CISKA SIKKEL-SPIERENBURG

Transcriptie

1 CISKA SIKKEL-SPIERENBURG nieuwe editie met cijfers 2017

2 Slim nalaten & schenken Editie 2017

3 CISKA SIKKEL-SPIERENBURG

4 21e druk, augustus 2017 Copyright 2017 Consumentenbond, Den Haag Auteursrechten op tekst, tabellen en illustraties voorbehouden Inlichtingen Consumentenbond Auteur: Ciska Sikkel-Spierenburg Verder werkten mee: Asha Stuivenwold (Consumentenbond), Mediæval Tekst en Vorm, Nijmegen Eindredactie: Lisa van Rens Grafische verzorging: PUUR Publishers Illustraties: PUUR Publishers Foto omslag: istockphoto Foto s binnenwerk: istockphoto ISBN NUR 822 Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende op het auteursrecht c.q. de uitgever van deze uitgave, door de rechthebbende(n) gemachtigd namens hem op te treden, niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het KB van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16B Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. Hoewel de gegevens in dit boek met grote zorgvuldigheid zijn bijeengebracht, aanvaardt de uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele (zet)fouten of onvolledigheden. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van derden zo goed mogelijk te regelen; degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.

5 INHOUD Inleiding Nalaten & erven Wie laat na? Wie erft? Wie erft niet? Plaatsvervulling Wettelijke verdeling Wettelijke rechten langstlevende a Vruchtgebruik woning b Vruchtgebruik overige zaken Zelf bepalen wie erft Testament, hoe en wat a Kosten testament Codicil, hoe en wat Samenlevingscontract a Verblijvingsbeding b Overnamebeding Aandachtspunten voor bij de notaris Afwikkeling van de nalatenschap Waaruit bestaat een nalatenschap? a Bezittingen b Schulden Waardevaststelling Aanvaarden of verwerpen a Zuiver aanvaarden b Beneficiair aanvaarden c Verwerpen Begrafenis- en crematiekosten Wat krijgen de erfgenamen? Inbreng van schenkingen Legitieme portie a Berekening hoogte legitieme portie b Vrij en onbezwaard c Stiefkinderen Legaten en lasten INHOUD 5

6 2.8a Legaat b Testamentaire last Verklaring van erfrecht Hoe wordt er verdeeld? a Soorten verdelingen b Uitstel van verdeling Wilsrechten a De langstlevende ouder gaat opnieuw trouwen b De langstlevende ouder overlijdt (1) c De langstlevende ouder overlijdt (2) d De stiefouder overlijdt De executeur Erfbelasting Waardebepaling Alleen als de erflater in Nederland woont? a Rechtskeuze: nationaliteit en woonplaats Vrijstellingen erfbelasting Tarieven erfbelasting Pensioenen/lijfrenten en imputatie Aangifte erfbelasting Bezwaar en beroep a Proceskostenvergoeding Dubbele belasting a Erfbelasting en schenkbelasting b Erfbelasting en overdrachtsbelasting Andere fiscale gevolgen van erven Inkomstenbelasting a Geen wettelijke verdeling? Gemeentelijke heffingen Uitkeringen en subsidies a Sociale uitkeringen b Subsidies c Persoonlijke bijdragen: thuiszorg/wmo Wettelijke regels rond schenken Wat is een schenking juridisch? Vormvereisten Wie mag schenken? SLIM NALATEN & SCHENKEN

7 5.4 Schenken met voorwaarden a Herroepen van een schenking Randgevallen Schenkingen en de fiscus Schenkbelasting Vrijstellingen en tarieven a Vrijstellingen b Tarieven Aangifte schenkbelasting Schenken en belasting besparen Schuldigerkenning Andere fiscale gevolgen van schenken Inkomstenbelasting Overdrachtsbelasting Gemeentelijke heffingen Uitkeringen en subsidies a Sociale uitkeringen b Subsidies c Persoonlijke bijdragen: thuiszorg/wmo Nalatenschapsplanning Huwelijksvermogensrecht a Huwelijkse voorwaarden Testamenten a Vruchtgebruiktestament b Tweetrapsmaking c Keuzelegaattestament d Voogdijtestament e Clausules f Levenstestament Schenkingen De familiebank Overige mogelijkheden a Kapitaalverzekering b Lijfrenteverzekering Emigratie Ouder-kindsituaties Alleenstaandensituaties Bijzondere situaties INHOUD 7

