Nog steeds fors sekseverschil in economische zelfstandigheid

Transcriptie

1 Nog steeds fors sekseverschil in economische zelfstandigheid Marion van den Brakel Centraal Bureau voor de Statistiek (Het artikel is op persoonlijke titel geschreven en geeft niet noodzakelijkerwijs de zienswijze van het CBS weer.) Vrouwen zijn nog steeds veel minder dan mannen in staat financieel in hun eigen onderhoud te voorzien. Dat komt doordat vrouwen veelal in deeltijd werken. Daarbij speelt ook de levensfase een rol: jonge moeders doen vaak een stapje terug op de arbeidsmarkt. Wel zijn zij, evenals vrouwen van 50 tot 65 jaar, sinds 2005 economisch zelfstandiger geworden. 1 Inleiding In het emancipatiebeleid is sinds 2000 één van de hoofddoelstellingen een zelfstandig bestaan (een baan en eigen inkomen) van vrouwen (Tweede Kamer 2007/2008, Ministerie van OCW 2011). Niet alleen zouden er daartoe meer vrouwen de arbeidsmarkt moeten betreden, ook het aantal uren dat vrouwen werken zou omhoog moeten. Zodoende komen er steeds meer vrouwen die financieel in hun eigen onderhoud kunnen voorzien, ofwel economisch zelfstandig zijn. In de kabinetten Balkenende moesten diverse belastingmaatregelen in de inkomstenbelasting, vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt, ervoor zorgen dat werken loont. Ook werd ingezet op het verbeteren van de combinatie van arbeid en zorg, door bijvoorbeeld uitbreiding van ouderschapsverlof en betaalbare en beschikbare kinderopvang. Daarnaast mikte de overheid op een betere verdeling van vrouwelijk en mannelijk talent. Meer vrouwen in topposities, minder beroepenscheiding en minder beloningsverschillen waren de streefdoelen (Tweede Kamer 2007/2008). Dat het gevoerde emancipatiebeleid winst heeft geboekt, blijkt uit het feit dat zowel de netto arbeidsparticipatie van vrouwen als het aandeel economisch zelfstandige vrouwen flink is toegenomen sinds 2000 (Merens, Van den Brakel, Hartgers, Hermans, 2011). Nog steeds echter zijn vrouwen veel minder vaak economisch zelfstandig dan mannen (48 procent tegenover 69 procent in 2009). Ook blijft het aandeel economisch zelfstandige vrouwen fors achter bij het aandeel dat een betaalde baan heeft (72 procent in 2009). Dit wijst erop dat veel vrouwen ook wanneer ze buitenshuis werken niet in staat zijn zichzelf financieel te bedruipen. In 2009 gold dat voor een derde van de vrouwen met een baan van ten minste één uur per week. Dit aandeel is 2 keer zo groot als bij werkende mannen. Het stimuleren van financiële zelfredzaamheid blijft mede daarom een speerpunt in het nieuwe emancipatiebeleid. Naast het verbeteren van de combinatie van arbeid en zorg (bijvoorbeeld door betere kinderopvangfaciliteiten en het stimuleren telewerken) wil het kabinet Rutte ook inzetten op cultuurverandering. Daarbij zal worden ingespeeld op de opvattingen over het hebben van betaald werk en over financiële zelfredzaamheid (Ministerie van OCW 2011). Recent onderzoek naar deze opvattingen laat zien dat vrouwen minder dan mannen werk belangrijk vinden om daarmee in hun eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Ook voelen ze minder de financiële noodzaak om te werken (Merens et al., 2011). Naast grip op deze zachte kant is het voor het nieuwe emancipatiebeleid van belang inzicht te hebben in de harde oorzaken van het manvrouwverschil in economische zelfstandigheid en in de ontwikkeling ervan. In welke bevolkingsgroepen is sprake van een groot of juist klein verschil en hoe heeft het sekseverschil in economische zelfstandigheid zich in de afgelopen vijf jaar ontwikkeld? Voor het beantwoorden van deze vragen is gebruik gemaakt van gegevens uit de Enquête Beroepsbevolking van het CBS aangevuld met inkomensgegevens, voornamelijk afkomstig van de Belastingsdienst. De gepresenteerde cijfers hebben betrekking op personen van 15 tot 65 jaar die betaald werk verrichten voor ten minste één uur per week. Economische zelfstandigheid Iemand wordt aangemerkt als economisch zelfstandig wanneer zijn of haar inkomsten uit betaald werk meer dan 70 procent van het nettominimumloon bedragen. Dit is het bijstandsniveau van een alleenstaande. In 2009 lag de grens voor economische zelfstandigheid op 8 euro per maand. 1

