Vierde STOWA afvalwaterketensymposium in Amersfoort: Van beter en schoner, naar duurzamer en doelmatiger
|
|
- Camiel ten Hart
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Vierde STOWA afvalwaterketensymposium in Amersfoort: Van beter en schoner, naar duurzamer en doelmatiger Lang ging het in de afvalwaterketen vooral om beter en schoner. Maar sinds enige tijd wordt ook volop gekeken naar duurzaamheid en doelmatigheid. Dat wordt mede ingegeven door de meerjarenafspraken over energie-efficiency en de bezuinigingen die het Rijk de waterschappen heeft opgelegd. Het vierde afvalwaterketensymposium van STOWA op dinsdag 24 mei jl. stond daarom bijna geheel in het teken van het verbeteren van de energiehuishouding en samenwerking in de waterketen. Dat er wat te halen valt in de waterketen is duidelijk. Waterschappen besteden jaarlijks gemiddeld 100 miljoen euro aan energie. Het overgrote deel daarvan zit m in de afvalwaterzuivering. Studies wijzen uit dat het mogelijk moet zijn het energieverbruik flink te reduceren. Dat kan door anaeroob/zuurstofloos te zuiveren en meer eigen energie op te wekken via slibvergisting. Rwzi s zouden op deze wijze van energieverbruikers, zelfs energieleveranciers kunnen worden. Maar mogen ze dat ook? Voor het beantwoorden van die vraag pakte Unie-jurist Herman Havekes aan het begin van het symposium de Waterschapswet erbij. In artikel 1 staat dat waterschappen de waterstaatkundige verzorging van een bepaald gebied tot doel hebben. Er staat dus niet energievoorziening, stelde hij vast. Havekes voegde daar direct aan toe dat het zojuist gesloten Bestuursakkoord, maar ook het Klimaatakkoord waterschappen de nodige ruimte bieden om activiteiten te ontplooien op het terrein van energieproductie, eventueel samen met private partijen. Sterker nog: volgens Havekes zijn ze dat op grond van die akkoorden zelfs verplicht. Maar die activiteiten moeten wel een relatie hebben met de kerntaken van het waterschap. Tot slot gaf hij de aanwezigen nog een waarschuwing mee: ga niet rechtstreeks energie leveren aan eindverbruikers vanwege allerlei juridische voetangels en klemmen. Zuurstofloos zuiveren Onderzoeker Tim Hendrickx ging hierna dieper in op de mogelijkheden om afvalwater te zuiveren onder zuurstofloze omstandigheden. De huidige generatie rwzi s hebben goede verwijderingsrendementen voor CZV en nutriënten. Maar ze gebruiken veel energie. Gemiddeld 1,2 kwh per kuub afvalwater. Maar liefs 0,7 kwh daarvan gaat op aan beluchting. Anaerobe zuivering verbruikt een fractie van die hoeveelheid, maar werkt
2 alleen goed bij hogere temperaturen. Het verwijdert bovendien weinig nutriënten. Het opwarmen van het binnenkomende afvalwater is geen optie, want daarmee raak je de energiewinst weer kwijt. Vandaar dat bij de WUR iets slims hebben bedacht: een combinatie van een anaerobe all-in-one reactor met twee reactorvaten, en een kleine aerobe nazuivering voor stikstofverwijdering. In het eerste reactorvat vindt, onder normale temperaturen, een deel van de CZV-verwijdering plaats. De geconcentreerde, zwaardere slibdelen die onder deze temperaturen slecht worden afgebroken, worden doorgestuurd naar het tweede reactorvat. Daar wordt het opgewarmd tot 35 graden Celsius. Bij deze temperaturen verloopt de afbraak van deze slibdelen goed. Er vindt biogasvorming plaats, terwijl opgewarmd zuiveringsslib wordt teruggevoerd naar de koude reactor. Daar fungeert het als aanjager van het proces in dit vat. Op deze wijze kun je toe met aanmerkelijk minder energie, berekenden de onderzoekers: zo n 0,65 kwh per kuub afvalwater. Het verwijderen van stikstof vindt plaats in een volgende zuiveringsstap (DAMO of koude anammox). Voor fosfaatverwijdering moet (nog) worden teruggevallen worden op chemische defosfatering. Zwarter water, meer energie Concentratie. Dat is het toverwoord als het gaat om het terugwinnen van energie uit afvalwater. Hoe zwarter het water, hoe beter er energie uit kan worden teruggewonnen via slibgisting. Dit uitgangspunt vormt de basis voor het project DEUGD, waar ook STOWA in participeert. In dit project werd de haalbaarheid onderzocht van het idee om een Deventer nieuwbouwwijk uit te rusten met aparte zwartwatertoiletten. Deze toiletten zuigen de faeces en urne via onderdruk af en gebruiken daarbij zeer weinig spoelwater. Voor de behandeling van deze geconcentreerde afvalwaterstroom kan gebruik worden gemaakt van de bestaande slibgisting op de nabijgelegen afvalwaterzuivering. Uit het onderzoek kwam naar voren dat dit technisch mogelijk is, maar dat de uiteindelijke energiebaten beperkt zijn en flinke investeringen zijn vereist. Het wordt anders als een rwzi alleen maar gescheiden stromen krijgt aangeleverd en de zuiveringsconfiguratie hierop wordt afgestemd, liet Paul Telkamp zien (Tauw). Dit deed hij aan de hand van een casus, een uitbreiding van Almere ( i.e). De biogasproductie verdriedubbelt, het energieverbruik daalt, er kan fosfaat worden teruggewonnen en de kwaliteit van het effluent neemt toe. Toch kan ook dit concept op dit ogenblik financieel niet uit. Dat zou volgens hem kunnen veranderen als er met het zwart water (meer) gft-afval kan worden meevergist. Ook zou het aantrekkelijker kunnen worden als deze vorm van sanitatie -