8 8 Overdoen van een eigen huis Het huis in de nalatenschap a Er is niets geregeld b De woning gaat per testament naar de kinderen Schenken van het huis a Schenkbelasting Verkopen van de woning a Kwijtschelden van de koopsom Woonrecht a Vruchtgebruik b Huur c Huur of vruchtgebruik? Begrippen Register SLIM NALATEN & SCHENKEN

9 INLEIDING Vermogen (of het nu geld is of waardevolle goederen zijn) kan op twee manieren aan anderen worden doorgegeven: na het overlijden via de nalatenschap of tijdens leven via een schenking. Beide mogelijkheden komen in dit boek aan bod. We geven informatie over het erfrecht, de erf- en schenkbelasting en de wettelijke regels rond schenken. Bij het erfrecht besteden we aandacht aan de wettelijke regelingen en aan de mogelijkheden daarvan af te wijken in een testament (zie hoofdstuk 1). Uitgangspunt van het huidige erfrecht is de financiële verzorging van de achterblijvende partner (hiermee bedoelen we in dit boek de echtgenoot of de geregistreerd partner). Kinderen komen op de tweede plaats. Maar de kinderen worden in het erfrecht niet helemaal vergeten. In sommige situaties krijgen de kinderen wilsrechten. Die wilsrechten kunnen zij inroepen als hun erfenis verloren dreigt te gaan, bijvoorbeeld als de langstlevende ouder hertrouwt. Wie van het wettelijk erfrecht wil afwijken, heeft een testament nodig. Denk aan de situatie waarin de gehele nalatenschap in eigendom van de kinderen komt en de langstlevende partner het vruchtgebruik van die nalatenschap krijgt of waarin de erflater anderen dan de wettelijke erfgenamen een legaat wil geven. Het kan ook zijn dat de erflater een paar aanpassingen op de wettelijke verdeling wil, hij wil bijvoorbeeld bepalen dat de kinderen in het geheel geen wilsrechten kunnen uitoefenen of dat over de vordering van de kinderen op de langstlevende ouder een bepaalde rente wordt vergoed. Een testament is dus handig om maatwerk te kunnen leveren. Hoofdstuk 2 besteedt aandacht aan de afwikkeling van de nalatenschap. Waaruit bestaat zo n nalatenschap precies en hoe wordt de waarde ervan vastgesteld? Ook geven we informatie over aanvaarden of verwerpen, de inbreng van schenkingen, de legitieme portie en legaten en lasten. Verder komen de wilsrechten aan bod. De erfbelasting bespreken we in hoofdstuk 3. Dit hoofdstuk bevat informatie over hoe deze belasting in elkaar zit en welke zaken rondom de aangifte spelen. We bespreken de hoogte van de tarieven en vrijstellingen en vertellen wat u kunt doen als u het niet eens bent met de aangifte. In hoofdstuk 4 gaan we kort in op enkele andere (fiscale) heffingen en subsidieregelingen die bij nalaten spelen, zoals de inkomstenbelasting, lagere overheidsheffingen en de sociale wetgeving. INLEIDING 9

