun in daadwerkelijke vriendschappen. 3.2 Correlaties Tabel 2a en 2b laten de correlaties tussen de variabelen voor agressieve en laag-agressieve jongens (2a) en bi-strats (2b) zien. Peer agressie hing positief samen met daadwerkelijke vriendschappen van agressieve jongens, maar niet met gewenste vriendschappen. Gewenste vriendschappen van laag-agressieve Tabel 2a Correlaties tussen vriendschap, agressie en prosociaal gedrag van agressieve jongens [n = 181] beneden en laag-agressieve jongens [n = 1268] boven de diagonaal Gewenste vriendschappen * -0.03* * 0.21* 2. Daadwerkelijke vriendschappen -0.16* * 0.43* 0.39* 3. Peer agressie * * -0.03* -0.02* 4. Peer prosociaal gedrag * * -0.08* 5. Ontvangen emotionele steun 0.19* 0.30* 0.20* -0.05* * 6. Ontvangen praktische steun 0.21* 0.35* 0.16* -0.07* 0.37* - * p <.05, tweezijdige toetsen Tabel 2b Correlaties tussen vriendschap, agressie en prosociaal gedrag van bi-strat jongens (n=55) Gewenste vriendschappen - 2. Daadwerkelijke vriendschappen -0.24* - 3. Peer agressie Peer prosociaal gedrag Ontvangen emotionele steun * 0.14* Ontvangen praktische steun * 0.21* * - * p <.05, tweezijdige toetsen 484

7 jongens hingen negatief samen met peer agressie, al was dit effect zwak. Ontvangen emotionele en praktische steun hingen sterker samen met daadwerkelijke dan gewenste vriendschappen, zowel bij agressieve en laag-agressieve jongens. Door het kleinere aantal bi-strats (n = 55) waren enkele verwachte correlaties net niet significant. Verrassend genoeg hing ontvangen steun voor bi-strats alleen samen met daadwerkelijke vriendschappen. Daarnaast hing peer agressie positief samen met ontvangen steun, wat inhoudt dat bi-strats vrienden hadden die zowel agressief waren alsook steun gaven. 3.3 Logistische multilevel analyses Peer agressie Hoewel Tabel 1 al liet zien dat agressieve jongens verschilden in hun gewenste en daadwerkelijke vriendschappen, kan er met simpele t-toetsen geen rekening worden gehouden met de geneste datastructuur. Tabel 3 en 4 laten daarom de logistische multilevel analyses zien voor respectievelijk gewenste en daadwerkelijke vriendschappen. Random effecten op klassen en individueel niveau laten zien dat er significante verschillen tussen klassen en individuen zitten met betrekking tot gewenste en daadwerkelijke vriendschappen. Op basis van gelijkheidsselectie verwachtten we dat agressieve jongens vrienden wensen die op hen lijken, terwijl agressieve jongens juist minder agressieve vrienden willen volgens de selectie per default hypothese. Interacties met de agressiedummy (Model 2) lieten zien dat agressieve jongens een voorkeur hadden voor klasgenoten die gemiddeld op agressie scoorden. Laag-agressieve jongens hadden een lichte voorkeur voor klasgenoten die laag op agressie scoorden (OR = 0,91). Interacties met de bi-strats-dummy waren niet significant en duidden erop dat de gewenste vriendschappen van bi-strats niet verschilden van die van laag-agressieve jongens. Met betrekking tot daadwerkelijke vriendschappen (Tabel 4), lieten logistische multilevel analyses zien dat agressieve jongens een minder grote kans hadden om deel uit te maken van een wederzijdse vriendschap (OR = 0,68), terwijl bi-strats juist een grotere kans hierop hadden (OR = 2,36). Op basis van gelijkheidsselectie verwachtten we verder dat agressieve en laag-agressieve jongens de vriendschappen kregen die ze wensten. Daarentegen verwachtten we op basis van selectie per default dat agressieve jongens hun vriendschapswensen niet zouden vervullen. Interacties met de agressie-dummy lieten zien dat agressieve jongens een grotere kans hadden om in een daadwerkelijke vriendschap te zitten met andere agressieve jongens (OR = 1,65) vergeleken met laag-agressieve jongens (OR = 0,96). Wederom, bi-strats verschilden niet significant van laag-agressieve jongens wat betreft hun daadwerkelijke vriendschappen Peer prosociaal gedrag en ontvangen steun We onderzochten de gelijksheidshypothese en selectie per default hypothese ook door te kijken naar prosociaal gedrag en ontvangen (emotionele en praktische) steun. Logistische regressies lieten geen verschillen zien tussen agressieve en laag-agressieve jongens wat betreft voorkeuren voor prosociale peers (Tabel 3). Ook waren er geen verschillen tussen bi-strats en laag-agressieve jongens. Echter, met betrekking tot ontvangen steun, was de kans op een gewenste vriendschap groter naarmate er meer emotionele en praktische steun werd gegeven binnen de vriendschap (OR s = 1,66 en 3,34 respectievelijk). Kijkend naar de interactie met de agressie-dummy (Model 2), vonden we dat agressieve jongens een grotere voorkeur hadden voor peers van wie ze emotionele steun ontvingen dan laag-agressieve jongens 485