3 waarbij veel meer energie wordt teruggewonnen - mee wordt genomen in de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) voor nieuwbouwwoningen. Momenteel geldt een EPC-norm van 0,6. Als de norm wordt aangescherpt naar 0,5, wordt het nemen van dit soort sanitatiemaatregelen echt interessant vanuit dit oogpunt, aldus Telkamp. Handboek Slibgisting Volgens Viviane Miska komt er de laatste jaren steeds meer belangstelling voor slibgisting, met name vanuit het oogpunt van energiewinning. Tegelijkertijd lijkt de kennis over dit oeroude proces snel weg te lekken, vertelde ze in haar presentatie over het Handboek Slibgisting. Zo werden de afgelopen tien jaar in Nederland maar vier nieuwe slibgistingsinstallaties gebouwd. Er is duidelijk behoefte aan meer kennis over de werking en optimalisatie van slibgistingsinstallaties, stelde ze. Vandaar dat een consortium van vier ingenieursbureaus (Wittenveen+Bos, MWH, Royal Haskoning en DHV) in opdracht van STOWA werkt aan een praktisch Handboek Slibgisting, afgestemd op Nederlandse omstandigheden. De focus ligt daarbij op slibgisting zonder voorof nabehandeling. Het handboek bevat onder meer een overzicht van de huidige stand van de slibgistingstechniek, en hoofdstukken over ontwerprichtlijnen en systeemkeuze. Verder wordt uitgebreid aandacht besteed aan het optimaliseren van bedrijfsvoering. Ook geeft het handvatten voor het oplossen van operationele problemen. Het handboek is naar verwachting in de zomer van dit jaar gereed. Simultane verwerking van dierlijke en humane meststromen Horen varkens thuis op een afvalwatersymposium? Met die vraag opende Jan Weijma (Leaf) zijn presentatie over een project waarin is gekeken naar het verwerken van dierlijke mest(stromen) op rwzi s. De gedachte erachter is dat door aanscherping van het mestbeleid de druk op gewone mestafvoer gaat toenemen. Daarmee worden alternatieve vormen van mestverwerking steeds aantrekkelijker. Met de mest zou je op rwzi s extra energie opwekken en meer meststoffen kunnen terugwinnen. In het project is onderzocht welke dierlijk-mestromen daarvoor in aanmerking komen, de wijze waarop verwerking zou kunnen plaatsvinden en wat dat zou opleveren. Er werden vier casussen doorgerekend, met verschillende meststromen. Hieruit bleek dat op dit ogenblik de benodigde investeringen en extra kosten niet opwegen tegen de te behalen baten. Maar gezien de ontwikkelingen in de mestmarkt en in afvalwaterzuiveringswereld kan dat in de toekomst anders worden, verwachtte Weijma. Zeker als de betrokken partijen (landbouw, waterzuiveringsbeheerders) bereid zijn de winst dan wel een klein verlies te delen ten faveure van meer duurzaamheid.
4 Dagvoorzitter Jacques Leenen voegde eraan toe dat duurzaamheid wat hem betreft ook iets mag kosten. Een project dat hierop aansluit is SOURCE: Simultanous removal of human and veterinary pharmaceuticals. Marlies Kampschreur vertelde de aanwezigen er meer over. In het project onderzoekt Waterschap Aa en Maas samen met de landbouwsector en een groot aantal andere partijen (w.o. STOWA) de mogelijkheden om via het gecombineerd verwerken van dierlijke en humane urine. De relatief hoge stofconcentraties in de gecombineerde stromen maakt het mogelijk nutriënten terug te winnen en geneesmiddelen en andere componenten efficiënt te verwijderen. Op deze manier worden tegelijkertijd de emissies van stikstof, fosfaat en geneesmiddelen naar het oppervlaktewater beperkt. Inmiddels staat op rwzi Cuijk een pilotinstallatie waar praktijkonderzoek wordt verricht. Verbeterd gescheiden rioolstelsels verder verbeteren In Nederland liggen tegenwoordig op veel plaatsen verbeterd gescheiden rioolstelsels: een van elkaar gescheiden hemelwaterriool en een vuilwaterriool. Deze zijn via een overstort en een pomp met elkaar verbonden. Deze pomp zorgt ervoor dat bij een bui het eerste hemelwater (de first flush) met relatief veel vuil toch naar de zuivering gaat. Het fungeert tevens als extra slot op de deur voor rioolwater dat door foutieve aansluitingen in het hemelwaterriool terecht komt. Dat komt via de overstort toch nog op de zuivering. De zogenoemde pompovercapaciteit - van hemelwaterriool naar vuilwaterriool - is nu veelal 0,3 mm per uur. Dat getal opperde de CUWVO ooit als startpunt voor nader onderzoek. Maar het staat in veel lozingsvergunningen inmiddels in steen gehouwen. Een gemiste kans, vond inleider Rob van der Velde (Watermaat). Hij pleitte er in zijn presentatie voor om via real time control de pompovercapaciteit aan te passen aan de (weers)omstandigheden ter plaatse. Bij hevige neerslag zou je deze pompovercapaciteit volgens hem moeten terugtoeren. Hierdoor loop je minder kans op overstortingen vanuit het vuilwaterriool, en raakt ook de rwzi minder snel overbelast. Een simpel en makkelijk uitvoerbaar idee, of niet? Het riool - weet Van der Velde uit eigen ervaring - is een veelkoppig monster, waarbij rioleurs, handhavers, zuiveringsbeheerders en ecologen vaak niet verder kijken dan hun eigen taak. Warmte terugwinnen uit afvalwater De afvalwaterketen is niet alleen een energiegebruiker, maar ook een potentiële bron van energie. De hoeveelheid energie om de waterketen te laten functioneren, is zelfs vele malen kleiner dan de energie die in potentie in de keten aanwezig is, liet Jeroen Kluck