10 Hoofdstuk 5 gaat over schenken. We behandelen in dit hoofdstuk de verschillende mogelijkheden van schenkingen en de vrijstellingen voor de begiftigde volgens de schenkbelasting. Ook de aangifte voor de schenkbelasting komt ter sprake. Andere (fiscale) heffingen en de mogelijke invloed van een schenking op sociale uitkeringen en subsidies komen in hoofdstuk 6 aan bod. Nalatenschapsplanning, het plannen van de beste combinatie van schenken en nalaten in een specifieke persoonlijke situatie, bespreken we in hoofdstuk 7. Hierbij is onder meer aandacht voor enkele testamentvormen en de combinatie van een testament en huwelijkse voorwaarden. Aan het overdoen van de eigen woning aan de kinderen besteden we het laatste hoofdstuk. De mogelijkheden van schenken of verkopen van de woning komen aan de orde, met aansluitend een toelichting op de keuze tussen de woonrechten huur en vruchtgebruik. Ook is hier aandacht voor de waardebepaling van de woning waarin de overledene ten tijde van zijn overlijden woonde. Vakjargon is in dit boek niet altijd te vermijden. Daarom hebben we achterin een begrippenlijst opgenomen, waarin de vaktermen worden uitgelegd. Via het register is de informatie in dit boek gemakkelijk terug te vinden. Ciska Sikkel-Spierenburg heeft gewerkt als belastingadviseur en financieel onderzoeker bij de Consumentenbond, waarvoor ze diverse financieel-juridische boeken schreef. Momenteel is ze zelfstandig financieel adviseur. 10 SLIM NALATEN & SCHENKEN

11 NALATEN 1 ERVEN In dit hoofdstuk leggen we uit wie kunnen erven, welke (wettelijke) regels aan erven worden gesteld en hoe je kunt bepalen wie wat erft. X 11

12 We krijgen uiteindelijk allemaal te maken met de dood. Na een overlijden gaan de bezittingen naar erfgenamen of andere begunstigden. De aardse bezittingen en schulden vormen de nalatenschap, maar die gaat niet automatisch over. De verkrijgers moeten de nalatenschap ook nog aanvaarden. Twee andere keuzemogelijkheden voor de verkrijgers zijn verwerpen (waarna de nalatenschap wordt aangeboden aan de opvolgende verkrijger) of beneficiair aanvaarden. Daarover schrijven we uitgebreid in par Wie laat na? Degene die nalaat, is de erflater: de overledene. De erflater laat na aan zijn erfgenamen (zie par. 1.2). De erflater is altijd een persoon van vlees en bloed, een natuurlijk persoon. Een erflater hoeft geen vermogen te hebben. Zodra iemand overlijdt, is hij de erflater, zelfs als hij helemaal niets of alleen schulden achterlaat. VOOR BEELD De erflater: drie voorbeelden Jacob en Irene hebben drie kinderen. Jacob overlijdt. Jacob is de erflater, Irene en hun drie kinderen zijn de erfgenamen. Clarissa en Marco hebben twee maanden geleden hun eerste kind, Bobbie, gekregen. Bobbie blijkt een zeldzame hartafwijking te hebben en overlijdt binnen vier maanden. Bobbie heeft nog geen vermogen opgebouwd, toch is hij erflater. Clarissa en Marco zijn de erfgenamen. Harold heeft geen familie meer. Hij zwerft al jarenlang door Nederland en vindt s avonds een slaapplek bij verschillende opvangcentra. Zijn enige bezittingen zijn de kleren die hij draagt. Als Harold overlijdt, is hij erflater. Dat hij geen erfgenamen, bezittingen en schulden heeft, is daarbij niet van belang. 1.2 Wie erft? Wettelijke erfgenamen zijn bloedverwanten en de echtgenoot (of geregistreerd partner). Het gaat hierbij om de niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot. Echtgenoten die beiden niet de intentie hebben hun leven met elkaar te delen en dit ook formeel (via de rechter) tot uitdrukking hebben gebracht, zijn van tafel en bed gescheiden. Overigens is samenwonen op zich geen voorwaarde om als elkaars partner te kunnen worden aangemerkt. Partners die niet samenwonen en duidelijk een (huwelijks)relatie hebben, zijn wel gewoon elkaars echtgenoten. Bijvoorbeeld als iemand werk heeft ver van zijn woonplaats en woonruimte in die plaats huurt om de reistijd naar zijn werk te beperken. 12 SLIM NALATEN & SCHENKEN

