RELIGIE. actieve kunstbeoefening SCHRIJVEN

Transcriptie

1 RELIGIE actieve kunstbeoefening SCHRIJVEN

2 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 4 Kunst en religie: cijfers en feiten 6 Schrijven 6 Religie 6 Christelijke tradities 7 Geschreven tekst, taal en uitleg 8 Het woord legt vast 8 Religieuze tekst in actie 8 Het geschreven woord is kunst 9 Kunst vanuit religie of esthetiek? 10 Religieuze ervaring 10 Esthetiek 10 Religie en kunstvorm 12 Christendom 12 Katholiek 12 Protestant 14 Evangelisch christendom 15 Jodendom 15 Hindoeisme 15 Boeddhisme 16 Islam 16 Nieuwe spiritualiteit 17 Netwerk en Infrastructuur 18 Sociale positie 19 Platform voor discussie 19 Bijlage 20 Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 2

3 Voorwoord Kunstfactor inspireert en promoot de amateurkunst en vertegenwoordigt deze op nationaal en internationaal niveau. Door te stimuleren dat veel mensen actief kunst beoefenen, leveren we een bijdrage aan een creatieve en harmonieuze samenleving. Om deze missie te ondersteunen en verder te ontwikkelen besteedt Kunstfactor aandacht aan het thema amateurkunst en religie. De relatie tussen amateurkunst en religie is aanleiding voor een landelijke inventarisatie. Dit is het vierde deel van een zesdelige reeks waarin de verschillende kunstdisciplines aan bod komen. In het eerste deel wordt de relatie behandeld tussen beeldende kunst en religie. In het tweede deel kijken we vanuit de dans naar de rol van religie. Deel drie beschrijft de relatie tussen theater en religie. In dit vierde deel wordt gekeken naar de relatie tussen schrijven en religie. Op welke wijze komt religie terug in het werk van de amateurkunstenaars die zich vanuit hun geloofsovertuiging bezighouden met creatief schrijven en vanuit welke positie komen de amateurkunstenaars tot hun werk? In 2012 verschijnen de laatste twee delen in deze reeks. Tom de Rooij, directeur-bestuurder Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 3

4 Inleiding Een van de bekendste katholieke dichters van Australië is Les Murray. In zijn gedicht Poetry and Religion beschrijft hij zijn persoonlijke gevoel bij de manier waarop religie en poëzie een geheel vormen: Religies zijn gedichten. Ze verenigen ons daglicht ik en onze dromende ziel, ze brengen onze emoties, instinct, adem en aangeboren gebaren bij elkaar in het enige hele denken: poëzie. (Poetry and Religion, vert. M. Elzinga) Murray vergelijkt religie met een gedicht, dat een weergave is van alles wat religie voor hem betekent of voor anderen kan betekenen. Religieus denken is poëzie. Volgens de katholieke neerlandicus Jos Joosten wordt het gedicht hier gelijkgesteld aan het grote verhaal, een allesomvattende vertelling, een groot systeem. Iets wat in elke vorm van religie of geloofsovertuiging terugkomt. Schrijven, en feitelijk dus ook lezen zijn nauw verbonden met religie. Elke religie die wordt behandeld in deze publicatie kent een centraal boek of een verzameling van teksten die de basis vormen van de geloofstradities. De christelijke Bijbel, de islamitische Koran, de joodse Thora, de hindoeïstische Veda s, de boeddhistische Tripitaka s en een grote verzameling literatuur over nieuwe spiritualiteit. Veel van deze teksten worden door de gelovigen gelezen of worden tijdens kerkdiensten of rituelen voorgelezen. Het geschreven woord wordt telkens opnieuw beleefd. De teksten bieden steun, schrijven richtlijnen voor en kunnen inspireren. Zolang religie en het geschreven woord bestaan, zijn er mensen, gelovigen bezig geweest met het schrijven over religie. Dit schrijven over religie kan verschillende vormen aannemen. Het kan een interpretatie zijn van een tekst, een theologisch commentaar of juist een persoonlijke, geïnspireerde tekst als uiting van geloof. Schrijven over, of juist vanuit religie kent vele vormen. In deze publicatie wordt schrijven vanuit dit religieuze kader op een specifieke wijze benaderd met de amateurkunst als uitgangspunt. Er dient daarom ter verduidelijking een belangrijk onderscheid gemaakt te worden tussen zakelijk schrijven en creatief schrijven. Bij zakelijk schrijven gaat het vaak om informatieve en educatieve teksten, rapporten, reclame, beleidsteksten en bijvoorbeeld sollicitatiebrieven. Onder creatief schrijven vallen de literaire genres, zoals korte verhalen, romans, poëzie in alle vormen, liedteksten, essays, columns, journalistiek en (literaire) non-fictie. Met de term literatuur wordt een bepaalde mate van literaire kwaliteit bedoeld. Ook amateurkunstenaars kunnen zich met literatuur bezighouden. De focus van deze publicatie ligt op creatief schrijven en de manier waarop dit samenhangt met religie. De meest voorkomende schrijfvorm die in deze publicatie wordt behandeld is poëzie. Deze publicatie is onderdeel van de inventarisatie van amateurkunstvormen die hun oorsprong in de religie hebben. De inventarisatie heeft als doel de actieve Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 4