5 zien in zijn presentatie Thermische energie in de waterketen. Die energie is deels aanwezig in de vorm van organische stoffen die via vergisting kunnen worden omgezet in biogas. Maar het merendeel is de warmte die in het afvalwater aanwezig is. Zijn devies: richt je pijlen vooral op het terugwinnen van die warmte, want daar valt mogelijk veel meer te halen dan op afvalwaterzuiveringen. Dat kan via het plaatsen van douchewarmtewisselaars in woningen. Maar mogelijk zijn er ook andere, meer centrale plekken in de keten waar je dat kunt doen. Vandaar dat Tauw, in opdracht van STOWA, stichting Rioned, de gemeente Zwolle, Waterschap Groot Salland en Agentschap NL in Zwolle de thermische energiehuishouding van de afvalwaterketen in kaart brengt. Door het temperatuurverloop van het afvalwater bij het verlaten van een huis, bij een rioolstreng, bij een verzamelpunt van een wijk en bij de rwzi te meten, wordt onderzocht wat de meeste effectieve wijze en beste plaats van terugwinning is. Tijdens het project wordt ook gekeken in hoeverre een mogelijke temperatuurdaling van het afvalwater (influent) invloed heeft op het functioneren van de rwzi. Dat geeft inzicht in de mate waarin de terugwinning toegepast kan worden zonder risico. Waterketenmaatregelen en energieprestatie-indexen Energietechnoloog Jan de Wit ging dieper in op de relatie tussen energiemaatregelen in de waterketen en de verschillende energiedan wel duurzaamheidsprestatie-indexen voor woningen en woonomgevingen. Zorg dat deze maatregelen een plek krijgen op deze indexen, betoogde hij. Want daarmee wordt de trigger groter om iets aan energiemaatregelen in de waterketen te doen, zoals het plaatsen van douchewarmtewisselaars. En als ze een plek hebben, zorg dat ze een grotere bijdrage leveren aan het halen van gewenste score dan op dit ogenblik vaak het geval is. Verder zag hij kansen voor waterbeheerders voor het nemen van maatregelen op wijkniveau, omdat er ook op deze schaal wordt gewerkt aan energieprestatie-indexen. De rwzi als energiefabriek Bij Waterschap Veluwe zijn ze al flink op weg om van de rwzi Apeldoorn een echte energiefabriek te maken. Er vindt op grote schaal covergisting plaats waarbij externe afvalstromen worden meevergist. Het biogas wordt ingezet om een nieuwbouwwijk in Apeldoorn (Zuidbroek) van warm water te voorzien. Dat gebeurt via en warmtekrachtmotor en een warmtewisselaar, waarmee water kan worden opgewarmd tot 70 graden Celsius. Via een speciale warmteleiding wordt dit naar de nieuwe woningen gevoerd, waar het wordt gebruikt om water op te warmen. De warmteverliezen in de leiding blijven beperkt door de geringe afstand van de rwzi tot de wijk. Dat is volgens Taco Sikkema van het waterschap een
6 belangrijke voorwaarde om zoiets te kunnen doen. Het waterschap speelt zelf niet voor energieleverancier, maar werkt daarvoor samen met Essent. Die koopt de warmte van het waterschap en is verantwoordelijk voor de warmtevoorziening in de wijk en ook contractpartij voor de bewoners. Maar ook dan vraagt zo n avontuur wel een andere mentaliteit van het personeel en andere insteek van de organisatie, omdat je verplichtingen aangaat en je mensen niet zonder warm water kunt laten zitten. Kunnen andere waterschappen dit concept makkelijk kopiëren, wilde een aanwezige na afloop weten? Niet als alle waterschappen dat gaan doen, zei Sikkema. Daarvoor zijn er te weinig laagwaardige vergistbare afvalstromen. Zeker omdat ook afvalverwerkers zitten niet stil. Zij bouwen tegenwoordig ook vergisters. De slotvraag van de dag bracht de deelnemers weer terug bij het begin van het symposium. Hoe verhoudt zich dit tot de kerntaak van het waterschap, waar jurist Herman Havekes het over had? Bij Waterschap Veluwe wordt daar tamelijk ruim naar gekeken, aldus Sikkema. Maar het lijkt verstandig dat er meer duidelijkheid komt over de vraag wat waterschappen nu wel en niet met energie mogen doen, voordat ze zich te goeder trouw in maatschappelijke verantwoorde avonturen storten, die niet bestuurlijk-juridisch gedekt worden. Bert-Jan van Weeren
Energie uit afvalwater
Energie uit afvalwater 15 november 2011 Giel Geraeds en Ad de Man Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas Onderwerpen Introductie
Nadere informatieWaterschap als energieleverancier of als
Herman Havekes (UvW) Waterschap als energieleverancier of als grondstoffenproducent Wat mag wel, wat mag niet? 24 mei 2011 1 Juridische context Technische mogelijkheden van energieproductie en grondstoffenwinning
Nadere informatieKansen voor duurzame opwekking van energie bij Waterschap De Dommel
Page 1 of 5 Kansen voor duurzame opwekking van energie bij Waterschap De Dommel Auteur: Anne Bosma, Tony Flameling, Toine van Dartel, Ruud Holtzer Bedrijfsnaam: Tauw, Waterschap De Dommel Rioolwaterzuiveringen
Nadere informatieLocal Energy Solutions
24 mei 2011 Warmtelevering vanuit energiefabriek Apeldoorn Ontwikkeling van energie voor eigen gebruik naar externe levering aanleiding samenwerking warmteleiding Zuidbroek extra energie uit slachtafval
Nadere informatiegrondstof? Afvalwater als Energie winnen uit afvalwater Verwijderen van medicijnen en hergebruik van meststoffen Veel mogelijkheden
Afvalwater als grondstof? Energie winnen uit afvalwater Om energie uit afvalwater te winnen wordt het water van het toilet, eventueel gemengd met groente en fruitafval, vergist. Daarvoor worden een vacuümsysteem,
Nadere informatieNaar een energieneutrale waterkringloop. Een stip op de horizon
Naar een energieneutrale waterkringloop Een stip op de horizon Een stip op de horizon Energie in de kringloop waterschap Regge en Dinkel en waterschap Groot Salland werken aan initiatieven op het gebied
Nadere informatieSource. Dinsdag 24 mei Stowa Afvalwaterketen Symposium Marlies Kampschreur
Source 1 Dinsdag 24 mei Stowa Afvalwaterketen Symposium Marlies Kampschreur Wat is SOURCE? 2 Simultaneous Removal of Human and Veterinary Pharmaceuticals and Nutrients ( ) Met medewerking van: Wat is SOURCE?
