Dat wat is, is waar. Specialisatiecollege Schoonheid en Waarheid Jacolien Schreuder Studentnummer

Transcriptie

1 Specialisatiecollege Schoonheid en Waarheid Jacolien Schreuder Studentnummer Dat wat is, is waar Inleiding In Plato s Phaedrus komt men de volgende zin tegen: Want men moet de waarheid durven zeggen, vooral wanneer men het over de waarheid heeft (Phaedrus, 247c). We zien twee keer het woord waarheid en het lijkt erop dat het de tweede keer niet helemaal hetzelfde betekent als de eerste keer. Het eerste woord waarheid uit de zin kennen we uit de gewone spreektaal. Je kunt de waarheid spreken, of je kunt iets zeggen dat niet waar is. Wat Plato met het tweede waarheid bedoelt, wordt in deze passage in de Phaedrus duidelijk. Hij spreekt hier over de Vlakte der Waarheid (id, 248b), die zich in de bovenhemelse streken (id, 247c) bevindt. Dit is het gebied van het transcendente, volgens Plato het werkelijk- zijnde Zijn (ibid), en het is daarom het gebied waar we de absolute Waarheid moeten zoeken. Waar is hier werkelijk en onveranderlijk zijn. Elders laat Plato zich uit over de betekenis van het eerste waarheid in de geciteerde zin. In De Sofist zegt hij dat een uitspraak die uitdrukt wat het geval is, een ware uitspraak is (Sofist, 263b). Er is hier sprake van overeenstemming tussen iets in de werkelijkheid en de uitspraak die over dat iets gedaan wordt. Ook Aristoteles hanteert deze betekenis van waarheid. Hij definieert waarheid als volgt: Zeggen dat zijnde niet is of dat niet zijnde is, is [...] onwaar, en zeggen dat zijnde is en niet zijnde niet is, waar [...] (Metafysica IV.7, 1011B). Deze opvatting van waarheid, waarbij sprake is van overeenstemming tussen de werkelijkheid en, bijvoorbeeld, een uitspraak, noemen we een correspondentie- opvatting van waarheid. De eerste opvatting van waarheid kun je zien als een verticale opvatting: hoe hoger je komt op de ladder richting het transcendente, hoe meer waarheid je zult aantreffen. Om de tweede opvatting, de correspondentie- opvatting, van de eerste te onderscheiden, zal ik die in deze tekst een horizontale waarheidsopvatting noemen 1. De vraag die ik hier zou willen onderzoeken, is hoe de beide waarheidsopvattingen met elkaar samenhangen. Ik zal daartoe eerste de beide opvattingen verder uitdiepen: wat 1 In het vervolg van de tekst laat ik de aanhalingstekens om horizontaal en verticaal achterwege.

2 zijn, volgens Plato en Aristoteles, de kenmerken van de waarheidsopvattingen en op welke dragers zijn ze van toepassing? Schoonheid staat in deze tekst weliswaar niet centraal, maar enkele aspecten van schoonheid worden belicht in een paragraaf waarin ik onderzoek of bij schoonheid, net als bij waarheid, sprake zou kunnen zijn van een verticale en een horizontale opvatting. In de laatste paragraaf zal ik dan het verband tussen de horizontale en de verticale waarheid onderzoeken. Daarbij zal ik ook aandacht besteden aan de verschillende kenwijzen van beide soorten waarheid. Zoals echter zal blijken, is het nog niet zo eenvoudig, het verband tussen beide waarheden te formuleren. Horizontale waarheid De horizontale waarheid komt, zo zagen we in de inleiding, zowel bij Plato als bij Aristoteles voor. Ik zal eerst onderzoeken wat zij beiden over dit waarheidsbegrip te zeggen hebben, op wat voor dragers het begrip van toepassing is en wat een belangrijk kenmerk van deze waarheid is. In de volgende paragraaf komt dan de verticale waarheid aan bod. In De Sofist spreekt Plato over waarheid als overeenstemming tussen een uitspraak en dat wat (het geval) is (Sofist, 263b). Niet alleen bij uitspraken kan echter sprake zijn van waarheid en onwaarheid, maar ook bij drie van elkaar onderscheiden activiteiten in de ziel, namelijk het denken, de mening en de verbeelding (id, 264a/b). Denken is in wezen hetzelfde als spreken, zij het dat het zich binnen de ziel afspeelt en de stem er niet bij gebruikt wordt (id, 263e). De mening is op haar beurt een voltooiing van dat denken, terwijl Plato de vermenging van mening en gewaarwording verbeelding noemt (id, 264a/b). Als deze echter alle waar dan wel onwaar kunnen zijn, is het ook mogelijk om van nabootsingen van de werkelijkheid te zeggen dat ze waar of onwaar zijn (id, 264d). Belangrijk om te zien, is dat in al deze gevallen sprake is van een opvatting van waarheid die overeenstemming uitdrukt tussen dat wat gezegd, gedacht, gemeend of in een afbeelding aangetroffen wordt en datgene in de werkelijkheid waar het gezegde, gedachte, gemeende of de afbeelding betrekking op heeft. In al deze gevallen is, anders gezegd, sprake van een correspondentie- opvatting van waarheid. Omdat uitspraken, gedachten en meningen, en naar mijn idee ook de vermenging van mening en gewaarwording, in proposities uitgedrukt zouden kunnen worden, zou je de waarheid in deze gevallen tevens een propositionele waarheid kunnen noemen. De 2