2 Inkomsten anders dan loon of winst uit een eigen onderneming (dus bijvoorbeeld uitkeringen, huurtoeslag, kinderbijslag) dragen niet bij tot economische zelfstandigheid. 2 Trends in het economische-zelfstandigheidsverschil tussen mannen en vrouwen Werkende vrouwen minder vaak economisch zelfstandig dan mannen Doordat vrouwen meestal een deeltijdbaan hebben en mannen doorgaans voltijds werken, komen de netto inkomsten uit werk van vrouwen gemiddeld minder vaak boven het bijstandsniveau uit. Van de werkende vrouwen was in 2009 tweederde economisch zelfstandig. Bij werkende mannen was dat 83 procent. In 2005 was het verschil tussen mannen en vrouwen even groot: de aandelen economisch zelfstandigen zijn in beide groepen nauwelijks veranderd (figuur 1). 1. Aandeel economisch zelfstandigen onder werkende mannen en vrouwen jaar 90 % economisch zelfstandigen * mannen vrouwen Sekseverschil economische zelfstandigheid bij 30-plussers afgenomen Veel vrouwen gaan minder werken bij de geboorte van hun eerste kind, terwijl weinig mannen hun arbeidspatroon dan aanpassen. Tussen mannen en vrouwen is er vanaf een leeftijd van 30 jaar dan ook een flink verschil in economische zelfstandigheid (figuur 2). Dit sekseverschil is tussen 2005 en 2009 wel afgenomen, vooral doordat steeds minder vrouwen korter gaan werken na de geboorte van hun eerste kind (Leufkens, 2009). Dat ook bij werkenden van 50 tot 65 jaar het verschil kleiner geworden is, komt doordat voor vrouwen van de babyboomgeneratie de traditie om niet verder door te leren al minder gebruikelijk is dan voor de generatie voor hen. Daarnaast profiteerden vooral vrouwen van de economische voorspoed in 2006 en 2007 (Merens et al., 2011). Ook nam bij 62 tot 65 jarige mannen het aandeel economische zelfstandigen tussen 2005 en 2009 iets toe. Dit komt waarschijnlijk vooral door gericht overheidsbeleid vanaf 2006 om vervroegde uittreding te verminderen. De komende jaren zal de arbeidsdeelname van oudere vrouwen nog verder toenemen: de babyboomgeneratie wordt immers steeds meer vervangen door jongere generaties met meer werkende vrouwen. Wel gaat dit gepaard met een afname van de arbeidsduur, daar de instromende vrouwen vooral in deeltijd werken (Otten, Arts en Siermann, 2011). Daarmee is onduidelijk welk effect die instroom uiteindelijk heeft op de economische zelfstandigheid van jarige werkende vrouwen. 2

3 2. Aandeel economische zelfstandigen onder werkende mannen en vrouwen jaar naar leeftijd 1), % economisch zelfstandigen leeftijd man 2005 vrouw 2005 man 2009 vrouw ) de gegevens van 15, 16 en 17-jarigen zijn niet opgenomen vanwege de ontoereikende steeekproefomvang Moeders uit tweeverdienerpaar minst economisch zelfstandig Bij kinderloze stellen die beide werken is de man beduidend vaker economisch zelfstandig dan de vrouw, 90 procent tegen 75 procent in 2009 (figuur 3). Bij werkende stellen met kinderen is het verschil met circa 25 procentpunt fors groter. Moeders met alleen meerderjarige kinderen zijn in verhouding het minst vaak economisch zelfstandig: hun wekelijkse arbeidsduur is van alle vrouwen het laagst (Merens et al., 2011). Het sekseverschil in economische zelfstandigheid is het kleinst bij alleenstaanden. Werkende alleenstaande vrouwen en ook alleenstaande moeders zijn bovendien vaker economisch zelfstandig dan in Evenzo nam bij gehuwde of samenwonende moeders met een baan de economische zelfstandigheid tussen 2005 en 2009 toe. Maar bij vrouwen uit paren zonder kinderen nam die iets af. 3. Aandeel economische zelfstandige werkende mannen en vrouwen jaar naar huishoudenssamenstelling 1), % Alleenstaande Paar (zonder kinderen) Paar met minderjarige kinderen Paar met alleen meerderjarige kinderen Eenouder met minderjarige kinderen Eenouder met alleen meerderjarige kinderen man vrouw 1) Alleen hoofden van huishoudens en eventuele partners zijn meegenomen. Verschil tussen mannen en vrouwen bij ondernemers het grootst Het aandeel economisch zelfstandigen onder mannen met een eigen bedrijf is bijna 30 procentpunten hoger dan onder vrouwelijke ondernemers. De gemiddeld lagere wekelijkse arbeidsduur van de 3