Nadere informatieNatuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-
Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij
Nadere informatieEnergie uit afvalwater
Energie uit afvalwater Energie uit afvalwater Warm afvalwater verliest een groot deel van zijn warmte in de afvoer en het riool. Als we deze warmte weten terug te winnen, biedt dat grote mogelijkheden
Nadere informatieThermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath
Openbaar Eindrapport Projectnummer: Projecttitel: DEI1400022 Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath 1 SAMENVATTING Dit project is een demonstratie van energiewinning uit hernieuwbare
Nadere informatieNieuwe stoffen in de waterketen. Jelle Roorda (MWH)
Nieuwe stoffen in de waterketen Jelle Roorda (MWH) Nieuwe stoffen, nieuwe routes! Jelle Roorda (MWH) Nieuwe stoffen Enge stoffen Vergeten stoffen (organische) microverontreinigingen Prioritaire stoffen
Nadere informatieAfvalwater zuiveren Bezoek Wageningse Alumnivereniging 22 april 2014
Afvalwater zuiveren 1970-2030 Bezoek Wageningse Alumnivereniging 22 april 2014 Even voorstellen: Mathijs Oosterhuis (T32, 1993) Specialisatie: milieutechnologie 1999-2003 TNO-MEP 2003-heden Waterschap
Nadere informatieVERKLARING Green Deal tussen Unie van waterschappen en Rijksoverheid
VERKLARING Green Deal tussen Unie van waterschappen en Rijksoverheid Ondergetekenden: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, ieder
Nadere informatieRiothermie en WKO voor duurzame warmte en koude
Riothermie en WKO voor duurzame warmte en koude Door Arné Boswinkel, Bert Palsma en Rada Sukkar Een aanzienlijk deel van de warmte uit huishoudens en industrie wordt via het afvalwater geloosd. Het potentieel
Nadere informatieDe afvalwaterzuivering als energiefabriek
De afvalwaterzuivering als energiefabriek Joop Colsen Energiebesparing op RWZI s anno 2010 www.colsen.nl info@colsen.nl Introductie (1) Afvalwaterzuivering levert energie op: Door vergisting van biomassa
Nadere informatieDEMONSTRATIEPROJECT D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING
DEMONSTRATIEPROJECT D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING INLEIDING Landustrie Sneek BV bezit een ruime hoeveelheid kennis en ervaring in het transporteren en behandelen van riool-
Nadere informatieWaterschappen en Energieakkoord
Waterschappen en Energieakkoord Energiekansen in het Waterbeheer Hennie Roorda/Rafaël Lazaroms Unie van Waterschappen mei 5, 2014 1 Waar staan de waterschappen voor? Waterveiligheid (veilig wonen en werken
Nadere informatie55e Vakantiecursus in Drinkwatervoorziening & 22e Vakantiecursus in Riolering en Afvalwaterbehandeling URINE APART INZAMELEN? Introductie Afvalwaterzuivering vindt zijn oorsprong in de behoefte om de stedelijke
Nadere informatieSAMENWERKING OVER TRADITIONELE GRENZEN HEEN. De Energiefabriek en andere voorbeelden uit de praktijk van de waterschappen
SAMENWERKING OVER TRADITIONELE GRENZEN HEEN De Energiefabriek en andere voorbeelden uit de praktijk van de waterschappen Duopresentatie Hennie Roorda en Tanja Klip 1. Ambities en resultaten waterschappen
Nadere informatiewaterketen Omvang en metingen Zwolle 24 mei 2011 Jeroen Kluck
Thermische h energie in de waterketen Omvang en metingen Zwolle 24 mei 2011 Jeroen Kluck Inhoud Energie in de waterketen t Meetproject t Zwolle Meer energie voor water Energie in de waterketen? Elektriciteit
Nadere informatieREDUCTIE HYDRAULISCHE BELASTING RWZI
REDUCTIE HYDRAULISCHE BELASTING RWZI Hans Korving Witteveen+Bos WAARSCHUWING Deze presentatie kan verrassende resultaten bevatten Waar gaan we het over hebben? Wat is de achtergrond? Historie en toekomst
Nadere informatieStandpunt Nieuwe Sanitatie
Standpunt Nieuwe Sanitatie Vastgesteld door het college van dijkgraaf en hoogheemraden op 12 juni 2012. Inleiding Over de manier van inzameling- en zuivering van huishoudelijk afvalwater ontstaan nieuwe
Nadere informatieWATER- SCHAPPEN & ENERGIE
WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld
Nadere informatieSynergie RWZI en mestverwerking
Synergie RWZI en mestverwerking Opdrachtgevers Uitvoering LeAF Synchroniciteit Varkensmest Rioolwater Aanscherping mestbeleid Beleid op duurzaamheid druk op mestafvoer Rioolwater als bron Meer mestverwerking
Nadere informatieInleiding KNAG 7 december 2012. Dijkgraaf Herman Dijk
Inleiding KNAG 7 december 2012 Dijkgraaf Herman Dijk WATERSCHAPPEN IN NEDERLAND 25 GEBIED GROOT SALLAND oppervlakte: 120.000 ha, inwoners: 360.000 26% onder zeeniveau Wanneer geen dijken/duinen: 66% regelmatig
Nadere informatieEnergiepark Olburgen
Energiepark Olburgen Een samenwerking van Waterstromen, Waterschap Rijn & IJssel & Aviko Door Richard Haarhuis Waterstromen B.V. 8 april 2010 Onderwerpen Over Waterstromen Locatie Olburgen Stap voor Stap
Nadere informatieGREEN DEAL DUURZAME ENERGIE
GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE In kort bestek Rafael Lazaroms INHOUDSOPGAVE 1. Wat houdt het in? 2. Motieven, doelstellingen en ambities 3. Organisatiestructuur GELOOFWAARDIGE BOODSCHAP Waterschappen hebben
Nadere informatieSynergie energie hergebruik overheden, agrarische sector en industrie
Synergie energie hergebruik overheden, agrarische sector en industrie Doelstelling thema bijeenkomst: Inzicht in ontwikkelingen bij overheid, industrie en agrarische sector Inzicht in kansen voor synergie
Nadere informatiePHA s uit afvalwater en reststromen, een update;
PHA s uit afvalwater en reststromen, een update; Erwin Bluemink (W+B) Hardy Temmink (WUR-ETE) 2 december 2013 1 Inhoud Erwin Bluemink PHA uit slib? Afbakening Resultaten Kansen Hardy Temmink PHA uit reststromen?