13 Duurzaam gescheiden? Duurzaam gescheiden is niet gescheiden, ook niet van tafel en bed. Mensen die duurzaam zijn gescheiden, blijven elkaars (fiscale) partner en erven dus ook van elkaar. Wie uit elkaar is, maar geen verzoek tot scheiding van tafel en bed heeft ingediend, is mogelijk duurzaam gescheiden. Dit geldt voor de erfbelasting nog steeds als gehuwd. Ook fiscaal zijn duurzaam gescheiden personen elkaars partner. Alleen voor de AOW worden zij als ongehuwden gezien, mits ze op verschillende adressen wonen. Duurzaam gescheiden is geen wettelijk begrip. De wet (Burgerlijk Wetboek) spreekt alleen over echtscheiding en scheiding van tafel en bed. De echtgenoot is de enige uitzondering op de bepaling dat alleen bloedverwanten erven. Bloedverwanten tot in de zesde graad (achterneven en -nichten) kunnen erven. Als iemand geen erfgenamen heeft tot in de zesde graad, vervalt zijn nalatenschap aan de staat (als hij tenminste niet zelf iets anders heeft geregeld via een testament, zie par. 1.8). De staat wordt daardoor geen erfgenaam: hij neemt alleen een positief saldo over en aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schulden. Om te bepalen in welke graad iemand verwant is, moet worden teruggerekend naar een gezamenlijke voorvader. Neem als voorbeeld een oom, uw moeders broer. De gezamenlijke voorvader van uw moeder en oom is uw opa (of oma). Tel dan het aantal generaties van uzelf via uw opa naar uw oom. Van uzelf naar uw moeder is één graad. Van uw moeder naar uw opa is de tweede graad. Van uw opa naar uw oom is de derde graad. De oom is dus een bloedverwant in de derde graad. Wie eenmaal weet in welke graad iemand verwant is, kan ook nog bepalen of dit in de rechte linie of in de zijlinie is. En of het in de neergaande linie of in de opgaande linie is. De rechte linie is de lijn van (over)grootouders, ouders, kinderen, kleinkinderen enzovoort. De zijlinie zijn broers, zussen, ooms, tantes, neven en nichten. De neergaande linie is van de oudere generatie naar de jongere generatie, bijvoorbeeld van ouders naar kinderen. De opgaande linie is juist andersom: van de jongere generatie naar de oudere generatie, dus van kinderen naar ouders. Over het algemeen geldt: hoe nader de graad van verwantschap, hoe groter de kans om te erven, hoe lager de tarieven van de erfbelasting en hoe hoger de vrijstellingen. De tarieven van de erfbelasting zijn het laagst voor verervingen in de rechte, neergaande linie (zie tabel 4 op pag. 71). Het Burgerlijk Wetboek noemt vier groepen erfgenamen. Als in de eerste groep een erfgenaam is gevonden, wordt niet verder gekeken in de volgende groepen. Wordt in de eerste groep geen erfgenaam gevonden, dan wordt gekeken in de tweede groep. Bij een erfgenaam in de tweede groep wordt niet verder gezocht in de derde en vierde groep. In de eerste groep bevinden zich de kinderen en de niet van tafel en bed ge- NALATEN & ERVEN 13

14 scheiden echtgenoot (of geregistreerd partner). De kinderen zijn bloedverwanten in de eerste graad. In de tweede groep bevinden zich de ouders en broers en zussen. De ouders zijn bloedverwanten in de eerste graad, broers en zussen zijn bloedverwanten in de tweede graad. In de derde groep zitten de grootouders, zij zijn bloedverwanten in de tweede graad. De vierde groep wordt gevormd door de overgrootouders, zij zijn bloedverwanten in de derde graad. u 1 e graad kinderen uw echtgenoot vader moeder 1 e graad 2 e graad u broer zus opa oma 2 e graad uw vader/moeder 1 e graad u overgrootvader overgrootmoeder 2 e graad 3 e graad uw opa/oma uw vader/moeder 1 e graad u Andere personen dan degenen in deze vier groepen kunnen niet rechtstreeks van iemand erven. Bloedverwanten in een verdere graad van verwantschap dan 14 SLIM NALATEN & SCHENKEN