4 vrouwen speelt hier een belangrijke rol. Bijna 15 procent van de vrouwelijke ondernemers werkt minder dan twaalf uur per week. Zij werken relatief dikwijls structureel thuis, bijvoorbeeld als gastouder (kinderopvang), schoonheidsspecialist of kapper. Ook zijn de vrouwen vaker meewerkend zelfstandige: ze zijn -al dan niet in deeltijd- actief in het bedrijf van hun partner of een ander familielid. Het sekseverschil in economische zelfstandigheid bij ondernemers is twee keer zo hoog als bij werknemers met een vast contract (14 procentpunten). Bij werknemers met een flexibele arbeidsrelatie is het verschil 9 procentpunten. Flexwerkers zijn veelal überhaupt niet economisch zelfstandig. Het betreft vaak contracten voor een beperkte duur, zoals uitzendwerk, of wisselende arbeidsuren, zoals bij oproep- of invalkrachten. Deze arbeidscontracten komen veel voor bij starters op de arbeidsmarkt. Ook zijn onder werkende laagopgeleiden en niet-westerse allochtonen relatief veel flexwerkers te vinden (Leufkens, 2010). 4. Economische zelfstandigheid van werkenden mannen en vrouwen naar positie in de werkkring, % Werknemer, vaste arbeidsrelatie Werknemer, flexibele arbeidsrelatie Zelfstandig ondernemer Man Vrouw Vrouwelijke parttimers vaker economisch zelfstandig dan mannelijk parttimers De economische zelfstandigheid groeit uiteraard met het aantal gewerkte uren (figuur 5). Onder werknemers met een deeltijdbaan van 12 tot 35 uur per week, zijn vrouwen vaker economisch zelfstandig dan mannen. Bij voltijds werkenden geldt juist het omgekeerde. Dit wordt grotendeels verklaard door leeftijd. De meeste mannen werken ongeacht hun leeftijd voltijds (35 uur of meer), terwijl vrouwen dit vooral op jonge leeftijd doen. Hun inkomen is dan echter nog betrekkelijk laag. Dat vrouwen met een deeltijdbaan vaker economisch zelfstandig zijn dan mannen, komt deels doordat bij mannelijke deeltijders het relatief dikwijls gaat om - minder verdienende - jongeren. Ook werken zij vaker in elementaire of lagere beroepen dan de vrouwen met een deeltijdbaan. Bovendien hebben mannen met een arbeidsduur van 20 tot 28 uur vaker een flexibel arbeidscontract, waardoor zij vaak niet economisch zelfstandig zijn (zie figuur 4). Echter, ook wanneer rekening wordt gehouden met deze verschillen, dan zijn vrouwen nog steeds vaker economisch zelfstandig dan mannen bij een arbeidsduur van 12 tot 35 uur. Overigens is het wel zo dat maar weinig mannen een parttime baan hebben (15 procent). 4

5 5. Economische zelfstandigheid van werknemers 1) naar arbeidsduur en soort dienstverband, uur Vaste arbeidsrelatie Flexibele arbeidsrelatie uur uur uur 35 uur of meer 1-11 uur uur uur uur 35 uur of meer Man Vrouw % 1) Zelfstandige ondernemers zijn buiten beschouwing gebleven, gezien de grote diversiteit in de beroepen die mannelijke en vrouwelijke ondernemers uitoefenen en, daarmee samenhangend, het verschil in arbeidsduur. 3 Sekseverschil in economische zelfstandigheid nader verklaard Verschillen in arbeidsduur verklaren sekseverschil bij werknemers Mannelijke werknemers hebben - volgens een multivariate analyse - ruwweg 2,4 keer zoveel kans om economisch zelfstandig te zijn dan vrouwelijke. Sekseverschillen in arbeidsduur en in mindere mate in leeftijd en huishoudensamenstelling zijn hier debet aan. Wanneer daar rekening mee gehouden wordt is er geen significant verschil meer. Overigens hangt het verschil in arbeidsduur (vrouwen hebben een kortere werkweek) op zijn beurt weer samen met vooral sociaalculturele