Nadere informatieWaterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch
Voorbeeldprojecten Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch Data Contact: Waterschap Aa en Maas Meer informatie: www.aaenmaas.nl Water Hitte
Nadere informatieWarmterecuperatie uit gemeentelijke riolering - een haalbare kaart?
Warmterecuperatie uit gemeentelijke riolering - een haalbare kaart? Wendy Francken Directeur VLARIO 1 11 Europese partners Uit 6 landen Met 1 gemeenschappelijk doel De waterketen te verduurzamen door:
Nadere informatieEnergie in de waterketen
FFinal Milieubeheer l rereport p Mastercase Energie in de waterketen Concept Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Kenmerk R001-4527683GFS-mfv-V01 Tabel 4.4 toont de temperaturen voor
Nadere informatieDatum 15 augustus 2012 Onderwerp Stand van zaken MJA3
Ingekomen stuk Aan algemeen bestuur 19 september 2012 Datum 15 augustus 2012 Stand van zaken MJA3 Docbasenummer 259834 Portefeuillehouder Heemraden B. Vreeswijk en J. Verhoef Projectnummer Programma Waterketen
Nadere informatieDe klimaatneutrale waterketen
De klimaatneutrale waterketen Jos Frijns Lelystad, 13 februari 2009 Klimaatverandering: adaptatie ja, maar ook mitigatie Belang van mitigatie voor watersector Gevolgen worden vooral zichtbaar in de waterketen,
Nadere informatieBedrijfsvergelijking (2009)
Artikel Afvalwaterzuivering Energie onder één noemer Mirabella Mulder (Mirabella Mulder Waste Water Management) Jos Frijns (KWR Watercycle Research Institute) Ad de Man (Waterschapsbedrijf Limburg) Henri
Nadere informatieAa & Maas: Afvalwaterstrategie
2 Aa & Maas: Afvalwaterstrategie Waarom een afvalwaterstrategie? Aanleiding Ons dagelijks werk is het zuiveren van afvalwater. Hierbij realiseren we, ook in landelijk perspectief, een uitstekende effluentkwaliteit
Nadere informatieNieuwe sanitatie en energie
Nieuwe sanitatie en energie Agenda Wat? Waarom? Hoe? Energie Wij zijn de eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering merkt, en de laatste generatie die er iets aan kan doen. Barack Obama UN
Nadere informatieInleiding KIVI Kring Stedendriehoek. Inleider: dijkgraaf Herman Dijk
Inleiding KIVI Kring Stedendriehoek Inleider: dijkgraaf Herman Dijk WATERSCHAPPEN IN NEDERLAND 26 GEBIED GROOT SALLAND oppervlakte: 120.000 ha, inwoners: 360.000 ALGEMEEN BESTUUR voorzitter + 25 leden
Nadere informatieThermische Druk Hydrolyse
Thermische Druk Hydrolyse Techniek om de conversie van moeilijke biomassa te verhogen Door: Ir. Frederik Oegema 1 4e Europese leverancier van biogas installaties Micro vergisting 50-130 kwe Co-vergisting
Nadere informatieInhoud: 1. Interview. Interview met wethouder Alex Langius, gemeente Assen
Inhoud: 1. Interview met wethouder Alex Langius 2. Stand van zaken: Samenwerken is must! 3. Uitgelicht: Grondstof-RWZI 4. Ontwikkelingen: Afvalwaterplan DAL/W 2 5. Colofon Wat vindt u van deze nieuwsbrief?
Nadere informatieExcursie Rioolwaterzuivering van Waterschap Vallei en Veluwe te Apeldoorn. d.d
Excursie Rioolwaterzuivering van Waterschap Vallei en Veluwe te Apeldoorn. d.d.23-06-2017. We werden rond 14.00 uur verwelkomd door de heren Dick v.d.outenaar, die als spreker optrad, samen met Arjan Buitenhuis
Nadere informatieBijlage 1. Noorderzijlvest Gemiddeld Nederland NZV t.o.v. gem. 2006 78,2 83,7-5,5 2009 81,6 86,6-5,0 2012 84,6 86,6-2,0
Bijlage 1 Inleiding Door ons waterschap is voor het jaar 2012 weer deelgenomen aan de Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer (BVZ). Met de uitkomsten van deze vergelijking kan de positie c.q. score van
Nadere informatie1.7 Innovatie Afsluitend... 16
Inhoudsopgave 1 Inleiding en kader... 1 1.1 Waterzuivering: verleden, heden en toekomst... 1 1.2 Wie is verantwoordelijk voor de afvalwaterzuivering?... 3 1.3 Financiën en functioneren... 5 1.4 Belanghebbenden...