3 correspondentie maakt de waarheid, de propositie draagt haar. In het geval van afbeelding of nabootsing is weliswaar geen sprake van een propositionele waarheid, maar uiteraard wel van correspondentie. Ook Aristoteles spreekt over de waarheid van uitspraken, zoals uit de eerder geciteerde definitie uit Metafysica IV.7 blijkt. In De Interpretatione 1 zegt hij dat sommige gedachten noch waar, noch onwaar zijn, terwijl andere noodzakelijk het een of het ander zijn. Een gedachte of een bewering kan pas waar of onwaar zijn, als er sprake is van combinatie of scheiding, zegt Aristoteles. Een naamwoord of werkwoord op zichzelf is niet waar of onwaar. Pas als beide woordsoorten in een gedachte of bewering voorkomen, bestaat er een propositie, waarvan gezegd kan worden dat die waar of onwaar is. De combinatie en scheiding waarover Aristoteles spreekt, niet alleen in De Interpretatione 1, maar ook in Metafysica IX.10, bevindt zich in de werkelijkheid. Het is de combinatie en scheiding van datgene waarnaar in de propositie wordt verwezen door subject en predikaat. Wanneer datgene waarnaar subject en predikaat verwijzen, in werkelijkheid gecombineerd zijn, en ze ook gecombineerd gedacht worden, is de gedachte waar. Wanneer ze in werkelijkheid gescheiden zijn, en in de gedachte ook, is de gedachte eveneens waar. Combinatie en scheiding zijn dus niet hetzelfde als bevestiging en ontkenning; beide kunnen zowel bevestigd als ontkend worden. Hoewel Plato en Aristoteles allebei benoemen dat er ook gedachten mogelijk zijn die waar noch onwaar zijn, doordat ze niet werkelijk betekenis hebben (een gedachte krijgt pas betekenis als tenminste een naamwoord en tenminste een werkwoord erin voorkomen), kunnen we toch zeggen dat een belangrijk kenmerk van de horizontale waarheidsopvatting, die we tot nu toe bespreken, de bivalentie van waarheid is. Een betekenisvolle uitspraak (gedachte, mening) is óf waar óf onwaar, niet allebei en evenmin geen van beide. Aristoteles is hierover zeer uitgesproken in de Metafysica IV.7, waar hij beargumenteert dat er geen tussen bestaat. Zoals in de volgende paragraaf zal blijken, is de bivalentie een van de punten waarop het horizontale waarheidsbegrip zich van het verticale onderscheidt. Verticale waarheid Waarheid als overeenstemming tussen een uitspraak of een afbeelding en dat wat het geval is in de werkelijkheid, hebben we horizontale waarheid genoemd. Naast deze horizontale waarheid hanteert Plato ook een andere opvatting van waarheid. Volgens 3