5 kunstbeoefening binnen het werkveld van amateurkunst en religie zichtbaar te maken en kunstinhoudelijke, culturele en sociale informatie over deze sector beschikbaar te maken. We bieden hiermee kennis en aanknopingspunten om het werkveld verder te ontdekken en te begrijpen. De inventarisatie heeft een vaste structuur van vier thema s die in elke publicatie is terug te vinden. Deze structuur is bedoeld om een handvat te bieden waarmee de lezer vergelijkingen kan maken tussen niet alleen de verschillende religies maar uiteindelijk ook de verschillende kunstdisciplines. Het gaat hier om de volgende thema s: Kunst vanuit religie of esthetiek Hoe komt een religieuze vorm van amateurkunst tot stand? Is het vertrekpunt het geloof of de religieuze ervaring, of juist de kunst, de esthetiek? Religie en kunstvorm Op welke wijze is de invloed van religie terug te zien in het werk van amateurkunstenaars? Welke vormen van schrijven zijn typisch religieus? Netwerk en infrastructuur Hoe zijn de netwerken en de infrastructuur van de religieuze amateurkunst opgebouwd? Sociaal-maatschappelijke positie van de amateurkunstenaars Zijn er verbanden te ontdekken tussen de religieuze achtergrond of affiniteit, het creatief schrijven en de sociale positie? Zijn er bevolkingsgroepen die zich op een bepaalde manier bewegen op basis van cultuur, inkomen of sociale status? Deze thema s zijn in interviews voorgelegd aan zeven (amateur)kunstenaars en professionals die betrokken zijn bij schrijven en religie. Om een concreet beeld te kunnen geven van de omvang, opbouw en ontwikkeling van de verschillende groepen binnen dit werkveld wordt ook gebruikgemaakt van statistische gegevens. Daarnaast is er voor dit onderwerp gekeken naar internetsites waar (amateur)schrijvers actief zijn. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 5

6 Kunst en religie: cijfers en feiten Schrijven Nederland telt 7,3 miljoen amateurkunstenaars. Van hen houden 2 miljoen mensen zich onder andere bezig met schrijven. (Amateurkunst: feiten en trends, 2011) Het is namelijk mogelijk dat amateurkunstenaars zich met meerdere kunstdisciplines bezighouden. Binnen de discipline schrijven zijn de jongeren het meest actief. In de leeftijdscategorie 6 t/m 11 houdt 15% zich bezig met schrijven en in de leeftijdscategorie 12 t/m 19 jaar is dit 20%. (Amateurkunst: feiten en trends, 2011) Schrijven kent, samen met de discipline nieuwe media, de laagste score van de kunstdisciplines op het gebied van lidmaatschap van club of vereniging. Slechts 5% van de schrijvende amateurkunstenaars is lid van een club of vereniging. Daarnaast worden er minder cursussen gevolgd dan bijvoorbeeld in de muziek. 87% van de amateurkunstenaars die zich bezighouden met schrijven is niet aangesloten bij een vereniging en volgt geen cursussen of lessen in schrijven. Hierdoor ontstaat het beeld dat schrijven een zelfregulerende discipline is met weinig infrastructuur en beoefenaars. De opkomst van internet heeft er echter voor gezorgd dat er nieuwe vormen van organisatie zijn ontstaan, die met name voor de kunstdiscipline schrijven van groot belang zijn. Zouden de verschillende fora of schrijfwebsites op internet waar de schrijvers actief zijn, mee worden gerekend als club of vereniging, dan zou het percentage van 5 in de meting naar alle waarschijnlijkheid stijgen. Religie Religie is een maatschappelijk fenomeen waartoe alle geloofsovertuigingen, spiritueel gedachtegoed, godsdiensten en levensbeschouwingen gerekend worden. Onze samenleving kent meerdere religieuze groeperingen. Op basis van het aantal leden van geloofsgenootschappen zijn deze als volgt verdeeld. Figuur 1 Religieuze groeperingen in Nederland Christendom 6,90 miljoen Katholicisme 4,30 miljoen Protestantisme 2,30 miljoen Overig/evangelisch 0,30 miljoen Islam 0,91 miljoen Turkse moslims 0,33 miljoen Marokkaanse moslims 0,31 miljoen Overig 0,27 miljoen Hindoeïsme 0,22 miljoen Boeddhisme 0,25 miljoen Jodendom 0,04 miljoen Bron: Geloven in het publieke domein (WRR 2006) Moslims in Nederland (Forum 2009) Elke verzamelterm voor een religieuze groepering dient zorgvuldig gehanteerd te worden. Een belangrijke kanttekening is bijvoorbeeld dat het christendom wel is uitgesplitst naar verschillende stromingen maar dat differentiatie in de islam alleen plaatsvindt op land van herkomst. Binnen de islam zijn er meerdere stromingen die niet noodzakelijk overeenkomen met geografische spreiding, waardoor deze indeling tot een vertekend beeld van de werkelijke situatie kan leiden. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 6