Nadere informatieALGEMENE VERGADERING. 18 december 2012 Waterketen, afdeling Zuiveringen en Gemalen. 29 november 2012 H. Kuipers
VERGADERDATUM SECTOR/AFDELING 18 december 2012 Waterketen, afdeling Zuiveringen en Gemalen STUKDATUM NAAM STELLER 29 november 2012 H. Kuipers ALGEMENE VERGADERING AGENDAPUNT ONDERWERP 7 Renovatie en upgrade
Nadere informatieAGENDAPUNT 9 ONTWERP. Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495. Voorstel. Het college stelt u voor om
VOORSTEL AAN HET ALGEMEEN BESTUUR AGENDAPUNT 9 Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495 In D&H: 16-07-2013 Steller: Tonny Oosterhoff In Cie: BMZ 03-09-2013 Telefoonnummer: (030) 6345726
Nadere informatieKetenanalyse RWZI s. Revisie Auteur Datum Toelichting 01. Reinoud Goudswaard
Ketenanalyse RWZI s Revisie Auteur Datum Toelichting 01. Reinoud Goudswaard 18-01-2013 Bij deze revisie is de CO 2 reductie door het toepassen van groene energie gekwantificeerd en is de techniek Nereda
Nadere informatiedeugd Duurzame Energie Uit Geconcentreerde stromen Deventer rapport
Fina Final l rereport deugd Duurzame Energie Uit Geconcentreerde stromen Deventer rapport 2011 27 DEUGD Duurzame Energie Uit Geconcentreerde stromen Deventer rapport 2011 27 ISBN 978.90.5773.538.7 stowa@stowa.nl
Nadere informatieVerkenning mogelijkheden
final l rereport Verkenning mogelijkheden grondstof rwzi rapport 2013 31 I Verkenning mogelijkheden Grondstof RWZI rapport 2013 31 ISBN 978.90.5778.626.1 stowa@stowa.nl www.stowa.nl TEL 033 460 32 00 FAX
Nadere informatieSTIKSTOF & FOSFOR CURSUSBOEK NIEUWEGEIN
STIKSTOF & FOSFOR CURSUSBOEK NIEUWEGEIN 2017 Stichting Wateropleidingen, Oktober 2017 Nieuwegein Versie 6.1 Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
Nadere informatieNieuwe Sanitatie Bert Palsma Bjartur Swart
Nieuwe Sanitatie Bert Palsma Bjartur Swart 24 Nieuwe Sanitatie Perspectieven Inhoudsopgave Introductie 1 Wat is Nieuwe Sanitatie? 3 Van trend tot norm? Welke maatschappelijke ontwikkelingen hebben invloed
Nadere informatieKlimaatakkoord Rijk en UvW
Klimaatakkoord Rijk en UvW Politieke en beleidsmatige context (klimaatbeleid) Rafaël Lazaroms 25 mei 2010 1 Inhoud presentatie Voorstellen Internationaal en nationaal klimaatbeleid Positie waterschappen
Nadere informatieEigen -/ Keteninitiatief CO2 footprint Innovatie Kennis Centrum
Eigen -/ Keteninitiatief CO2 footprint Innovatie Kennis Centrum Versie: 0.0 Datum: 21-4-2015 Auteur: Vrijgave: M.J.A. Rijpert T. Crum 1 IKN (Innovatie Kenniscentrum Nederland) Copier is de initiatiefnemer
Nadere informatieBouwlokalen INFRA. Het riool in Veghel. Veghel in cijfers en beeld (1) Veghel in cijfers en beeld (2) Veghel in cijfers en beeld (3)
Bouwlokalen INFRA Innovatie onder het maaiveld / renovatie van rioolstelsels Het riool in Veghel Jos Bongers Beleidsmedewerker water- en riolering Gemeente Veghel 21 juni 2006 Veghel in cijfers en beeld
Nadere informatieGER-waarden en milieu-impact scores hulpstoffen voor de afvalwaterzuivering. Heleen Pinkse
GER-waarden en milieu-impact scores hulpstoffen voor de afvalwaterzuivering Heleen Pinkse Aanleiding Energiefabriek: Door toepassen van chemicaliën kan energiegebruik van de zuivering verminderen, maar..
Nadere informatieNieuwe sanitatie en (energie)
Nieuwe sanitatie en (energie) prestatie boordelingsmethoden. STOWA afvalwaterketen symposium Jan de Wit, 24 mei 2011 Kom verder. Saxion. b lk d h d f l De bulk van de energie-inhoud van afvalwater Is thermisch
Nadere informatieRWZI Tilburg Energie- en grondstoffenfabriek
RWZI Tilburg Energie- en grondstoffenfabriek Waterschap De Dommel Het idee + Afvalwater zuiveringsslib = Waarom RWZI Tilburg? RWZI Tilburg (cap. 350.000 i.e.; 8.000 ton d.s.) alleen aanpassingen in de
Nadere informatieEen vacuümtoilet bij het NIOO in Wageningen. Door onderdruk wordt de inhoud weggezogen, vervolgens wordt het toilet nagespoeld met 1 liter water.
Een vacuümtoilet bij het NIOO in Wageningen. Door onderdruk wordt de inhoud weggezogen, vervolgens wordt het toilet nagespoeld met 1 liter water. Een vacuümtoilet bij het NIOO in Wageningen. Door onderdruk
Nadere informatieSCHOON EN VEILIG WATER
SCHOON EN VEILIG WATER Publicatie Afvalwater 2011 U staat er vast niet dagelijks bij stil wat er allemaal voor nodig is om het afvalwater en regenwater in te zamelen, te transporteren en te zuiveren.
Nadere informatieLevenscyclusanalyse fosfaat, cellulose, alginaat en PHA uit rioolwater. Geert Bergsma, mei 2017
Levenscyclusanalyse fosfaat, cellulose, alginaat en PHA uit rioolwater Geert Bergsma, mei 2017 LCA Grondstoffen uit rioolwater Fosfaat: eindige grondstof, noodzakelijk voor landbouw PHA: interessante bioplastic
Nadere informatievoor duurzame energie
voor duurzame energie Water zuiveren hoeft geen energie te kosten, maar kan zelfs energie opleveren. Dat bewijst de Energiefabriek van waterschap Vechtstromen in Hengelo. Als die in de loop van 2019 op
Nadere informatieCirculaire economie en duurzaamheid bij Waterschappen. Douwe Jan Tilkema directeur. Innovatie en Ondernemerschap bij Waterschappen
Circulaire economie en duurzaamheid bij Waterschappen Douwe Jan Tilkema directeur Innovatie en Ondernemerschap bij Waterschappen Definitie van de competentie ondernemerschap Signaleren van kansen in de
Nadere informatieKLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN
KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN AKKOORDEN EN GREEN DEALS Rafaël Lazaroms Coördinator Energie en duurzaamheid Unie van Waterschappen 1. Duurzaamheid en taken waterschappen 2. Duurzame ambities in akkoorden
Nadere informatieEnergiepark Olburgen. Een samenwerking van Waterstromen B.V., Waterschap Rijn & IJssel & Aviko BV. Door Arnold Veldhuis
Energiepark Olburgen Een samenwerking van Waterstromen B.V., Waterschap Rijn & IJssel & Aviko BV Door Arnold Veldhuis Waterstromen B.V. 18 maart 2015 Onderwerpen Over Waterstromen Locatie Olburgen Huidige
Nadere informatieDuurzame mestverwerking voor productie van schone energie en groene mineralen
Duurzame mestverwerking voor productie van schone energie en groene mineralen MTS vd Lageweg Hendrikus van de Lageweg 1 Inhoud MTS vd Lageweg Mestplaatsing veehouderij sectoren / sector belang Doelen Wat
Nadere informatieRWZI s-hertogenbosch - renovatie
Rapport datum: 17 juli 2015 RWZI s-hertogenbosch - renovatie MER oplegnotitie Gegund ontwerp & Groen gas project Aanvullingen Projectnummer 7341.09.08 Rapport titel : Project nummer : 7341.09.08 Rapport
Nadere informatieHoe groen zijn uw evenementen?