4 deze andere opvatting, heeft waarheid te maken met de mate van werkelijk zijn van de zijnden. Het meest werkelijk zijnde, is onveranderlijk en eeuwig, en bevindt zich op het niveau van het transcendente. Op dit niveau is de absolute Waarheid te vinden; daaronder bestaat een hiërarchie van meer en minder werkelijke zijnden (o.a. Staat X, 602c). Vanwege die hiërarchie, en omdat het transcendente, ook door Plato, als hoger gezien wordt dan het immanente (denk aan de bovenhemelse streken waar Plato in de Phaedrus de absolute Waarheid situeert), noemen we deze opvatting van waarheid hier een verticale waarheidsopvatting. Bij Aristoteles komen we deze verticale waarheidsopvatting niet op dezelfde wijze tegen. Toch geven ook Aristoteles teksten aanleiding naast het horizontale, waarbij twee zaken met elkaar worden vergeleken, nog een ander waarheidsbegrip te onderscheiden. Zo n aanleiding meen ik te zien in de Categorieën 12, waar Aristoteles enkele manieren beschrijft waarop iets prioriteit heeft boven iets anders. Het feit waar een ware uitspraak betrekking op heeft, gaat vooraf aan of veroorzaakt de waarheid van de uitspraak. Het feit is fundamenteler dan de waarheid van de uitspraak, zou je kunnen zeggen. Weliswaar benoemt Aristoteles het niet zo, maar je zou kunnen denken dat het feit op zich de waarheid al in zich draagt, doordat het als feit bestaat, los van de uitspraak erover. Een duidelijker aanleiding om ook bij Aristoteles twee waarheidsbegrippen te onderscheiden, is echter de tekst over incomposites in Metafysica IX.10. Aristoteles vraagt zich af wat zijn en niet- zijn, waarheid en onwaarheid is van deze niet- samengestelde substanties (Metafysica IX.10, 1051b). Dergelijke substanties bestaan altijd actueel, zegt hij, nooit potentieel. Je kunt je daarom niet vergissen in hun wijze van bestaan je bent van dat bestaan op de hoogte of je bent het niet (ibid). Er zijn dus twee manieren om over waarheid te spreken: in het ene geval is er van waarheid sprake als subject en de eigenschap die je aan dat subject toekent ook in werkelijkheid gecombineerd zijn, in het andere geval kan een object, áls het bestaat, maar op een manier bestaan, en betekent waarheid het object denken en bestaat onwaarheid niet, maar is er hooguit sprake van onwetendheid (id, 1051b/52a). Het is mij niet helemaal duidelijk of de niet- samengestelde substanties van Aristoteles alleen op het niveau van het transcendentale aan te treffen zijn, of ook op het ( lagere ) niveau van het intelligibele. De waarheid die deze substanties bezitten, lijkt veel op de waarheid van het transcendente volgens Plato. In beide gevallen gaat het 4

5 over een absolute waarheid. Bij Plato kunnen zijnden echter dichterbij of verderaf van deze waarheid staan, en bestaat er een hiërarchie van waarheid binnen de zijnden. Deze verticale waarheid van Plato is dan ook niet bivalent, maar gradueel. Bij Aristoteles niet- samengestelde substanties is noch sprake van hiërarchie, noch van bivalentie. Deze substanties denken, is waarheid, ze niet denken, betekent onwetendheid. Zo geformuleerd, lijkt overigens het denken of kennen van de substanties, de waarheidsmaker te zijn, en niet het bestaan van de substantie op zich. Bij Plato is wél het bestaan, de mate van werkelijk zijn, de waarheidsmaker. Als er een rangorde bestaat van meer en minder werkelijke zijnden, hoe ziet die rangorde er dan uit? In De Staat zien we dat een nabootsing minder werkelijk, dus minder waar, is dan het afgebeelde origineel. Aangezien onze (waarneembare) wereld niet meer dan een afbeelding is van de Ideeënwereld, is onze wereld dus minder waar dan de wereld van de Ideeën. Kunstwerken op hun beurt zijn weer nabootsingen van de objecten in deze wereld, die nabootsingen zijn van de Ideeën, en zijn daarom nog minder waar dan de (waarneembare) wereld op zich. De geringe waarheidswaarde van kunstwerken, wordt in De Staat verder gekoppeld aan het lage deel van de ziel waar de kunstenaar een beroep op doet (Staat X, 605b/c). Dat doet vermoeden dat het hoge deel van de ziel dichter bij de waarheid staat dan het lage, hoewel ik me afvraag of het daarmee ook meer waar ís, of dat het alleen maar meer kennis heeft van het ware. Diezelfde vraag stel ik mij bij lezing van de Phaedrus. De ziel is onsterfelijk, omdat zij voortdurend in beweging is (Phaedrus, 245c). Daardoor staat zij dichter bij het eeuwige en onveranderlijke Zijnde dan het lichaam en andere materiële zaken, dus de ziel bevat meer waarheid dan het lichaam. Maar is nu ook de ene ziel méér waar dan de andere? De ene ziel krijgt meer van het werkelijk zijnde Zijn te zien, en de ziel die er het meeste van gezien heeft, zal zich in een volgend leven ontwikkelen tot wijsgeer of tot iemand die van schoonheid houdt. Wie minder van de absolute waarheid heeft gezien, kan zich ontwikkelen tot respectievelijk, bijvoorbeeld, koning, zakenman, ambitieuze atleet, priester, dichter, ambachtsman, sofist of, tot slot, dictator (id, 248d). Ik concludeer hieruit niet dat de wijsgeer meer waar zou zíjn dan de sofist, wel dat hij meer kennis heeft van de (absolute) waarheid. 5