7 Christelijke tradities De christelijke tradities vormen in Nederland een belangrijke groep in de religieuze amateurkunst. Niet alleen gaat het hier om de grootste groep in absolute aantallen, maar de tradities zelf zijn sterk aan verandering onderhevig. Onderstaande grafiek laat zien hoe ze zich hebben ontwikkeld. Vooral de algemene afname van kerkgangers bij de bekende tradities, maar ook de toename van de groep overige gezindten en geen kerkelijke gezindte zijn opvallende ontwikkelingen. Figuur 2 Kerkelijke gezindten, 1889/ % 0% geen kerkelijke gezindte Katholiek Hervormd Gereformeerd Overige gezindten PKN Bron: Geloven in het publieke domein (WRR 2006) en Moslims in Nederland (Forum 2009) Aan de hand van deze grafiek kunnen we niet vaststellen welke verschuivingen er plaatsvinden tussen de tradities onderling. Wel wordt er over het algemeen aangenomen dat de leegloop van kerken bijdraagt aan de groei van nieuwe evangelische of spirituele stromingen. De ontwikkeling van de joodse en christelijke tradities in Nederland is goed gedocumenteerd. De andere geloofstradities zijn echter minder goed in kaart gebracht, maar dit verandert. Inmiddels zijn er meer gegevens bekend over de ontwikkeling van de islam in Nederland, onder andere vermeld in De positie van moslims in Nederland. (De positie van moslims in Nederland, Factbook 2010). Recentelijk is ook het onderzoek Zwevende gelovigen verschenen. Hierin wordt de ontwikkeling van de zogeheten nieuwe spiritualiteit beschreven, een verzamelterm voor verschillende nieuwe religieuze stromingen. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 7

8 Geschreven tekst, taal en uitleg Het woord legt vast In vrijwel alle religieuze tradities bestaan formuleringen die verwijzen naar het geschreven woord, de schrift. Een van de meest bekende is het staat geschreven. Men verwijst hiermee naar het concept dat het geschreven woord een geloof of visie vastlegt en daarmee ook legitimeert. Een mooi voorbeeld hiervan is de islamitische term el maktab of simpelweg maktab. Deze betekent dat dingen voorbestemd zijn, ze zijn opgeschreven en liggen daarmee vast. Een tekst uit de Koran die hiernaar verwijst gaat als volgt. En de werken van ieder mens hebben wij om zijn hals gehangen; en op de dag der verrijzenis zullen wij voor hem een boek brengen en hij zal het opgeslagen zien. (soera al isra 17:13). In de religieuze tradities met een heilige schrift is het geschreven woord centraal als uitgangspunt voor het geloof, als de legitimering en uitleg van de religieuze tradities en geschiedenis. Het is tevens deze constructie die voor de machtsverhoudingen zorgt. Zij die de schrift kunnen lezen, en daarmee de religieuze teksten kunnen interpreteren en uitleggen, hebben macht over hen die dit niet kunnen. Religie en schrift zijn in deze constructie onlosmakelijk met elkaar verbonden en hebben vaak tot conflicten geleid. Zo lag een conflict over het geschreven woord aan de basis van de reformatie. Dat ging niet zozeer over wat inhoudelijk in de Bijbel stond maar over het feit dat de leek de Bijbel niet kon en mocht lezen. Mede door de vertaling van de Bijbel van het Latijn naar de volkstaal in de 15e eeuw door de monnik Maarten Luther ( ) en de verspreiding van deze vertaling door de drukpers werd de reformatie in gang gezet. Doordat het geschreven woord nu massaal verspreid werd, nam de invloed ervan enorm toe. Religieuze tekst in actie Religieuze teksten kunnen op verschillende manieren worden gelezen. Als uitleg van een ritueel, als bron van de moraal of bijvoorbeeld als ondersteuning van de geloofsovertuiging. Met name de rituele functie van religieuze teksten is een onmisbare schakel tussen religieuze tekst en actie. Zo is het lezen van de Bijbel in de kerkdienst een ritueel. In de liturgie wordt een moment gecreëerd waar met gepaste aandacht een Bijbeltekst door een speciaal daarvoor aangewezen persoon wordt voorgelezen. Het reciteren (oplezen) van de Koran gebeurt op strikt bepaalde momenten en vormt vaak de aanzet tot een religieuze actie, zoals het gebed (de salat). De Koran verschilt in dit geval van de Bijbel omdat het boek van oorsprong bedoeld is om alleen mondeling te bestaan. Het reciteren van deze teksten is een integraal onderdeel van de Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 8

9 geloofservaring in de islam. De profeet Mohammed wordt gezien als de eerste die de gehele Koran uit het hoofd kon reciteren. (An Introduction to Islam, 1986) In de joodse traditie staat het lezen van de Thora, het heilige boek, onder andere gelijk aan het volwassen worden van een man. Als een jongen 13 wordt kan hij als man worden opgenomen in de joodse gemeenschap. Dit wordt gevierd tijdens de bar mitswa. Een onderdeel van de feestelijkheden is dat de jongen in kwestie voor het eerst hardop enkele verzen van de Thora opleest. Hoewel meisjes soortgelijke viering doormaken, de bat mitswa, is het afhankelijk van de joodse stroming of zij ook een stuk uit de Thora mogen lezen. In zowel het hindoeïsme als het boeddhisme hebben religieuze teksten uiteenlopende functies. De teksten zijn sterk verbonden met de verschillende rituelen. Beide geloofstradities wijken in zekere zin af van het jodendom, christendom en de islam wat betreft de meditatieve functie. Het veelvuldig reciteren van een tekst of gedicht, de zogeheten mantra, kan dienen als een meditatieve bezigheid met een vooraf bepaald religieus doel. Het geschreven woord is kunst Religieuze teksten zijn, naast een belangrijke bron van interpretatie, legitimiteit en ritueel, ook een vorm van schrijfkunst. Hoewel de religieuze basisteksten niet kunnen worden gezien als het product van creatief schrijven is er zeker schrijfkunst in terug te vinden. Veel teksten uit verschillende religieuze tradities zijn op een poëtische en filosofische manier geschreven. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de hindoeïstische teksten de Ramayan en met name de vertaling/bewerking door de dichter/filosoof Tulsidas in zijn Ramcaritmanas. De van origine door Valmeeki in het Sanskriet geschreven tekst geldt als het langste gedicht ter wereld. De Bijbel, en dan voornamelijk het oude testament, bestaat voor een groot deel uit poëtische teksten. Van de gedrukte Hebreeuwse teksten wordt geschat dat deze voor ongeveer een derde deel uit poëzie bestaan. Hoewel religieuze teksten kunstig zijn, kunnen ze niet als kunst worden ervaren. Juist vanwege de vaak diepgaande religieuze betekenis is het predikaat kunst niet echt van toepassing op de religieuze teksten zelf. De kunstvorm van het schrijven is meer van toepassing op teksten die geschreven zijn over religie of juist vanuit religieuze overtuiging. Het is binnen dit kader dat er gekeken kan worden naar de amateurkunstenaars die door creatief schrijven uiting geven aan hun geloofsovertuiging. Door te schrijven ontstaat er bijvoorbeeld een persoonlijke vertaling van een religieuze tekst, of een gedicht waarmee een religieuze emotie onder woorden wordt gebracht. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 9