8 (OR = 2,66). De resultaten voor daadwerkelijke vriendschappen (Tabel 4) lieten verder zien dat de kans op een vriendschap toenam als er emotionele of praktische steun werd ontvangen (OR = 8,40 en 7,45, respectievelijk), ook al hing peer prosociaal gedrag samen met een kleinere kans op een daadwerkelijke vriendschap. Ook was er een substantieel verschil tussen agressieve jongens en de rest. Interacties met de agressie-dummy lieten zien dat de kans op het ontvangen van emotionele steun in daadwerkelijke vriendschappen kleiner was voor agressieve jongens in vergelijking met laag-agressieve jongens (OR = 4,63 versus OR = 8,58). Kortom, agressieve jongens waren niet in staat om hun vriendschapsvoorkeur op dezelfde manier als bi-strats en laag-agressieve jongens te realiseren wat betreft ontvangen steun. 4 Discussie Het feit dat agressieve jongeren ook agressieve vrienden hebben is niet te verklaren op basis van soort zoekt soort. In overeenstemming met selectie per default, konden agressieve jongens alleen wederzijdse vriendschappen realiseren met agressieve jongens, terwijl ze een voorkeur hadden voor minder agressieve vrienden. Wat vriendschap betreft hebben jongens blijkbaar dezelfde voorkeuren, ongeacht hun eigen agressieve gedrag. Agressieve jongens krijgen alleen niet de vrienden die ze graag willen hebben. Zij moeten ge- Tabel 3 Logistische multilevel analyses van ego en peer kenmerken en sociale steun met betrekking tot gewenste vriendschappen Model 1 Model 2 Odds (95% CI) Odds (95% CI) Ratio Ratio Ego kenmerken Agressie-dummy (1= ja) 1.07 ( ) 1.02 ( ) Bi-strats-dummy (1= ja) 0.68 ( ) 0.88 ( ) Peer kenmerken Agressie 0.93 ( ) 0.91* ( ) Prosociaal gedrag 0.96 ( ) 0.98 ( ) Sociale steun Ontvangen emotionele steun 1.66*** ( ) 1.55*** ( ) Ontvangen praktische steun 3.34*** ( ) 3.49*** ( ) Interacties met agressie-dummy Agressie peer ( ) Prosociaal gedrag peer ( ) Ontvangen emotionele steun * ( ) Ontvangen praktische steun ( ) Interacties met bi-strats-dummy Agressie peer ( ) Prosociaal gedrag peer ( ) Ontvangen emotionele steun ( ) Ontvangen praktische steun ( ) Random effecten Estimate S.E. Estimate S.E. Klas niveau 0.60*** *** 0.07 Individueel niveau 1.17*** *** 0.07 * p <.05; ** p <.01; *** p <.001 Noot. CI = Betrouwbaarheidsinterval; Estimate = Geschatte waarde; S.E. = Standaardfout. 486

9 Tabel 4 Logistische multilevel analyses van ego en peer kenmerken en sociale steun met betrekking tot daadwerkelijke vriendschappen Model 1 Model 2 Odds (95% CI) Odds (95% CI) Ratio Ratio Ego kenmerken Agressie-dummy (1= ja) 0.68* ( ) 0.67 ( ) Bi-strats-dummy (1= ja) 2.36*** ( ) 2.67** ( ) Peer kenmerken Agressie 1.03 ( ) 0.96 ( ) Prosociaal gedrag 0.72*** ( ) 0.72*** ( ) Sociale steun Ontvangen emotionele steun 8.40*** ( ) 8.58*** ( ) Ontvangen praktische steun 7.45*** ( ) 7.40*** ( ) Interacties met agressie-dummy Agressie peer *** ( ) Prosociaal gedrag peer ( ) Ontvangen emotionele steun 0.54* ( ) Ontvangen praktische steun ( ) Interacties met bi-strats-dummy Agressie peer ( ) Prosociaal gedrag peer ( ) Ontvangen emotionele steun ( ) Ontvangen praktische steun ( ) Random effecten Estimate S.E. Estimate S.E. Klas niveau 0.46*** *** 0.07 Individueel niveau 1.11*** *** 0.07 * p <.05; ** p <.01; *** p <.001 Noot. CI = Betrouwbaarheidsinterval; Estimate = Geschatte waarde; S.E. = Standaardfout. noegen nemen met agressieve peers als vrienden. Laag-agressieve jongens daarentegen hadden ook een voorkeur voor minder agressieve vrienden maar hadden wel wederzijdse vriendschappen met peers die slechts gemiddeld scoorden op agressie. Hetzelfde vonden