6 Over schoonheid De waarheid hebben we nu leren kennen in een horizontale en in een verticale gedaante. Zou de schoonheid zich in twee vergelijkbare gedaantes voordoen? Om deze vraag te onderzoeken, moet Aristoteles wijken voor de teksten over schoonheid van Plotinus. Plato blijft. Dat er een verticale notie van schoonheid bestaat, wordt al snel duidelijk als we bijvoorbeeld De Grote Hippias ter hand nemen. Bij de eerste poging van Hippias om het mooie te definiëren, blijkt al dat er een hiërarchie in mooie zaken is aan te brengen. De goden staan bovenaan in de rangorde van schoonheid; mensen, hoe mooi ook, zijn minder mooi dan goden; dieren zijn weer minder mooi dan mensen en artefacten minder mooi dan dieren (Hippias, 289a/b). Net als bij de verticale waarheid, is er in schoonheid niet alleen sprake van gradaties, maar bestaat ook een absolute schoonheid. En net als de absolute waarheid, ligt deze op het niveau van het goddelijke, het transcendente. Deze schoonheid wordt in het Symposium de opperste schoonheid genoemd, en net als de absolute waarheid, is zij eeuwig, vrij van alle ontstaan en vergaan, van groeien en kwijnen (Symposium, 211a). Ook in de teksten van Plotinus springt de verticale schoonheid onmiddellijk in het oog. Het zintuiglijk waarneembare kán mooi zijn, maar de ware schoonheid is gelegen op het niveau van het intelligibele (Plotinus I.6.4, p155). Het mooie komt van god; de geest ontvangt het mooie van het hogere, de ziel ontvangt het weer van de geest en de andere dingen ontvangen het van de ziel (id, I.6.6, p157). En, net als Plato vindt Plotinus het oerbeeld mooier dan de afbeelding. De ziel doet volgens Plotinus dienst als oerbeeld voor de natuur, en die vormt op zijn beurt weer het oerbeeld voor de lichamen (Plotinus, V.8.3, p638). De formele kenmerken van deze verticale schoonheid komen overeen met die van de verticale waarheid. Er bestaat een absolute schoonheid respectievelijk waarheid, en wel op het niveau van het transcendente. Onder dat niveau van het absolute, bestaat zowel schoonheid als waarheid in gradaties. Stel nu dat er ook een horizontale schoonheid zou bestaan, zou die dan ook de formele kenmerken van haar waarheidstegenhanger hebben? Een van die kenmerken is, zo hebben we gezien, de bivalentie. Dus de schoonheidswaarde zou dan bivalent moeten zijn. Iets is mooi, of iets is niet mooi, iets ertussenin bestaat niet. Wanneer we in staat zouden zijn een noodzakelijke en voldoende voorwaarde voor schoonheid te formuleren, bijvoorbeeld 6