10 Kunst vanuit religie of esthetiek? Hoe komt men tot een religieuze vorm van amateurkunst? In onze maatschappij lijkt een verschuiving gaande van traditionele religieuze structuren naar een meer persoonlijke, ongestructureerde geloofsbeleving. (Zwevende gelovigen, 2011) Hierdoor ontstaan nieuwe verbanden tussen persoonlijke geloofsbeleving en amateurkunst. Op welke wijze laat men zich inspireren door religie en kunst? Is het vertrekpunt het geloof of juist de voorliefde voor het creatief schrijven als specifieke kunstvorm? Religieuze ervaring Vergeleken met kunstvormen als dans en theater is schrijven een meer persoonlijke kunstvorm. Niet alleen vanwege het feit dat de activiteit over het algemeen alleen wordt uitgevoerd maar ook omdat het product zelf, de tekst, een vrij directe kunstvorm is. Het is een kunstvorm waarin het meest direct heel persoonlijke gevoelens, gedachten, meningen, wensen en bijvoorbeeld dromen verwoord worden. Schrijven vanuit eigen religieuze ervaring is daarmee een uitgangspunt dat al in de kunstvorm besloten ligt. Het onderscheid tussen schrijven vanuit religieuze ervaring en schrijven vanuit de kunstvorm is daarom lastig te maken. Toch is er wel een bepaald verschil aan te geven, namelijk schrijven als proces of schrijven vanuit inspiratie. Schrijven vanuit inspiratie kan worden gezien als een vorm van schrijven waar de tekst als doel heeft een weergave te zijn van de persoonlijke geloofsovertuiging. Schrijven als proces is een vorm van schrijven waarbij er meer sprake is van een zoektocht naar een vorm van levensbeschouwing. Vanuit het christendom en de islam wordt over het algemeen meer geschreven vanuit een omlijnd religieus kader. De teksten zijn dan een vorm van geloofsbelijdenis. Veel gedichten refereren inhoudelijk aan een bepaalde religieuze achtergrond die herkenbaar is voor gelovigen uit dezelfde traditie. Vaak gaat het hier om schrijven met als doel het overbrengen van de persoonlijke boodschap aan de lezer. Als een auteur gebruikmaakt van bepaalde religieuze basisteksten of begrippen dan voelt hij of zij zich verplicht dit ook op een juiste en respectvolle manier te doen. Hierdoor kan de schrijver zich onderscheiden door kennis en kunde. Ina van der Welle is vrijgemaakt gereformeerd en schrijft veel gedichten, verhalen en liederen vanuit haar eigen religieuze kader. Ze vindt het erg belangrijk dat haar teksten op de juiste manier worden begrepen en recht doen aan haar geloofstraditie. Hoe komt het bij de ander binnen, dat vind ik heel belangrijk. Het kan wel een uitlaatklep zijn, maar voor mij werkt het niet zo. Ik probeer het altijd te schrijven voor een ander. (Ina van der Welle) Esthetiek Schrijven als proces is meer gericht op een persoonlijke ontdekkingstocht. Het proces wordt in werking gezet vanuit de behoefte aan een persoonlijke ontwikkeling. Het is niet noodzakelijk schrijven vanuit een religieuze ervaring maar eerder schrijven naar een religieuze ervaring toe. Een dergelijk gebruik van schrijven als proces komt in alle religies voor, maar kent vooral een sterke vertegenwoordiging in stromingen binnen Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 10

11 de nieuwe spiritualiteit. Norma Stroo is cursusbegeleider spiritueel schrijven. Dit is een cursus waarin schrijven als proces wordt gebruikt om tot een beter begrip van jezelf te komen. Schrijven is voor mij therapeutisch. Onderdeel van het leven. Als spiritueel therapeut kan ik het niet meer los zien van het groeien van mezelf en de mensen die ik begeleid. Van een heel onzeker schrijvend mens ben ik een zeker schrijvend mens geworden en die ontwikkeling zal zich voortzetten. (Norma Stroo) Binnen de nieuwe spiritualiteit wordt, zoals gesteld, het schrijfproces zelf gebruikt voor een persoonlijke groei. Hier kan schrijven als esthetisch uitgangspunt worden gezien. De motivatie van de schrijvers is niet duidelijk religieus en vaak ook niet duidelijk ontstaan vanuit een omlijnd religieus kader. Wel kan er worden gesteld dat er behoefte bestaat om een eigen religieuze achtergrond te ontdekken, te verwerken of juist opnieuw vorm te geven. Zo kan het schrijven uiteindelijk wellicht leiden tot een persoonlijke religieuze ervaring. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 11