15 degenen in de groepen kunnen alleen bij plaatsvervulling erven. Verdere plaatsvervulling dan tot en met de zesde graad (zoals de dochter of zoon van de neef van uw vader) is niet mogelijk (zie par. 1.4). Hoewel geregistreerd partners door de wetgever vrijwel altijd gelijk aan gehuwden worden behandeld, is dit niet altijd het geval voor kinderen uit een huwelijk en kinderen uit een geregistreerd partnerschap. Een kind geboren tijdens het huwelijk van zijn ouders, erft automatisch van beide ouders. Een kind geboren tijdens het geregistreerd partnerschap van zijn ouders erft automatisch van zijn ouders als het een man-vrouwrelatie betreft, ook als de man niet de biologische vader is. Bij partners van gelijk geslacht moet de partner van de biologische ouder het kind eerst erkennen, bijvoorbeeld door adoptie. Geadopteerde kinderen hebben familiebanden met beide adoptieouders en kunnen dus van hen erven. Aangezien de familierechtelijke banden met de biologische ouders zijn verbroken, kunnen geadopteerde kinderen niet meer automatisch, dus zonder testament, van hen erven. Pleegkinderen houden familiebanden met hun biologische ouders en kunnen van hen erven; zij kunnen dus niet automatisch van hun pleegouders erven. Stiefkinderen erven niet automatisch van hun stiefouder. Zij houden familiebanden met hun biologische ouders en kunnen van hen erven. Ongeboren kinderen kunnen erven, mits ze als ze op het moment van overlijden van de erflater zouden hebben bestaan recht zouden hebben gehad op (een deel van) de erfenis. Het kind erft pas als het levend ter wereld komt. 1.3 Wie erft niet? De volgorde van erfgenamen is in de vorige paragraaf aangegeven. Maar ook al komt iemand volgens de bloedverwantschap als eerste in aanmerking om te erven, het kan toch voorkomen dat niet diegene, maar een volgende in de lijn erft. Er zijn enkele scenario s waarin een (naaste) bloedverwant niet als erfgenaam wordt beschouwd: De bloedverwant is onwaardig om te erven. Hij is bijvoorbeeld onherroepelijk veroordeeld omdat hij de erflater heeft proberen te doden of een ander misdrijf tegen de erflater heeft gepleegd. Of hij heeft de erflater bedreigd bij het opmaken van een testament of ervoor gezorgd dat bijvoorbeeld een codicil geruisloos is verdwenen. De erflater kan overigens de onwaardige persoon op ondubbelzinnige wijze vergeven en hem zo weer accepteren als erfgenaam. De bloedverwant is door de erflater onterfd. Iedere erfgenaam kan onterfd worden, ook de kinderen. Als zij het niet eens zijn met de onterving, kunnen ze nog een beroep doen op hun legitieme portie (zie par. 2.7): zij hebben dan hooguit recht op een geldvordering. Anderen dan de kinderen (of hun plaatsvervullers, zie par. 1.4) kunnen niets doen tegen een onterving. NALATEN & ERVEN 15