Even voorstellen... GMB introduceert SaNiPhos : Europa s eerste urineverwerkingsfabriek voor het verwerken en winnen van nuttige meststoffen uit urine. Terugwinning van fosfaat en stikstof uit urine levert
Nadere informatieFAST Fermentation Eddie Broeders e.broeders@nijhuis-water.com Wilbert Menkveld w.menkveld@nijhuis-water.com
FAST Fermentation Eddie Broeders e.broeders@nijhuis-water.com Wilbert Menkveld w.menkveld@nijhuis-water.com w.menkveld@nijhuis-water.com Inhoud Over Nijhuis Water Technology BV Waarom ammonium verwijderen/terugwinnen?
Nadere informatieBPP: Nee FAZ: Nee VVSW: Ja Opdrachtgever: Rombout Jongejans
Onderwerp: Plan van Aanpak Zuiveringsstrategie Nummer: Bestuursstukken\2395 Agendapunt: 10 DB: Ja 13-6-2017 BPP: Nee FAZ: Nee VVSW: Ja 21-6-2017 AB: Ja 5-7-2017 Opsteller: John Koop, 0598-693808 Schoon
Nadere informatieVerslag van de Workshop 'Anders omgaan met Verbeterd Gescheiden Stelsels', gehouden op 25 maart 2014 in Amersfoort.
HASKONINGDHV NEDERLAND B.V. WATER TECHNOLOGY Verslag van de Workshop 'Anders omgaan met Verbeterd Gescheiden Stelsels', gehouden op 25 maart 2014 in Amersfoort. Op 25 maart 2014 organiseerden STOWA en
Nadere informatieDuurzaam Water Armhoede/Ampsen. Voorstel pilots
Lettinga Associates Foundation for environmental protection and resource conservation Duurzaam Water Armhoede/Ampsen Voorstel pilots Datum: 21 november 2011 LeAF Projectnummer 11-742 Postbus 500 Auteur
Nadere informatieZuiver Afvalwater 2012. Landelijke rapportage Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer
Zuiver Afvalwater 2012 Landelijke rapportage Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer Colofon Uitgave Unie van Waterschappen Postbus 93218 2509 AE Den Haag www.uvw.nl November 2013 Deze publicatie wordt ook
Nadere informatieWatertechniek en mestverwerking
Watertechniek en mestverwerking Workshop Wetsus & Innovatienetwerk 27 juni 2012 Leon Korving combining scientific excellence with commercial relevance 1 Rioolwater vs mest Overeenkomsten: Herkomst (vnl.
Nadere informatieSOURCE. Simultaneous removal of human and veterinary pharmaceuticals and nutrients. Eindrapportage. Lettinga Associates Foundation
Lettinga Associates Foundation for environmental protection and resource conservation Lettinga Associates Foundation Postbus 500 6700 AM Wageningen Tel: 0317 482023 Fax: 0317 482108 http://www.leaf-water.org
Nadere informatieDE WATERKETEN RAPPORT
FFinal l report p ENERGIE IN DE WATERKETEN RAPPORT 2010 35 EnErgiE in de waterketen STOWA 2010 35 isbn 978.90.5773.488.5 stowa@stowa.nl www.stowa.nl TEL 033 460 32 00 FAX 033 460 32 01 Stationsplein 89
Nadere informatieBESTUURLIJKE SAMENVATTING AFSTEMMEN INVESTERINGEN
BESTUURLIJKE SAMENVATTING AFSTEMMEN INVESTERINGEN Aanpak De opdracht Afstemmen investeringen is voortvarend opgepakt door de werkgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van de Gelderse waterschappen en
Nadere informatieLIMBURG WATERSCHAPSBEDRI-JF. Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas
WATERSCHAPSBEDRI-JF donderdag 1 maart12 Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas Onderwerpen Huidige situatie Ontwikkelingen
Nadere informatieInnovatieve mestverwerking op de boerderij
Innovatieve mestverwerking op de boerderij Groen gas productie en nutriëntenterugwinning René Cornelissen (CCS) 7 juni 2017 Inhoudsopgave CCS Mest Kleinschalige mono-mestvergisting Bio-Up, Groen Gas op
Nadere informatieForum relinen 2014. "Renoveren als instrument voor verbeteren doelmatigheid" Huidige situatie. Opbouw. Visitatiecommissie.
Forum Relinen & Rioolbeheer 2014 Datum: 20 november 2014 in Hotel Vianen Organisatie: Stichting Kenniscentrum Rioolrenovaties "Renoveren als instrument voor verbeteren doelmatigheid" Wat is doelmatigheid?