12 Religie en kunstvorm Op welke wijze komt religie, ritueel, cultuur of traditie terug in de teksten die worden geschreven vanuit religieuze overtuigingen? Zijn er verschillen te ontdekken in de manier waarop wordt geschreven vanuit de diverse religieuze achtergronden? Christendom Teksten, verhalen en gedichten zijn onlosmakelijk verbonden met het christendom. Los van de verhalen, gedichten en liederen uit de Bijbel is de traditie van persoonlijk schrijven vanuit het christendom net zo oud als de religie zelf. Zo worden liedteksten geschreven waarmee de geloofsovertuiging wordt geuit. In de middeleeuwen werden sterk moralistische verhalen aan de leek verteld die geïnspireerd waren op het christendom. De bekende dichter Joost van den Vondel ( ) heeft zich in zijn werk op verschillende manieren laten beïnvloeden door zijn religieuze achtergrond. Ook in de hedendaagse samenleving biedt het christendom genoeg inspiratie voor een breed scala aan schrijfactiviteiten waar zowel amateurs als professionals inspiratie uit putten. In stijl is er op het eerste gezicht niet veel verschil te zien tussen katholieke, protestante of evangelische christelijke teksten en gedichten. De onderwerpen kunnen hier en daar verschillen maar een duidelijk onderscheid is er niet. In de meeste gevallen maken de auteurs zich ook niet bekend als specifiek katholiek, protestant of evangelisch. Vast staat dat er een ruim aanbod is te vinden van christelijke amateurschrijvers. In de meeste gevallen schrijft men gedichten, maar ook korte verhalen of liederen komen voor. Enkele bekende websites zijn en Ik denk dat er heel veel christelijke amateurkunstenaars zijn die schrijven. Ik zit zelf op een christelijke site. Daar zitten 742 christelijke amateurschrijvers op die gedichten schrijven. En niet alleen gedichten, ook verhalen. Kinderverhalen uit de bijbel, liedjes. (Ina van der Welle) Katholiek Voor zover er al onderscheid te maken is, worden de katholieke gedichten meer gekenmerkt door onderwerpen als het ritueel, dogma s of sacrament. Maar een duidelijk in het oog springend voorbeeld komt van dichteres Henny van Herck. Zij schrijft gedichten en verhalen over veel verschillende onderwerpen, zoals religie, persoonlijke ontwikkeling en haar jeugd. Haar gedichten zijn vaak sterk persoonlijk omdat schrijven voor haar onderdeel is van een persoonlijk proces. Schrijven is altijd mijn oplossing geweest voor het uiten van verschillende emoties, het verwerken van processen. Ik kon dingen nooit vertellen aan mensen, dus daarom schreef ik ze op. (Henny van Herck) Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 12

13 * in de Heilige Nacht was het erg stil door het alleen zijn ontmoette ik de kracht van Maria de Heilige Moeder daarin zag ik ook mijn moeder een geboorte van innerlijk contact ook met mijn vader, ik zag het gezin en een eerdere geboorte daarin met Hem allen tezamen Het Kind mijn vrede in deze Stille nacht bracht het vredeslicht van hun leven en kracht in moeilijke omstandigheden met veel grote levensvragen onder macht en onmacht zo een leven te leiden onder alle geziene en ongeziene momenten er steeds het beste van te maken en waar boven AL ook heel veel mensen nog steeds in onwetendheid een eigen verhaal van weten te maken Maria, Jozef en Jezus, uit de eenheid van God naar ons gebracht, respecteer je naaste in zijn goede en in mindere krachten we vormen allen tezamen 1 wereld als het gezin uit de Stille nacht in nog veel onwetendheid God s stille kracht is Het Licht in de donkere nacht Henny van Herck 2009 Dit gedicht valt op door het duidelijk katholieke karakter en heeft de vorm van een monstrans. (Een houder waarin de hosties worden bewaard.) Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 13

14 Protestant In het protestantisme zijn de schrijvers meer bezig met het verwerken van de bijbelteksten in hun werk, of er wordt gerefereerd aan een bepaalde bijbeltekst als bron. Ina van der Welle is gereformeerd vrijgemaakt en schrijft liederen, verhalen en gedichten. Naar eigen zeggen komt religie niet altijd expliciet terug in haar werk maar speelt ze altijd een rol in de manier waarop Ina de wereld om zich heen bekijkt. Ik schrijf bewust vanuit de Bijbel. Ik schrijf bijvoorbeeld over woorden of begrippen uit de Bijbel. Ga ik hierover een gedicht schrijven, dan ga ik eerst in de Bijbel kijken wat er bijvoorbeeld wordt gezegd over genade of hoop. Een vorm van exegese denk ik. (Ina van der Welle) Een mooi voorbeeld van het vermelden van de Bijbel als inspiratiebron is te vinden in haar collectie gedichten met Bijbels thema. Getuigen na pasen Daar loopt hij door de straten Daar staat zij in de keuken Daar werkt hij op het land Daar roept hij tot de mensen Zij hebben Hem gezien Vijfhonderd op één keer Ja nog veel meer misschien Getuigen van de Opgestane. Zou ik dan niet geloven dat Hij is opgestaan? 1 Kor. 15:6 Ina van der Welle Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 14