16 De bloedverwant is van erfrecht vervallen. Iemands erfrecht vervalt als hij bijvoorbeeld een bepaalde last of voorwaarde bij de erfenis niet heeft uitgevoerd. Deze persoon is dan geen erfgenaam meer. De bloedverwant verwerpt de erfenis. Verwerpen van een erfenis zal voornamelijk gebeuren als de nalatenschap negatief is: er zijn meer schulden dan bezittingen. Degene die de erfenis verwerpt, is met terugwerkende kracht naar het moment van overlijden geen erfgenaam. Verwerping wordt ook wel toegepast in het kader van nalatenschapsplanning. In dit laatste geval overtreffen de bezittingen wel de schulden, maar heeft degene die verwerpt andere motieven voor de verwerping, zoals bevoordeling van de eigen kinderen (zie ook par. 1.4). De bloedverwant is eerder dan of gelijktijdig met de erflater overleden. Zonder testament gaat de nalatenschap naar de erfgenamen, zoals de wet die aanwijst. Met uitzondering van de echtgenoot en geregistreerd partner kunnen alleen bloedverwanten erfgenamen zijn. Samenwoners erven dus niet van elkaar op grond van het erfrecht. Zij zullen een testament moeten maken om elkaar te kunnen aanwijzen als erfgenaam. In een samenlevingscontract kunnen samenwoners een beperkte regeling treffen voor hun nalatenschap, zie hiervoor par Plaatsvervulling Bij plaatsvervulling nemen de kinderen van een erfgenaam diens plaats in en erven zij in plaats van de oorspronkelijke erfgenaam. De kinderen erven gezamenlijk wat de oorspronkelijke erfgenaam alleen zou hebben geërfd. Een echtgenoot of geregistreerde partner kan niet erven via plaatsvervulling. Als de vader is overleden met achterlating van zijn vrouw en drie kinderen, erven bij het overlijden van de opa (vaders vader) de drie kinderen via plaatsvervulling. De moeder deelt dus niet mee in de erfenis. Daarnaast is plaatsvervulling mogelijk als de oorspronkelijke erfgenaam nog in leven is, maar onwaardig is om te erven; onterfd is; van erfrecht is vervallen; de erfenis zelf heeft verworpen. Het kan dus voorkomen dat een vader zijn erfenis (van zijn vader) verwerpt, zodat zijn kind in zijn plaats kan treden. Dit kan bijvoorbeeld aantrekkelijk zijn als de vader zelf al een aardig vermogen heeft opgebouwd en het vermogen van zijn ouders niet echt nodig heeft. Het vermogen van zijn vader kan dan direct aan zijn kind vererven. Behalve dat het kind niet hoeft te wachten tot zijn eigen vader 16 SLIM NALATEN & SCHENKEN

17 overlijdt voordat hij het vermogen krijgt en kan beheren, levert de verwerping van de vader een (klein) voordeel voor de erfbelasting op in de vorm van een gunstiger belastingtarief. Als het vermogen eerst naar de vader zou gaan, betaalt hij er erfbelasting over. Na vaders overlijden komt het vermogen bij het kind terecht en op dat moment betaalt hij er erfbelasting over. Komt het vermogen daarentegen rechtstreeks bij het kind terecht, dan betaalt hij erfbelasting naar het tarief voor zijn vader, vermeerderd met 80%. In plaats van 2 keer wordt nu 1,8 keer belasting betaald over dit vermogen. Plaatsvervulling kan voorkomen in alle vier de groepen (zie par. 1.2) en gaat niet verder dan tot en met de zesde graad van verwantschap. Plaatsvervullers kunnen zelfs een legitieme portie opeisen als de oorspronkelijke erfgenamen al zijn overleden of onwaardig zijn. Verwerping nalatenschap ten gunste van eigen kinderen Opa Johan overlijdt. Zijn nalatenschap van gaat naar zijn zoon Jeroen. Jeroen betaalt hierover 7979 aan erfbelasting en houdt van de nalatenschap over. Na het overlijden van Jeroen gaat dit bedrag naar Jeroens zoon, Merlijn. Nadat over zijn erfenis 7181 erfbelasting is betaald, houdt Merlijn over van de oorspronkelijke Stel nu dat Jeroen de nalatenschap zou hebben verworpen ten gunste van Merlijn. Merlijn erft dan rechtstreeks van zijn opa. Over de nalatenschap van moet Merlijn aan erfbelasting betalen, waarna hij overhoudt. Plaatsvervulling Nico en Jannie (gehuwd in gemeenschap van goederen, geen testamenten) hebben drie kinderen: Gerard, Henk en Marijke. Gerard is overleden en heeft een vrouw en twee kinderen achtergelaten, Henk heeft een vriendin en geen kinderen, Marijke is getrouwd en heeft één zoon. Jannie komt te overlijden. Wie erven? Er zijn oorspronkelijk vier erfgenamen: Nico, Gerard, Henk en Marijke. Ieder erft voor een vierde deel. Omdat Gerard al is overleden, komen zijn twee kinderen voor hem in de plaats. Deze kinderen erven samen het erfdeel van hun vader. Nico, Henk en Marijke erven ieder een vierde deel, de twee kinderen van Gerard erven elk een achtste (in totaal het een vierde deel van Gerard). VOOR BEELD NALATEN & ERVEN 17