we voor bi-strats. De selectie per default-hypothese werd ook ondersteund door te kijken naar sociale steun. Agressieve, laag-agressieve en bi-strat jongens verschilden niet in hun voorkeuren; alle jongens wilden vrienden die hen emotionele en praktische steun gaven. Sterker nog, agressieve jongens (die zelf laag op prosociaal gedrag scoorden) hadden een sterkere voorkeur voor vrienden die emotionele steun gaven dan laag-agressieve jongens. Echter, als we kijken naar daadwerkelijke vriendschappen dan blijkt dat deze niet overeenkomen met vriendschapsvoorkeuren van agressieve jongens. Zo werden hun daadwerkelijke vriendschappen gekenmerkt door weinig emotionele steun. Dit komt overeen met de bevindingen van Aboud en Mendelson (1996), die stelden dat agressieve jongens weinig alternatieven hebben en genoegen moeten nemen met wederzijdse vriendschappen die van mindere kwaliteit zijn. Onze resultaten lieten vier belangrijke dingen zien: 1 Agressieve jongens hadden een voorkeur voor prosociale vrienden, net als iedereen. 2 Hoewel eerdere studies lieten zien dat veel vriendschappen ontstaan door selectie op basis van gelijkheid (McPherson et al., 2001), blijkt dat 487

10 er bij agressieve jongens in de vroege adolescentie eerder sprake is van selectie per default; ze willen dezelfde vrienden als iedereen, maar kunnen deze niet krijgen en worden daarom vrienden met degenen die (ook) niet door de anderen worden gekozen. Hierdoor zijn ze noodgedwongen bevriend met andere agressieve jongens. 3 Hoewel agressieve jongens hun vriendschapswensen niet kunnen vervullen, zijn ze toch in staat om emotionele steun te krijgen van niet-bevriende peers. Dit lijkt erop te wijzen dat agressieve jongens sommige van hun vriendschapswensen, namelijk de behoefte aan affectie, kunnen vervullen, zonder dat er daadwerkelijk sprake is van een vriendschap. Anderzijds zou het kunnen zijn dat er jongens zijn die vriendelijk en sociaal zijn naar iedereen, ongeacht hun agressieve gedrag. 4 Zoals Hawley, Little en Card (2007) eerder al vonden, zijn de adolescenten die op succesvolle wijze pro- en antisociaal gedrag combineren wellicht het beste af wat hun vriendschappen betreft. Uit onze studie bleek ook dat bi-strats niet verschilden van laag-agressieve jongens en zij hadden het hoogste percentage wederzijdse vriendschappen. Dit raakt aan het eerdere werk van Hawley (1999) waarin zij stelt dat deze bi-strats meer toegang hebben tot belangrijke (sociale) middelen. Het zou dus kunnen zijn dat de mate van agressie niet verantwoordelijk is voor selectie per default, maar juist het gebrek aan prosociaal gedrag. 4.1 Beperkingen Onze studie kent helaas ook een aantal beperkingen. Ten eerste is onze studie cross-sectioneel van aard en daarom is het niet mogelijk om het vriendschapsselectieproces zelf te bestuderen. Daarnaast waren de vriendschapsnominaties beperkt tot de eigen schoolklas. Echter, Kiesner, Poulin en Nicotra (2003) hebben ook laten zien dat de buitenschoolse omgeving erg belangrijk is. In andere omgevingen (bijvoorbeeld de buurt) zouden agressieve jongeren misschien wel de gewenste vriendschappen kunnen krijgen. Waar agressie als nadelig wordt gezien op school, kan het op het sportveld wellicht als een voordeel worden gezien. Ook zouden agressieve jongens buiten school misschien wel in hun behoefte voor emotionele steun kunnen voorzien. Tot slot zou het ook kunnen zijn dat agressieve jongens niet goed zijn in het sluiten van vriendschappen en zich in plaats daarvan meer richten op het onderdeel uitmaken van een grotere groep. Op deze manier hebben ze geen hechte vriendschappen en kunnen ze toch nog profiteren van sociale steun vanuit de groep. Een andere beperking heeft te maken met sekseverschillen in agressie. Omdat we alleen keken naar openlijke vormen van agressie, konden we alleen jongens in onze analyses opnemen. In toekomstig onderzoek zou het echter wenselijk zijn om ook te kijken naar andere vormen van agressie, zoals relationele agressie. In de context van de huidige studie is relationele agressie echter ambigue omdat het ook geassocieerd wordt met acceptatie door peers en andere positieve uitkomstmaten (Heilbron & Prinstein, 2008). Ten slotte was de operationalisatie van gewenste vriendschappen niet optimaal. We vroegen niet direct aan de deelnemers welke vrienden zij wensten, maar maten dit indirect via eenzijdige vriendschapsnominaties. Echter, omdat deelnemers tussen de 1 en 16 vrienden nomineerden, lijkt het waarschijnlijk dat een deel van deze nominaties geen echte vrienden betreft, maar eerder laat zien met wie iemand bevriend zou willen zijn (zie ook Hektner et al., 2000). 488