15 Evangelisch christendom Het evangelisch christendom kent geen duidelijke stijlfiguren in de schrijfkunst. De onderwerpen zijn wellicht wat vrijer gekozen dan in het katholicisme of het protestantisme. Inhoudelijk zijn de gedichten meer gericht op een persoonlijke geloofsbetuiging en wordt er vaak geen melding gemaakt van een Bijbeltekst als inspiratiebron. Doolhof Soms zijn wij gevangen in dit leven, Door eenzaamheid en pijn. En zien geen in- en uitgang meer. Help wij zijn verdwaald. Wie zal onze gids dan wezen? En ons leiden door dit leven heen? Zodat wij de uitgang weer vinden, En niet verdwalen weer. Waar kunnen wij die gids dan vinden? Tot wie zullen wij moeten gaan? Er is maar een en dat is Jezus, tot hem moeten wij gaan. Ja, hij zal onze leidsman wezen. Hem vertrouwen wij altijd weer. Hij zal ons leven nu gaan leiden, Verdwalen zullen wij dan nooit weer. Cees Kemner 2002 Jodendom In Nederland is er geen sprake van een duidelijke groep die zich vanuit haar religieus joodse achtergrond bezighoudt met schrijven. Op verschillende fora wordt wel melding gemaakt van nieuw verschenen joodse literatuur maar een duidelijke verzameling van gedichten of verhalen geschreven door amateurs zoals bij het christendom en de islam is moeilijk te vinden. Het is wel mogelijk dat er joodse amateurschrijvers zijn, maar dat zij minder in de openbaarheid treden. De beschikbare bronnen voor deze inventarisatie zijn niet toereikend. Het jodendom kent wel een uitgebreide en levendige muziektraditie, waarbinnen vaak gedichten op muziek worden gezet. Het is echter niet duidelijk in hoeverre het hier gaat om nieuwe of oude gedichten of om bijvoorbeeld passages uit de joods religieuze literatuur. Hindoeïsme De Hindoestaanse gemeenschap in Nederland wordt niet gekenmerkt door een duidelijke groep amateurschrijvers. Volgens theatermaker en kunstenaar Ramdew Krishna zijn er op dit gebied weinig mensen actief. Ramdew stelt dat de Surinaamse Hindoestanen geen duidelijke lees- en schrijfcultuur hebben, terwijl het hindoeïsme in de Indiase cultuur juist een sterke schrijfcultuur kent met een lange literaire geschiedenis. Ramdew heeft zelf de Ramcaritmanas van Tulsidas vertaald en zijn vertaling in december 2010 in New Delhi (India) aan een groep notabelen gepresenteerd. Dit is volgens Ramdew een vrij unieke gebeurtenis omdat deze boeken tot dusver alleen in het Chinees en in het Engels zijn vertaald. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 15

16 Boeddhisme Het boeddhisme in Nederland is een religieuze stroming waaraan geen duidelijke gemeenschap amateurschrijvers te verbinden is. Op filosofisch en levensbeschouwelijk gebied wordt er veel geschreven over thema s uit het boeddhisme. Het is lastig te bepalen in hoeverre een auteur beschouwd kan worden als een amateur en in hoeverre een auteur ook daadwerkelijk boeddhist is. De autochtone bevolking die affilieert met het boeddhisme is eerder te beschouwen als professioneel kunstenaar of filosoof. Dit neemt niet weg dat het boeddhisme een sterke literaire traditie kent. De amateurschrijvers die gebruikmaken van deze traditie zijn eerder te vinden bij de stromingen binnen de nieuwe spiritualiteit. Islam Schrijvers, met name dichters, staan hoog aangeschreven in de islam. Een deel van de geschiedschrijving rond het ontstaan van de islam en de opkomst van de islamitische cultuur kan worden toegeschreven aan het werk van dichters. Een stroming binnen de islam die vooral bekend is vanwege de sterke invloed van poëzie is het soefisme. Met name het werk van de Perzische dichter en soefimysticus Jalaluddin Rumi ( ) wordt geciteerd als voorbeeld van de literaire en poëtische tradities binnen de islam. Soefist Tahsin Surucu legt uit dat het jammer is dat de kunstuitingen binnen de islam op de achtergrond zijn geraakt, ondanks de rijke cultuurgeschiedenis. Schrijven is sowieso een beetje ondergesneeuwd, er zijn heel weinig mensen die hier wat mee doen. Wel voor zichzelf maar niet met als doel het te publiceren. Religieuze dichtvormen als echte kunstvorm komen vooral voor bij de soefisten, maar daar zijn er in Nederland niet veel van. (Tahsin Surucu) Toch is er wel degelijk sprake van een actieve islamitische gemeenschap van amateurschrijvers in Nederland. Deze verbindt zich, zoals Tahsin Surucu ook stelt, niet met de soefistische traditie maar is vrijer van vorm. Er worden voornamelijk gedichten geschreven waaruit een persoonlijke geloofsovertuiging spreekt. Veel gedichten gaan over alledaagse dingen, acceptatie van geloof, islamitische waarden in de Nederlandse maatschappij en meer specifieke onderwerpen als de hoofddoek. De meest gebruikte publicatievorm voor deze gedichten is het internet. Op verschillende fora worden soms zelfs dagelijks nieuwe gedichten gepubliceerd waar vervolgens door andere gelovigen op wordt gereageerd. Een thema dat vaak terugkomt is de vraag over hoe te leven als moslim in de Nederlandse, westerse maatschappij. Onderstaand gedicht is hiervan een mooi voorbeeld. Vrij Ik weet wat er door je gedachten gaat, Als je daar zo zit en naar me staart, Met je doordringende blikken, Gepaard met medeleven, Maar tevens haat Ik weet wel wat je denkt, Het is Islam waar het om gaat. Je denkt dat ik onderdrukt ben, Dat ik jouw hulp nodig heb. Mijn lichaam is bedekt, En je kunt mijn haar niet zien. Dus je staart naar mij, Je bent er zeker van dat ik wanhopig ben, Maar weet je dan niet, Dat ook ík gevoelens heb? Zie je dan niet, Dat ik me vogelvrij voel, Dus berecht mij niet, want alleen Allah kan mij berechten. Waarom kun je me niet gewoon accepteren? Waarom kan ik niet gewoon mezelf zijn? Je zegt: We leven in een democratie Waarom beroof je me dan van mijn vrijheid? Rhode 2006 Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 16