factoren, zoals de zorg voor kinderen en de behoefte aan vrije tijd voor hobby s, sociale contacten of een studie (Portegijs, Cloïn, Keuzenkamp, Merens en Steenvoorden, 2008). Inkomen economisch zelfstandige mannen beduidend hoger Mannen en vrouwen zijn niet in dezelfde mate economisch zelfstandig: bij vrouwen is de intensiteit van economische zelfstandigheid veel lager dan bij mannen. In 2009 bedroeg het inkomen uit betaald werk van economisch zelfstandige vrouwen gemiddeld 2 keer het bijstandsniveau. Bij economisch zelfstandige mannen was dat 2,8 maal. In de periode veranderde vrijwel niets aan dit sekseverschil. In dit verschil in intensiteit speelt arbeidsduur wederom een overheersende rol. Maar in tegenstelling tot bij economische zelfstandigheid sec verklaart arbeidsduur (en leeftijd en huishoudensamenstelling) niet het gehele sekseverschil. Bij voltijdwerkers vooral leeftijd en huishoudtype bepalend in sekseverschil inkomensniveau Door nu alleen voltijdwerkers te beschouwen, blijft de dominerende invloed van arbeidsduur op het intensiteitsverschil tussen mannen en vrouwen buiten beschouwing. Bij voltijdwerkers is het manvrouwverschil in de intensiteit van economische zelfstandigheid gelijk aan 17 procent. Dit verschil is voor een groot deel toe te schrijven aan man-vrouwverschillen in leeftijd en in huishoudenssamenstelling. De meeste mannen werken gedurende hun carrière voltijds (35 uur of meer). Vrouwen doen dit vooral op jonge leeftijd, wanneer zij alleen wonen of wanneer zij samenwonen zonder dat er kinderen zijn. Hun inkomen is dan echter nog relatief laag. Daarnaast speelt mee dat de beloning van vrouwen doorgaans lager is dan die van mannen met vergelijkbaar werk (De Mooij, Bottelberghs, Goedhuys, Tillaart en Wagner, 2010) 5

6 4 Discussie Geheel in lijn met het gevoerde emancipatiebeleid van de kabinetten Balkenende is het streven van het kabinet Rutte om de arbeidsparticipatie van vrouwen en van hun financiële zelfredzaamheid te verhogen (Ministerie van OCW, 2011). Dat maakt hen minder afhankelijk van een partner of van een uitkering. Bovendien is een grotere arbeidsdeelname (in personen en in uren) ook nodig om de verwachte structurele tekorten op de arbeidsmarkt en de kosten van de vergrijzing op te vangen. In 2009 was een derde van de werkende vrouwen niet in staat zichzelf financieel te onderhouden, bij mannen was dat de helft minder. Ook wanneer vrouwen wel economisch zelfstandig zijn, is hun inkomen beduidend lager dan dat van mannen. Vrouwen zijn daarmee nog steeds kwetsbaarder dan mannen voor financiële tegenslagen, bijvoorbeeld bij een scheiding, het overlijden van de partner of bij werkloosheid. Zo gaan vrouwen er door een scheiding gemiddeld 23 procent in koopkracht op achteruit, terwijl mannen er gemiddeld 7 procent op vooruit gaan. Ook voor vrouwen die hun partner verliezen zijn de financiële gevolgen vaak groter dan voor mannen (De Hoog, Van Egten en De Jong, 2010). Bij werkloosheid hangt de uitkering af van het arbeidsverleden. Aangezien vrouwen veelal in deeltijd werken en een lager uurloon hebben (Merens et al., 2011), is hun uitgangspositie bij werkloosheid veelal slechter dan die van mannen. Om de arbeidsparticipatie en de economische zelfstandigheid van vrouwen te verhogen zet het kabinet Rutte in op flexibel werken (Ministerie van OCW, 2011). Uitgangspunt is dat mannen en vrouwen hun werk moeten kunnen combineren met zorgtaken. Kinderopvangfaciliteiten verbeteren, verdere bestrijding van files en het stimuleren van telewerken zijn een greep uit de maatregelen die het kabinet hiertoe wil nemen. Waar werken in loondienst tekort schiet bij het combineren van arbeid en zorg, is zelfstandig ondernemersschap soms een uitkomst. Een toename van vrouwen met een eigen onderneming wordt dan ook gezien als een belangrijke ontwikkeling. Het kabinet wil secundaire voorwaarden (zoals pensioenopbouw) voor zelfstandigen verder verbeteren. In het bevorderen van