Nadere informatieOrganische vracht continue on-line bewaken. Peter-Jan van Oene, 8 november 2011, nieuwegein
Organische vracht continue on-line bewaken Peter-Jan van Oene, 8 november 2011, nieuwegein Waardeketen Organische stoffen TOC/CZV correlatie Inhoud Afvalwater karakteristiek zuivel-industrie Redenen om
Nadere informatieToolkit Afkoppelen. De zin en onzin van afkoppelen. Rémy Schilperoort Jeroen Langeveld
Toolkit Afkoppelen De zin en onzin van afkoppelen Rémy Schilperoort Jeroen Langeveld Toolkit Afkoppelen bestaat! per eind mei 2019 doel: discussie over afkoppelen ondersteunen Wat is Toolkit Afkoppelen?
Nadere informatieminder meer!! we gaan de uitdaging aan! kostenstijging beperken, uitgangspunt: 12,7 miljoen/jaar in 2020
ambities: minder meer!! we gaan de uitdaging aan! kostenstijging beperken, uitgangspunt: 12,7 miljoen/jaar in 2020 deskundigheid (uitvoering watertaken) door gezamenlijke aanpak ontwikkelen en door schaal
Nadere informatiePresentatie voor Agrivaknet Kleinschalig mest vergisten met Microferm
Presentatie voor Agrivaknet Kleinschalig mest vergisten met Microferm Door Bart Brouwer Sheet 1 of 26 Kleinschalige mestvergisting met Microferm Staatssecretaris Joop Atsma en gedeputeerde Theo Rietkerk
Nadere informatieSlimmere slibgistingstechniek: nog meer energie uit afvalwater
Slimmere slibgistingstechniek: nog meer energie uit afvalwater Dennis Heijkoop (Royal HaskoningDHV) André Visser (Royal HaskoningDHV) Leo van Efferen (Waterschap Zuiderzeeland) Een energiefabriek: dat
Nadere informatieDuurzame watersystemen
TITEL VAN PRESENTATIE SUBTITEL VAN PRESENTATIE Maar water kost toch niets? Waterverbruik en klimaatverandering Infrastructuur Drinkwater Afvalwater Hemelwater Waterverbruik en klimaatverandering Drinkwater
Nadere informatieAfwegingen bij Afvalwaterzuivering
Afwegingen bij Afvalwaterzuivering Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu De uitgangspunten voor de bescherming van het milieu tegen verontreiniging door de lozing van afvalwater zijn
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater vanuit riolering en rioolwaterzuivering,
Belasting van het oppervlaktewater vanuit riolering en rioolwaterzuivering, 1990-2016 Indicator 1 oktober 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met
Nadere informatieSamenwerking Optimalisatie Slibgisting (SOS) Gezamenlijk innoveren voor gezamenlijk succes - Ephyra en Themista -
Samenwerking Optimalisatie Slibgisting (SOS) Gezamenlijk innoveren voor gezamenlijk succes - Ephyra en Themista - Ephyra en Themista Vanuit eenzelfde achtergrond naar twee innovaties Snuffelronde innovatie
Nadere informatieWorkshop. Mestverwerking: een bron van emissies of een kans voor emissie reductie? Ellen van Voorthuizen Wim van der Hulst Gerard Rijs
Workshop Mestverwerking: een bron van emissies of een kans voor emissie reductie? Ellen van Voorthuizen Wim van der Hulst Gerard Rijs Programma Welkom en opening Introductie mestverwerking MVI s Achtergronddocument:
Nadere informatieErfafspoeling en groene zuivering
Erfafspoeling en groene zuivering Meten, onderzoeken en praktische oplossingen René Gerritsen Medewerker Toezicht & Handhaving Inhoud presentatie Korte inleiding groene zuivering Wat is een groene zuivering?
Nadere informatieZuiver Afvalwater 2012
Zuiver Afvalwater 2012 Pagina 1 van 24 Zuiver Afvalwater 2012 Landelijke rapportage Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer - Concept 21 oktober 2013 - Zuiver Afvalwater 2012 Pagina 2 van 24 Voorwoord Voor
Nadere informatieBeleid Programmalijn 3 Duurzaam zuiveren Vastgesteld door het BOSAZ op 21 april 2016
Beleid Programmalijn 3 Duurzaam zuiveren Vastgesteld door het BOSAZ op 21 april 2016 De SAZ+ werkt volgens vier programmalijnen naar de stip op de horizon: 1. Van vervangen naar verbeteren 2. Aanpak rioolvreemd
Nadere informatieDoelmatige werking van zuiveringstechnische werken en grote lozers
Doelmatige werking van zuiveringstechnische werken en grote lozers Pag. 1 van 11 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Bestaand beleid 3 3 Juridisch kader 3 3.1 Vergunningplicht 4 3.2 Doelmatige werking 4 4 Technische
Nadere informatieMeerjarenplan MJA
Auteur Peter Knaapen en Rafaël Lazaroms Datum 9 juli 2013 Versie - Status Definitief 2013 2016 Waterschappen houden vaste koers en versnellen Vierjaarlijks sectoroverzicht van de voorgenomen energiemaatregelen
Nadere informatieSPARK - riothermie. 29 september 2014. Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727
SPARK - riothermie 29 september 2014 Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727 Tauw introductie TAUW BV In Top 10 van Nederlandse ingenieursbureau sinds 1928 750 medewerkers Integer Professioneel Maatschappelijk
Nadere informatieTHERMISCHE ENERGIE OP DE RWZI
VRAAG EN AANBOD Final l rereport THERMISCHE ENERGIE OP DE RWZI RAPPORT 2013 03 vraag en aanbod Thermische energie op de rwzi rapport 2013 03 ISBN 978.90.5773.606.3 stowa@stowa.nl www.stowa.nl TEL 033 460
Nadere informatieMestverwaarding middels monovergisting en digestaatverwerking
Mestverwaarding middels monovergisting en digestaatverwerking Uitwerking business case in opdracht van: IGEV - Regio Noord-Veluwe Door: Kroes Kringloopoptimalisatie en DOFCO BV in samenwerking met Hellebrekers
Nadere informatieInleiding. Afvalwater. Afvalwaterzuivering
Inleiding Je poetst je tanden en spoelt je mond. Hup, doorspoelen! Vieze handen? Flink wat zeep en de kraan open: hup, ook maar doorspoelen! Elke dag spoel jij vele liters schoon drinkwater door de wastafel,
Nadere informatie