17 Nieuwe spiritualiteit Een veelvoorkomende vorm van schrijven binnen de nieuwe spiritualiteit is spiritueel schrijven zelf. Door te schrijven over datgene wat dicht bij jezelf ligt, door te schrijven over jezelf komt er een proces op gang. Norma Stroo geeft cursussen spiritueel schrijven. De focus ligt hier niet op techniek of inhoud maar op het proces zelf. Zonder het schrijven was dit deel van mij, dit voor mij onlosmakelijke onderdeel van mijn leven, langer onzichtbaar gebleven. Al schrijvend ben ik geestelijk uit de kast gekomen. (Norma Stroo) Verschillende thema s worden gebruikt om de deelnemers aan een spirituele schrijfcursus te begeleiden in een veranderingsproces. Thema s als bijvoorbeeld bloei, dromen en verlangens. Dergelijke thema s komen ook duidelijk naar voren in spirituele gedichten. Het geluid van de stilte Van iets naar niets Van iemand naar niemand Het geluid van De stilte... Wanneer ik stil BEN Hoor ik zacht Vanuit het niets Een luid gefluister Wat opwelt vanuit mijn innerlijk En zich tot mij richt Hoe stiller ik kan ZIJN Hoe luider ik de stem kan waarnemen Die geen ander mens ooit zal horen Maar MIJ de weg wijst Naar mezelf Naar mij Alleen... Dan ben ik verbonden Met niets met alles Ik ben ALL-EEN Ellen Sombroek 2007 Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 17

18 Netwerk en infrastructuur Het internet is gegroeid tot de belangrijkste vorm van communicatiegemeenschap op het gebied van schrijven en religie. Met name de verschillende fora lenen zich uitstekend voor een laagdrempelige presentatie van eigen werk. De meeste sites waar religieuze gedichten worden geplaatst worden druk bezocht. Zo is vaak te zien hoeveel mensen er online zijn en wanneer de laatste activiteit heeft plaatsgevonden. Hieruit kan worden opgemaakt dat de online netwerken erg actief zijn. Door de laagdrempeligheid en de anonimiteit van het internet stappen veel amateurs gemakkelijker over hun angst heen om hun werk te laten lezen door een breder publiek. Ina van der Welle is zeer actief op het christelijke gedeelte van de site www. gedichtensite.nl. Ze stelt dat er veel verschillende christelijke gedichten op de site worden geplaatst en dat het aantal leden van de site bijna dagelijks groeit. De laagdrempeligheid betekent niet dat alle soorten gedichten zijn toegestaan. Op de site is ook te zien dat er in sommige gevallen een kleine discussie ontstaat over de wijze waarop bepaalde onderwerpen zijn toegepast of uitgelegd. Het aanbod is zeer gevarieerd, maar er zijn wel bepaalde regels. Een gedicht waar bijvoorbeeld wordt gesteld dat Christus niet bestaan heeft, past niet op onze site. Dit staat ook gewoon in de regels. (Ina van der Welle) De islamitische amateurschrijvers plaatsen hun gedichten voornamelijk op fora. Een aantal van deze fora zijn of Op deze fora worden allerlei zaken besproken en verhalen en gedichten geplaatst. De meeste amateurschrijvers zijn anoniem. Een aantal van hen is zeer actief en plaatst dagelijks nieuwe gedichten. Er bestaan ook een aantal fora waarop Hindoestaanse gedichten worden geplaatst. Deze zijn alleen niet in het Nederlands en de auteurs worden niet vermeld. Daarom is het niet na te gaan in hoeverre het hier gaat om nieuw geschreven gedichten of om bijvoorbeeld klassieke gedichten uit het hindoeïsme. Op www. angelsworld.nl zijn hiervan enkele voorbeelden te vinden. Binnen het christendom is het mogelijk dat door amateurs geschreven gedichten en liederen worden uitgevoerd in de kerk. Zoals eerder gesteld vergt het van de auteur wel de nodige Bijbelkennis om een tekst te produceren die recht doet aan de belevingswereld en regels van een bepaalde geloofsgemeenschap. Daarnaast zijn er Bijbelstudies waar kleine groepen samenkomen om de Bijbel te lezen en waar vaak ook ruimte is voor het inbrengen en bespreken van eigen teksten. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 18