de arbeidsparticipatie en de economische zelfstandigheid van vrouwen spelen de opvattingen hierover een cruciale rol. Immers, wanneer vrouwen weinig belang hechten aan (meer) eigen inkomen is het moeilijk hen te motiveren tot (verdere) deelname aan de arbeidsmarkt. Nog altijd is het anderhalfverdienermodel favoriet bij werkende stellen met kinderen, zoals blijkt uit cijfers over zowel de feitelijke als de gewenste arbeidsduur. Wel is de zorg voor kinderen steeds minder vaak een reden om niet te willen werken en zijn jonge moeders vaker economisch zelfstandig dan vijf jaar geleden. Maar minder dan mannen vinden vrouwen werk belangrijk om daarmee in hun eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Ook voelen ze minder de financiële noodzaak om te werken (Merens et al., 2011). Het is dan ook niet verwonderlijk dat bij werkende stellen met kinderen de man economisch veel zelfstandiger is dan de vrouw. Zolang hun kinderen minderjarig zijn, verhogen werkende gehuwde moeders hun arbeidsduur niet vaak waardoor zij ook nauwelijks economisch zelfstandiger worden. Ook wanneer hun kinderen wat groter zijn, gaan vrouwen niet snel meer uren werken. Voor vaders speelt dan vervolgens mee dat zij het gezinsinkomen op peil willen houden, nadat de moeder minder is gaan werken. Jonge vaders gaan zelden minder werken en soms breiden ze hun arbeidsduur zelfs uit (Merens et al, 2011). Om dit patroon te doorbreken is niet alleen een economische aanpak nodig (meer vrouwen moeten meer gaan werken), maar ook een emancipatoire (meer inzet van mannen bij de taken thuis) aanpak nodig. Het nieuwe emancipatiebeleid zet dan ook vooral in op cultuurverandering (Ministerie van OCW, 2011). Hoewel werkende vrouwen nog steeds veel minder dan mannen in staat zijn financieel in hun eigen onderhoud te voorzien, zijn jonge moeders tussen 2005 en 2009 wel economisch zelfstandiger geworden. Ook bij vrouwen tussen 50 en 65 jaar is dat zo. Bovendien zal de huidige babyboomgeneratie steeds meer vervangen worden door jongere generaties vrouwen, met een hogere arbeidsparticipatie. Wel is bij vrouwen tussen de 40 en 50 jaar, met meestal opgroeiende kinderen, de economische zelfstandigheid gelijk gebleven. Gezien de verwachte structurele tekorten op de arbeidsmarkt bieden dergelijke ontwikkelingen belangrijke aanknopingspunten voor het nieuwe emancipatiebeleid. 6

7 Referenties Hoog, de S., C. van Egten en T. de Jong (2010). Vrouwen en financiële zelfredzaamheid. Een onderzoek naar de kenmerken van financieel kwetsbare vrouwen. Den Haag: E-quality. Leufkens, K. (2009). Steeds minder vrouwen gaan korter werken na geboorte eerste kind. CBSwebmagazine, 31 augustus Leufkens, K. (2010). CBS berichten: flexwerkers en zelfstandigen zonder personeel. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, 26 (2), Merens, A., M. van den Brakel, M. Hartgers en B. Hermans, red. (2011). Emancipatiemonitor Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau/ Centraal Bureau voor de Statistiek. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2011). Hoofdlijnen emancipatiebeleid: vrouwenen homo-emancipatie Kamerbrief 8 april 2011, Ministerie van OCW, Den Haag. Mooij, M. de, I. Bottelberghs, M. Goedhuys, J. van den Tillaart en C. Wagner (2010). Gelijk loon voor gelijk werk? Banen en lonen bij overheid en bedrijfsleven CBS, Den Haag/Heerlen. Otten, F., K. Arts en C. Siermann (2011). Meer ouderen langer aan het werk. Economisch statistische berichten (ESB) 96(4612), 10 juni 2011, SDu Uitgevers Den Haag. Portegijs, W. en S. Keuzenkamp, red. (2008). Nederland deeltijdland. Vrouwen en deeltijdwerk. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Portegijs, W., M. Cloïn, S. Keuzenkamp, A. Merens en E. Steenvoorden. Verdeelde tijd. Waarom vrouwen in deeltijd werken. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Tweede Kamer (2007/2008). Meer kansen voor vrouwen. Emancipatiebeleid Tweede Kamer, vergaderjaar 2007/2008, 30420, nr