7 symmetrie, dan zou in ieder geval aan het principe van bivalentie zijn voldaan. Of het per se nodig is zo n voorwaarde te formuleren om de bivalentie te redden, durf ik niet te zeggen. Misschien bestaat er echter een schoonheid, die niet bivalent is, maar toch horizontaal genoemd kan worden. Laten we in plaats van de weg van de bivalentie, die van de correspondentie onderzoeken. Waarheid is de overeenstemming van, zeg, een uitspraak met datgene in de werkelijkheid waar de uitspraak over gaat. Zou schoonheid ook gekenmerkt kunnen worden door correspondentie? In ieder geval niet op de manier waarop een schilderij goed lijkt op wat erop is afgebeeld. Daarvan zeggen we hooguit dat het knap gedaan is, en zo n schilderij draagt wellicht waarheid in zich, voor zover het een getrouwe afbeelding is, maar die getrouwheid maakt het niet tot een mooi schilderij. Als er in het geval van schoonheid al sprake is van correspondentie, werkt die precies omgekeerd aan de correspondentie bij waarheid. Bij waarheid komt het beeld of de gedachte in ons overeen met datgene in de werkelijkheid waarop het beeld of de gedachte betrekking heeft. De werkelijkheid veroorzaakt de waarheid van de gedachte. Bij schoonheid is het net andersom en correspondeert dat wat wij in de werkelijkheid waarnemen met een plaatje dat wij al in ons hebben 2. Dat beeld in ons, veroorzaakt de schoonheid van datgene in de werkelijkheid, wat met dat beeld overeenkomt. Op deze wijze begrepen, bestaat er dus inderdaad (en tegen mijn verwachting in) een horizontaal schoonheidsbegrip. Plotinus zegt dat wij schoonheid herkennen wanneer we haar tegenkomen (o.a. Plotinus I.6.2, p152) en van Plato kennen we de leer van de anamnese, die juist door schoonheid op gang wordt gebracht, doordat de schoonheid het helderst straalt en waarneembaar is met het helderste van onze zintuigen (Phaedrus, 250d). De schoonheid waaraan wij herinnerd worden, is zélf overigens juist weer de schoonheid die we als verticaal hebben beschreven. Tot slot: het verband tussen waarheid en waarheid We laten de schoonheid, en de overeenkomsten tussen schoonheid en waarheid, rusten, en keren terug naar de waarheid. We hebben besproken dat er twee verschillende waarheidsopvattingen zijn, waarvan we de een horizontaal en de andere verticaal hebben genoemd. We nemen aan dat deze beide waarheidsbegrippen verband met 2 Zo n plaatje hoeft uiteraard niet een visueel plaatje te zijn, maar kan ook een gehoor-, en misschien zelfs een tast-, reuk- of smaakplaatje zijn. 7

8 elkaar hebben, dat waarheid in het ene geval niet iets volslagen anders betekent dan in het andere; de vraag luidt aldus hoe de beide begrippen met elkaar samenhangen. Ik doe een poging de beide waarheidsbegrippen in één schema weer te geven, hoewel ik vrees dat die gedoemd is te mislukken. De verticale waarheid kunnen we ons goed voorstellen als een verticale (halve) lijn, met bovenaan de absolute waarheid. Op die lijn bevinden zich dan de zijnden; hogerop de hogere zijnden, zoals de menselijke ziel, lager de lagere zijnden, zoals de materie. Die zijnden zijn de waarheidsdragers van de verticale waarheid. De horizontale waarheid is echter niet als een lijn(stuk) weer te geven. Er is hier geen sprake van meer of minder waar, maar slechts van onwaar en waar. Stel dat we uitgaan van proposities als waarheidsdrager van de horizontale waarheid, dan kun je je een (oneindige) verzameling van ware proposities voorstellen, maar niet een lijn, waarop die verschillende ware proposities elk een eigen plaats innemen. Tenminste, niet als je de waarheid van de propositie in kwestie als uitgangspunt voor de plaats op zo n denkbeeldige lijn wilt nemen. In horizontale richting móet het punt van de waarheid op de verticale lijn liggen. Er bestaat geen horizontale waarheidslijn, er zijn alleen twee punten: waar en onwaar. Het is dus niet zo dat een ware uitspraak meer waarheid bevat als hij iets zegt over een zijnde die meer waarheid bevat en die dus hoger op de verticale lijn ligt. Het is ook niet zo dat een ware uitspraak die gedaan wordt door iemand die, als zijnde, meer waar is, puur op grond van dat feit méér waar is dan dezelfde uitspraak die gedaan wordt door iemand die lager op de verticale lijn staat. Beide hypotheses zijn (in horizontale richting ) strijdig met het principe van bivalentie en moeten daarom verworpen worden. Waar mogelijk wél verband tussen bestaat, is de mate waarin een zijnde kennis kan hebben van de beide soorten waarheid. Je zou je kunnen voorstellen dat iemand die meer inzicht heeft in de absolute waarheid, ook meer kennis heeft van de horizontale waarheid; of andersom: dat iemand die meer kennis heeft van de waarheid in het immanente, ook een grotere kans heeft om inzicht te krijgen in het transcendente. Ik betwijfel echter of dit verband bestaat, in welk van beide geschetste volgordes dan ook. De wijze van kennen van de ene waarheid, verschilt van de wijze van kennen van de andere. Het kennen van de horizontale waarheid is een discursief kennen; het inzicht in 8