11 4.2 Toekomstig onderzoek en de praktijk Toekomstig onderzoek zou zich kunnen toespitsen op de vraag of agressieve jongens zich ook tegen hun vrienden keren (Leary & Katz, 2005) of dat hun agressie zich beperkt tot niet-vrienden (Card & Hodges, 2006). Verder zou het interessant zijn om te kijken wat de negatieve invloeden van selectie per default op de sociale ontwikkeling van agressieve jongens is. Longitudinale studies zouden zich ook kunnen richten op het causaliteitsvraagstuk: gaat selectie per default vooraf aan de ontwikkeling van ernstiger vormen van agressie door wederzijdse beïnvloeding? Agressieve jongeren ontberen bepaalde sociale vaardigheden, zoals empathie en inlevingsvermogen, die belangrijk zijn om sociale doelen te vervullen (Wentzel et al., 2007). Ook is een gebrek aan intelligentie en empathie gekoppeld aan agressieve conflictoplossing (Björkqvist, Österman & Kaukiainen, 2000). Dergelijke sociale handicaps kunnen worden versterkt door selectie per default doordat agressieve jongeren bevriend raken met andere agressieve, weinig sociale peers. Op deze manier komen ze met agressieve omgangsstijlen in contact, met als gevolg dat ze steeds minder aantrekkelijk worden als vriend voor niet-agressieve peers. Selectie per default zou dus kunnen resulteren in een vicieuze cirkel. In een overzichtsartikel naar antisociaal gedrag, lieten Gifford-Smith, Dodge, Dishion en McCord (2005) zien dat in veel interventies risicojeugd wordt afgezonderd van prosociale, niet-deviante peers. Gezien de processen van selectie per default, zou het misschien beter zijn om interacties tussen agressieve en niet-agressieve jeugd te blijven stimuleren. Hiervoor is ook empirisch bewijs geleverd door Adams, Bukowski en Bagwell (2005) die lieten zien dat het hebben van laag-agressieve vrienden leidde tot een afname van agressie in agressieve jongeren over een periode van zes maanden. Verder leidde een buddy-systeem tussen agressieve en niet-agressieve jongens tijdens een zomerkamp ook tot een afname van agressief gedrag, zelfs als de buddy s geen vrienden van elkaar waren (Hektner, August & Realmuto, 2003). Dergelijke interventies kunnen profiteren van de kennis dat agressieve, weinig sociale jongens graag sociale vrienden willen, net als iedereen. Echter, wat ze waarschijnlijk ontberen zijn de sociale vaardigheden die hen de mogelijkheid geven hun vriendschapswensen te vervullen. NOTEN 1 Dit artikel is gebaseerd op: Sijtsema, J.J., Lindenberg, S. & Veenstra, R. (2010). Do they get what they want or are they stuck with what they can get? Testing homophily against default selection for friendships of highly aggressive boys. The TRAILS study. Journal of Abnormal Child Psychology, 38, Vriendschapsselectie per default houdt in dat het kiezen van vrienden een onwillekeurig proces is en dat vriendschappen worden gesloten bij gebrek aan beter. 3 Bi-strats zijn jongeren die pro- en antisociale gedragsstrategieën met elkaar combineren. GERAADPLEEGDE LITERATUUR Zie hiervoor 489

12 O V E R DE AUTE URS Dr. Jelle J. Sijtsema is werkzaam als universitair docent bij de afdeling Ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit van Tilburg en houdt zich bezig met de ontwikkeling van agressie en depressie bij jongeren. j.j.sijtsema@uvt.nl Prof. dr. Siegwart Lindenberg is hoogleraar bij de vakgroep Sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en de vakgroep Sociale Psychologie aan de Universiteit van Tilburg en houdt zich bezig met cognitieve sociologie. Prof. dr. René Veenstra is hoogleraar bij de vakgroep Sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en houdt zich bezig met de sociale ontwikkeling van adolescenten. 490