19 Sociale positie Zijn er relaties te ontdekken tussen de religieuze achtergrond of affiniteit, het schrijven van religieuze teksten of gedichten en de sociale positie? Een ruime meerderheid van de amateurkunstenaars die zich met schrijven bezighoudt is vrouw, namelijk 66%. (Amateurkunst: feiten en trends, 2011) Dit percentage lijkt overeen te komen met wat op de verschillende internetsites wordt weergegeven. Er zijn online, voor zover te achterhalen, meer vrouwen actief dan mannen. Dit geldt voor zowel het christendom als de islam. Vaak bestaat de mogelijkheid om een biografie te plaatsen bij het gebruikersprofiel. Hieruit blijkt dat de doelgroep, overeenkomstig met de cijfers uit de Monitor Amateurkunst 2011, voor een groot deel uit vrouwen bestaat in de leeftijd van 25 t/m 50. Interessant is dat er brede geografische spreiding is, de schrijvers komen uit alle delen van Nederland. Kenmerkend voor de islamitische fora is dat de meeste schrijvers anoniem blijven. Bij sommige fora wordt nog wel in het profiel van de schrijver aangegeven of deze man of vrouw is, maar verder is er weinig bekend. Hierdoor is het in veel gevallen lastig te achterhalen wat de sociale positie is van de schrijvers. Als we kijken naar het taalgebruik en het onderwerp van de verhalen en gedichten dan kan daaruit wel het een en ander worden opgemaakt. Met name op het gebied van taal komt er duidelijk naar voren dat het gaat om een jongere generatie. Men gebruikt vooral in de reacties op gedichten populaire afkortingen die veel gebruikt worden door jongeren op internet. Daarnaast is het Nederlandse dat wordt gebezigd in de gedichten van een goed niveau. Inhoudelijk ligt de nadruk meer op vrouwelijke onderwerpen, zoals de positie van de vrouw, liefde en bijvoorbeeld de hoofddoek. Hieruit kan er voorzichtig worden geconcludeerd dat een meerderheid van de gedichtenschrijvers op islamitische fora bestaat uit jongere vrouwen. Platform voor discussie Naast de teksten die we kunnen beschouwen als kunstvorm, worden er op internet ook diverse meer politiek geëngageerde teksten geplaatst. Met name islamitische, hoog opgeleide jongeren zijn zich op dit gebied sterk aan het profileren. Een organisatie die in dit verband interessant is om te vermelden is het blog Dit blog levert naar eigen zeggen een kijkje in het dagelijks leven van de Nederlandse moslim. Het beoogt een platform te zijn voor het aanbieden van informatie, verhalen, kunst en gedichten. Er wordt bovendien discussie gevoerd over de geplaatste informatie. De redactie van het blog is niet anoniem. Er wordt veel aandacht besteed aan het uitdragen van een kritisch, maar positief geluid over de positie, kennis en kunde van de Nederlandse moslims. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 19

20 Bijlage Literatuurlijst Kunstfactor (2011) Amateurkunst: Feiten en trends. Monitor Amateurkunst in Nederland. Kunstfactor, Utrecht. Becker, J. en de Hart J. (2006) Godsdienstige veranderingen in Nederland. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Borg, M. ter, Borgman, E. Buitelaar, M. Kuiper, Y. en Plum, R. (2008) Handboek religie in Nederland. Zoetermeer: Meinema. CBS (2009) Religie aan het begin van de 21ste eeuw. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Flood, G. (1996) An introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. FORUM, Instituut voor Multiculturele Vraagstukken (2010) De positie van moslims in Nederland. Feiten en cijfers. Utrecht: Forum. Haakma, S. en Grauenkamp, K. (2001) Het spirituele in de kunst. Universiteit Utrecht: Studium Generale Reeks. Hart, J. de (2011) Zwevende gelovigen; Oude religie en nieuwe spiritualiteit. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Nanda, S. en Warms, R. L. (1998) Cultural Anthropology. Sixth edition. West/Wadsworth: Thomson Publishing Company. Kroessen, J., Kuiper, Y. en Nanninga, P. (2010) Religie en cultuur in hedendaags Nederland. Observaties en interpretaties. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Waines, D. (1995) An Introduction to Islam. Cambridge: Cambridge University Press. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 20

21 Colofon Onderzoek en tekst Gijs van Veldhuizen Respondenten Ramdew Krishna, Ina van der Welle, Henny van Herck, Tahsin Surucu, Gerry Velema, Norma Stroo Met dank aan alle respondenten Sieneke de Rooij, adviseur Schrijven, Kunstfactor Eindredactie TekstISupport, Amsterdam Vormgeving Ontwerpbureau Taluut, Utrecht Kunstfactor Utrecht, januari 2011 Religie & actieve kunstbeoefening - Schrijven is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen. Kunstfactor is het landelijk sectorinstituut amateurkunst. Als sectorinstituut zijn wij gespreks partner voor overheden, beleidsmakers en opinievormers en stimuleren we het debat over de amateurkunst. We adviseren, informeren, onderzoeken, initiëren en inspireren. We leggen verbindingen binnen en buiten de sector amateurkunst, nationaal en internationaal. Kunstfactor RELIGIE & actieve kunstbeoefening schrijven 21