9 de absolute waarheid is juist niet- discursief. Zoals Plotinus het uitdrukt 3, is het kennen van de horizontale waarheid, het kennen van een subject, dat een object buiten zichzelf kent. Om de absolute waarheid te kennen, moet het subject het object echter in zichzelf overplanten en als één met zichzelf bekijken en als zichzelf bekijken [...] (V.8.10, p646). Elders zegt Plotinus dat een andere manier van zien nodig is, een zien met een innerlijk oog (I.6.8/9, p159). Het zien van de absolute waarheid hoeft dus geenszins te betekenen dat men ook veel kennis heeft van de waarheden op het gebied van het immanente. Evenmin hoeft een grote kennis van horizontale waarheid te leiden tot inzicht in het transcendente. Sterker, maar ik begeef me nu op glad ijs, ik zou me kunnen voorstellen dat iemand die inzicht heeft in de absolute waarheid niet meer zo geïnteresseerd is in het vergaren van kennis van de horizontale waarheden, terwijl iemand die sterk gericht is op kennis van het immanente, moeilijker zijn innerlijk oog kan laten spreken. Het eerste wordt, meen ik, ondersteund door de teksten van Plotinus, en gaat althans niet in tegen de teksten van Plato. Met het laatste zou Plato vermoedelijk niet instemmen; bij hem klimt de mens, door het vergroten van zijn kennis van het immanente, op naar de kennis van het absolute. Bij beiden is het echter de laatste soort kennis (inzicht) waar het uiteindelijk om gaat. Wat is nu de oogst van dit al? De waarheidsdragers van horizontale waarheid, zeggen iets over, of beelden iets af van, de waarheidsdragers van verticale waarheid. Het is niet uitgesloten dat er verband bestaat tussen de mate van kennis die iemand heeft in waarheid in horizontale zin en waarheid in verticale zin, maar dit verband is niet vanzelfsprekend. Het enige verband dat zeker is, is dat ware uitspraken over dat wat de absolute waarheid bezit, het werkelijk- zijnde Zijn, zelf ook eeuwig en onveranderlijk waar zijn, terwijl dat voor ware uitspraken over lagere (en dus veranderlijke) zijnden niet geldt. Op het terrein van de schoonheid, die hier niet centraal stond, is de oogst rijker: daar hebben we, naast de voor de hand liggende verticale notie, ook een horizontale notie ontdekt. 3 Weliswaar spreekt Plotinus in deze passages over de (intelligibele) schoonheid, maar de wijze van kennen van de absolute waarheid, van het transcendente, is dezelfde. 9

10 Bibliografie Aristoteles, Categories 12. Translated by: J.L. Ackrill. 10;toc.depth=1;toc.id=div.aristotle.v1.9;brand=default Aristoteles, De Interpretatione 1. Translated by: J.L. Ackrill. 11;toc.depth=1;toc.id=div.aristotle.v1.9;brand=default Aristoteles, Metafysica IV.7. Bezorgd en vertaald door Ben Schomakers. Budel: Damon, Aristoteles, Metaphysics IV.7. Translated by: W.D. Ross. 60;toc.depth=1;toc.id=div.aristotle.v2.56;brand=default Aristoteles, Metaphysics IX.10. Translated by: W.D. Ross. 65;toc.depth=1;toc.id=div.aristotle.v2.56;brand=default Plato, De grote Hippias. In: Verzameld Werk, dl. I. Herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win. Kapellen: Pelckmans; Baarn: Agora, a- 304e Plato, De Sofist. In: Verzameld Werk, dl. V. Herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win. Kapellen: Pelckmans; Baarn: Agora, c- 268d Plato, De Staat. In: Verzameld Werk, dl. III. Herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win. Kapellen: Pelckmans; Baarn: Agora, a- 608b Plato, Phaedrus. In: Verzameld Werk, dl. IV. Herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win. Kapellen: Pelckmans; Baarn: Agora, e- 257b Plato, Symposium. In: Verzameld Werk, dl. II. Herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win. Kapellen: Pelckmans; Baarn: Agora, a- 212c Plotinus, Enneaden I.6. Vertaald en ingeleid door Rein Ferwerda. Budel: Damon, pp Plotinus, Enneaden V.8. Vertaald en ingeleid door Rein Ferwerda. Budel: Damon, pp